P1070311

tym wlaśni< interpretacji zjawisk tego typu. Zdani em Ulimanna w star-szycŁ pracach poświęconych zmienności semantycznej wyrazów zakładano miW-gco. że punktem wyjścia procesu ewolucyjnego bywa zawsze jednostka monosemantyczna. Dopiero wskutek jej różnych zastosowań sytuacyjnych i kontekstowych następuje powolne wyodrębnienie się z owej jednolitej pierwotnej treści odcieni szczegółowych.

Tymczasem z powodzeniem można przyjąć tezę, że poliseroiczność znaków słownych jest cechą znamienną również dla wczesnych stadiów rozwoju języka. Wobec tego współczesne zróżnicowania semantyczne kontynuowałyby niektóre prastare oboczności znaczeń i ewentualnie intensyfikowały różnice między nimi. Taką tradycyjną wielofunkcy jność można byłoby np. przypisać czasownikowi założyć, zakładać, i to nie tylko ze względu na różną wartość znaczeniową jego tematu słowotwórczego, ale i na wielość możliwych jej modyfikacji wskutek użycia prefiksu za-⁴⁴ Podobnie polisemię wyrazu upominek powodowało zróżnicowanie funkcji podstawowego czasownika upominać, który znaczył "udzielać przestrogi, przestrzegać", ale i 'kierować czyjąś uwagę na co*, "przywoływać na pamięć, przypominać" itp.

Wydaje się ponadto, że znaczenia, które w wyrazie podstawowym mogły mieć charakter kontekstowy i doraźny — w derywatach stabilizowały się, precyzowały i intensyfikowały. Można więc .powiedzieć, że .następowała polaryzacja odcieni podstawy w użyciach derywatu. Na przykład nieużyty znaczył — jak w czasach najnowszy cdi — 'skąpy* lub 'hieuczyn-ny\ ale miał też inne znaczenia, np. 'niezłomny*, 'nieprzejednany’ {„Po najokropniejszych mękach, widząc, że święty Atanazy był nieużyty, zaboli go"’. Sk. Żyw. 1, 52, L). Znaczenia te rozwinęły się z kontekstowych odcieni czasownika użyć (kogo) 'posłużyć się kkn do czego*.

I jeszcze jeden, analogiczny przykład; wynalazek znaczył nie tylko 'odkrycie", ale też 'wyrok sądowy* („Swary, niezgody i prawne niesnaski sprawiedliwymi wynalazkami kończył”. Sk. Żyw. 1, 22 b) oraz "warunek, punkt ugody *( „Krzyżacy wynalazków (...) z Władysławem postanowionych pełnić nie chcieli”. Krom. 473, L). Dwa ostatnio wymienione użycia nawiązywały do nieżywotnego już znaczenia prawniczego czasownika wynaleźć; par. wynaleźć dekret — 'wskazać*, np. „Ławnicy niektórzy albo dla nienawiści, albo dla przyjaźni, gdy ich sędzia spyta, dekretu wynajdować me chcą”. Szczerb. Sax. 71; „Jeśliby kto na dekret wynaleziony nie zezwolił, a na lazłby inszy, lepszy, ostatni w swej mocy zostanie”, ibid. 72, U

Zakładanie wieloznaczności podstawy nie stanowi zresztą jedynej mo-

“ W zdaniu: „Podołek (_.) zakłada kwiatami” Zebr. Ow. 117, L — za- wyraża maczanie 'na całej przestrzeni, całkowicie’; w kontekście założyć pieniądze — za-jeet wykładnikiem funkcji 'zamiast’ itp.

