PICT6264

134 WPROWADZENIE DO METODOLOGII BADAŃ PEDAGOGICZNYCH

TWorzenie hipotez roboczych wymaga ogromnego oczytania i praktycznych doświadczeń badacza w interesujących go kwestiach.

Zaleca się również, by hipoteza nie była zdaniem przeczącym, oceniającym, postulującym lub pytającym (E. Hajduk, 1993, s. 49-52) oraz określała przede wszystkim współzależność między zmienną niezależną i zależną (A. Rubin, E. Babbie, 1997, s. 125).

Użyteczność hipotez

Nie wszystkie jednak problemy badawcze - wbrew temu, co mówią o tym niektóre podręczniki poświęcone metodologii badań naukowych - wymagają koniecznie wysuwania hipotez roboczych. Są one niezbędne szczególnie w wypadku problemów dotyczących współzależności pomiędzy określonymi zmiennymi, w tym zwłaszcza między zmiennymi niezależnymi i zmiennymi. Przez zmienne niezależne - jak sygnalizowano wcześniej - rozumie się pewne czynniki powodujące określone zmiany w innych czynnikach (zmiennych), a przez zmienne zależne czynniki podlegające wyraźnym wpływom ze strony zmiennych niezależnych. Przykładem zmiennej niezależnej w procesie dydaktyczno-wychowawczym może być nauczanie problemowe, a zmiennymi zależnymi wpływy, jakie wywiera ono na uczniów. W tym sensie hipotezy robocze stanowią uchwycenie zależności, np. między jednym lub kilkoma sposobami oddziaływań wychowawczych a zmianami, jakie sposoby te powodują wśród uczniów. Krótko mówiąc, wyrażają one pewne prawidłowości między wspomnianymi wyżej zmiennymi niezależnymi i zależnymi. Dla ich zilustrowania przyt'a-^;czam pełne brzmienie hipotezy roboczej, podanej przez Cz. Kupisiewicza (1972, s. 104 i n.) w książce pt.: Niepowodzenia dydaktyczne. Hipoteza ta brzmi następująco: „Zapobieganie powstawaniu luk i zależności w opanowywanym przez uczniów materiale programowym oraz systematyczne wykrywanie i likwidowanie opóźnień - pozwala skutecznej ograniczać rozmiary niepowodzeń dydaktycznych aniżeli praca dydaktyczno-wychowawcza, w której wymienione zabiegi nie są celowo i świadomie eksponowane". Hipoteza ta sygnalizuje ścisłą zależność pomiędzy specjalnym udzielaniem uczniom pomocy w nauce a zmniejszaniem wśród nich niepowodzeń dydaktycznych. Określa ona możliwie precyzyjnie, do czego zmierza owa pomoc i jakich oczekuje się dzięki niej następstw w sytuacji uczniów.

W wypadku natomiast problemów badawczych dotyczących samego tylko opisu badanych faktów lub zjawisk nie zachodzi konieczność for-

■WHi

V. PROBLEMY I HIPOTEZY W BADANIACH PEDAGOGICZNYCH 135

nurtowania hipotez roboczych (por. S. Nowak, 1965a, s. 224 i n.; 1965b, s. 18 i n.). Przeciwnie, formułowanie ich może się okazać daremnym marnotrawieniem energii twórczej, a niekiedy może być wręcz niepożądane i szkodliwe. Na przykład zupełnie niecelowe wydaje się formułowanie hipotez roboczych w wypadku badania opinii osób badanych w różnych sprawach lub częściowo także w wypadku badań, których jedynym celem jest opis i analiza badanych faktów, zjawisk czy procesów, tj. bez wnikania w zachodzące między nimi relacje. Szkodliwość hipotez w takich badaniach polega na tym, że mogą one w sposób tendencyjny i stronniczy wpływać na gromadzenie i selekcję materiału badawczego zgodnie z przyjętymi z góry założeniami. Tylko prawdopodobnie w niektórych tego typu badaniach pedagogicznych hipotezy robocze mogą je ukierunkować korzystnie z uwagi na zobiektywizowanie ich wyników.

Na ogół hipotezy robocze formułuje się szczególnie tam, gdzie dopomagają one w skutecznym rozwiązaniu problemów badawczych, czyli w trafnym i rzetelnym przeprowadzaniu badań. Natomiast raczej z nich rezygnujemy, gdy nie są w stanie bezstronnie ukierunkować naszych poczynań naukowo-badawczych. Konieczne są w podejmowaniu badań dotyczących relacji między zmiennymi. Wówczas pełnią funkcję drogowskazu, tj. wytyczają kierunek dalszych etapów badań. Słusznie podkreśla się, że są one szczególnie płodne naukowo. Wybiegają bowiem poza badane fakty, które z reguły nigdy nie mówią same za siebie, lecz zawsze przemawiają tylko do tego, kto wyrobił sobie o nich pewne zdanie, czyli kto ma związaną z nimi hipotezę, którą pragnie sprawdzić (D. B. van Dalen, |§962, s. 129 i n.).

Tak więc dzięki hipotezom roboczym badacz konkretyzuje sformułowany przez siebie problem badawczy. Widzi go jaśniej i wyraźniej, co umożliwia tym samym odpowiedni dobór metod i technik badawczych lub ich konstruowanie. Dzieje się tak jednak przede wszystkim wtedy, gdy problem dotyczy wspomnianych wcześniej współzależności między zmiennymi niezależnymi i zależnymi.

Wymagania stawiane hipotezom

Od scharakteryzowanych wyżej hipotez roboczych wymaga się - jak sugerowano wcześniej - spełnienia co najmniej kilku warunków. Na ogół postuluje się, aby poprawnie sformułowana hipoteza była odpowiedzią na problem badawczy, odnosiła się do relacji między badanymi zmiennymi, dała się sprawdzić lub odrzucić za pomocą badań empirycznych, była jasno i jednoznacznie sformułowana oraz zgodnie z tym, co jest już dob-