Poetycki model prozy w dwudziestoleciu międzywojennym (7)

ustannemu „spotwornieniu”, o tyle szereg drugi (język i formy sztuki) ulega nieustannemu osłabieniu i erozji. Po to, aby język mógł właściwie wyrazić „grozę bytu”, musi zostać poddany licznym zabiegom deformacyjnym. Paradoks Witkaco-wskiej stylistyki polega więc na tym, że Witkacy —jak i realiści — zmierza do skonstruowania języka adekwatnego do rzeczywistości. Inne koncepcje rzeczywistości (historii) i sztuki (języka) implikowały jednak zupełnie odmienny sens pojęcia „adekwatności”. Zwolennicy prozy realistycznej opowiadali się za leksykalną ascezą, precyzją werbalną i „przezroczystością” stylu¹, Witkacy natomiast szansę przezwyciężenia (ściślej: „powstrzymania”) semantycznego paraliżu ekspresyjnej funkcji języka widział w stylistycznym uniezwykleniu zjawisk lingwistycznych².

Powieści Witkacego, Micińskiego i Jaworskiego raziły swych czytelników zarówno „mgławicowością” i „niezrozumial-stwem” (Miciński, Jaworski), jak i dziwactwami językowymi (Jaworski, Witkacy). W pierwszym wypadku zarzuty krytyki spowodowało rozpisanie narracji w tych utworach na pojedyncze zdania. W wielu fragmentach powieści zdanie było jednostką autonomiczną: wyróżnioną graficznie i jakby odrębną semantycznie (np. WO, 365, 368)³. Każde takie zdanie było nie tylko elementem linearnego narastania narracji, lecz także jednorazowym, momentalnym „tekstem” obnażającym swą chwilową autonomię. „Mgławicowość” była też korelatem częstej likwidacji wyrazistości dialogów jako mowy własnej postaci. W analizowanych utworach częste jest ujednolicanie strumienia narracji, co było zakwestionowaniem dorobku epiki XIX wieku, a więc poszanowania odrębności dialogu (choćby graficznej), zdarzenia, wyrazistości opisu czy tempa narracji. „Mgławicowość” oznaczała zatarcie wyrazistości realiów świata przedstawionego, co z kolei było naruszeniem podstawowych reguł komunikacji powieści realistycznej.

Oprócz stylistyki wielosłowia i semantycznej „mgławicowo-ści” — zwłaszcza w Nietocie — spotkać można także gwałtowną zmianę konwencji. U Witkacego załamanie chwytu literackiego było niezbędnym warunkiem nowych wartości formalnych. To właśnie, jako nowatorstwo, autor Nienasycenia cenił w prozie Micińskiego⁴.

W ramach tego chwytu pojawiają się nie tylko pastisze stylu realistycznego, tak w dialogach, jak i w narracji, ale również dynamiczny tok fabuły i opowiadania. Motywy prozy sen-sacyjno-awantumiczej, fantastycznej, politycznej, rozmaite podróże, tajemnicze i nieoczekiwane zdarzenia i rozwiązania akcji — wszystkie te elementy budują także inny, niż retarda-cyjny, tok rozwijania narracji. Symetrycznie więc obok „składni retardacyjnej”, typowej dla stylistyki wielosłowia, pojawia się „składnia akceleracyjna” charakteryzująca się zdaniami krótkimi, nasyconymi czasownikami — będącymi jakby molekułami zdarzeń (N, 382-383). Stała oscylacja tych dwóch żywiołów określa nie tylko odmienne „tempa” opowiadania, ale i różny stopień wyrazistości postaci, zdarzeń czy zawartości informacyjnej elementów utworu.

W pierwszych odczytaniach tych powieści kładziono nacisk już to na „poematową mgławicowość”, już to na fantastykę

O wyznacznikach stylu realistycznego zob. świetne studium W. Wein-trauba Wyznaczniki stylu realistycznego, „Pamiętnik Literacki” 1961, z. 2.

Znakomitą analizę tej problematyki, chociaż przeprowadzoną z zupełnie innego niż mój punktu widzenia, przeprowadza M. Nowotny-Szybistowa w książce Osobliwości leksykalne w języku Stanisława Ignacego Witkiewicza, Wrocław 1972. Autorka pisze m.in. „Witkiewicz rozumie język jako pewien zespół tekstów przynależnych do pewnych poetyk, epok i stylów, które stanowiąc kanon tradycji językowej, będąc jakby językiem kultury, służą opisowi świata. Ten zespół wyrażeń zużył się jednak tak bardzo, że przy jego pomocy nie można już ujmować zjawisk naszej rzeczywistości” (s. 31).

Charakterystyczne, że podobny sposób zapisu zdań praktykował Miciński w swojej prozie dyskursywnej, zob. np. Do źródeł duszy polskiej (Lwów 1906) oraz Walka o Chrystusa (1911). Była to często stosowana konwencja epoki.

„Pozorne załamania się konstrukcji, podobnie jak pozorne opuszczenia się w wierszach, stają się na tle zrozumienia całości koniecznościami perwersyjnymi w znaczeniu czysto formalnym” (Formalne wartości dzieł Micińskiego, BK, 154). Przykładem jaskrawego załamania konwencji stylistycznych może być poniższy cytat z tekstu Micińskiego, opublikowanego dopiero po śmierci autora: „Z rezygnacją i spokojem patrzyłem w ciemną zagadkę rewolweru, z którego nabój za chwilę miał pogrążyć się w mej czaszce. Nie biły dzwony wielkanocne, duchy czarne i białe nie walczyły o moją duszę — żadna mara kusząca do życia nie śmiała zaczepić tajemniczego przechodnia — szedłem sam jeden wśród pustych i zimnych przetworzy” (Pisma, t. 1, Warszawa 1931, s. 231). Zdanie pierwsze jest jakby wyjęte z powieści kryminalnej (nb. tego rodzaju zdania należą do ulubionych incipitów w utworach A. McLeana). Zdanie drugie należy już do zupełnie innej, „poetyckiej” konwencji — absolutnie niemożliwej w gatunku powieści sensacyjnej. Nakładaniu się różnych konwencji stylistycznych i gatunkowych w prozie Micińskiego towarzyszy nieprzewidy-walność kolejnych segmentów tekstu.