żliwości interpretacyjnej, kiedy chodzi o derywaty charakteryzujące ssę kilkoma niezależnymi znaczeniami realnymi. Punktem wyjścia mógł być dla nich wyraz podstawowy o szerokim i mało sprecyzowanym zakresie semantycznym. Poręcznie 'wygodnie* i poręcznie 'pomyślnie'⁴⁵ wywodzą się od tego samego wyrażenia po ręce w różnych użyciach kontekstowych (mieć co po ręce — idzie co komu po ręce). Uliczka "droga . trakt między dwoma szeregami domów’ i uliczka 'furtka' biorą początek z ogólniejszego znaczenia 'otwór'. Przede wszystkim zaś powstanie znaczeń wzajemnie od siebie niezależnych bywa uwarunkowane ogólnikowością znaczenia strukturalnego samych derywatów i różnymi możliwościami jego konkretyzacji- Rzeczownik uroda, motywowany związkiem z czasownikiem urodzić (się), dopuszcza dwojaką interpretację nawet samego znaczenia strukturalnego: 'to, jak się kto urodził', tj. 'wzrost, kształty dała. wygląd zewnętrzny' ⁴⁶ („Kapitan mierzy taśmą urodę Bartosza". Teat 52, 39; „Mężowie urody mieli wielkie a suche". Biel. Sw. 159, L) albo *to, co się urodziło^T, a więc 'urodzaj, plony' („Ziemia wyda urodę swą”. 1 Leop. Lewit.

26, 5, L).

W rozległym zakresie znaczenia strukturalnego ■wyrazu widziadło to. co się widzi' mieściła się zarówno treść widmo, zjawa , jak odcienie dawniejsze: 'widowisko’ („Komedie i insze widziadła". Petr. Ek. 31), widok („Nie było żadnego, który by na takie widziadło miał suchymi patrzeć oczyma”. Biik. Gł. Kon. 26, L), 'złuda, fata morgana* („Ujrzawszy go po morzu chodzącego, widziadło być mniemali”. Sekl. Marc. 6, L) itp. Przykłady tego typu tracą już zresztą charakter wieloznaczności nie motywowanej żadnym ogólniejszym mechanizmem; treści realne wyrazu stanowią bowiem konkretyzacje, zwężenia nadrzędnego znaczenia strukturalnego, np. odporny 'dający odpór’ — i 'nieprzychylny, nieżyczliwy’ („Nigdym cię sobie nie znała odpornym i zawsześ dawał miejsce prośbom mym pokornym”. Otw. Ow. 586, L), 'krnąbrny, nieposłuszny’ („Wyście zawsze odporni byli rozkazaniu Pana Boga waszego”. Radź. Deut. 9, 23, L) i wreszcie 'wytrzymały, niewrażliwy'. Do sprawy aktualizacji różnych odcieni szczegółowych wyrazu w obrębie ogólnej treści wyznaczonej przez jego strukturę słowotwórczą powrócimy w dalszym ciągu książki.

Wskazaliśmy na niektóre tylko trudne problemy, związane z praktyką opisu zmian znaczeniowych jakiegoś języka czy też pewnego okresu jego rozwoju. Nie wszystkie można zadowalająco rozwiązać przy współczesnym stanie wiedzy o historii słownictwa. Dlatego rozważania dotyczące losów wyrazów polskich, ich ewolucja semantycznej mają na ogół charakter przypuszczeń, które zweryfikować może tylko zgromadzenie bardzo obfitej dokumentacji leksykalnej z różnych epok rozwoju polszczyzny.

• „Nam tedy teraz tak się poręcznie wszystkie rzeczy stosują, że się bezpiecznie zwycięstwa spodziewać możemy". Krom, 336, L.

⁴¹ To znaczenie zwęziło się z czasem do treści 'piękny wygląd’.

47

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
skanowanie0076 2 OCENA MONOTYPOWOŚCI RUCHÓW ROBOCZYCH W tym ceki stosuje się metodę szacunkową. Poni
61Dydaktyka pedagogiczna jest uważana za najlepszą tego typu w naszym kraju. Świadczą o tym
1. Zobowiązania solidarne Specyfika tego typu zobowiązali polega na tym że. pomimo wielości podmiotó
DSC04115 o u ludzi jedną z najczęstszych przyczyn tego typu zaburzeń jest zjawisko autoagresji, 
DSC04116 o u ludzi jedną z najczęstszych przyczyn tego typu zaburzeń jest zjawisko autoagresp, 
Terapia rodzin Namysłowska54 I V! Rozdział 11 c jonalnością tego rodzaju granic, dla tej właśnie
84047 Terapia rodzin Namysłowska54 I V! Rozdział 11 c jonalnością tego rodzaju granic, dla tej wł
Czy szukałeś właśnie tego typu skanera? . Jest lak p csiy .v obsłudze :ak wygląda . /automatyzowane

więcej podobnych podstron