PICT6296

198 WPROWADZENIE DO METODOLOGII BADAŃ PEDAGOGICZNYCH

Wybieramy wśród nich tylko ściśle określone zbiorowości. Mogą to być na przykład uczniowie klas I-III lub IV-VI. Ale i taki zakres określonej zbiorowości uczniowskiej jest nie do przyjęcia. Jest po prostu zbyt szeroki. Zupełnie inną sytuację życiową mają uczniowie uczący się w szkole miejskiej niż wiejskiej albo uczęszczający do szkoły dobrze zorganizowanej, czy też do szkoły, w której brakuje sprawnej organizaqi. Znaczne różnice zauważa się również pomiędzy szkołami położonymi w samym centrum miasta a szkołami na peryferiach itp. W każdym razie badacz powinien dokładnie określić zbiorowość, będącą przedmiotem jego zainteresowań. Taka zbiorowość w języku metodologicznym nazywa się zbiorowością generalną lub - jak była o tym mowa w poprzednim rozdziale - populacją (także populacją generalną).

W przeprowadzonych badaniach rzadko uwzględniamy całą popu-lację. Z reguły zadowalamy się zbadaniem tylko jej części, szczególnie w wypadku bardzo licznych populacji lub trudno dostępnych w badaniach. Część tej populaq'i - wybrana specjalnie do badań, jak wspomniano o tym już wcześniej, nazywa się populacją próbną albo po prostu próbą. Stanowi ona jednocześnie podstawę dla wyciągania wniosków dotyczących populaq*i generalnej, której jest integralną częścią.

Właściwy dobór próby (populaq'i próbnej) nie jest na ogół łatwy. Na pierwszy rzut oka wydaje się, że rzetelną reprezentatywność próby zapewnia liczba badanych osób, wchodzących w jej skład. Jest to tylko część prawdy. Dużo ważniejsze jest to, czy osoby zakwalifikowane do danej próby noszą wszystkie cechy charakterystyczne dla populacji generalnej, której mają być rzeczywistymi reprezentantami. Wcale nie tak rzadko zdarza się, że próba nie jest reprezentatywna, a co więcej bywa niekiedy tendencyjnie dobrana. W badaniach pedagogicznych nader często zdarza się, że badacz niekoniecznie świadomie dobiera próby „niereprezentatywne" (tendencyjne). Grozi mu więc także niebezpieczeństwo niezamierzonej tendencyjności. Dlatego też w wielu przypadkach badań dobrze jest - o czym mówi się szerszej w rozdziale VII - dobierać próbę drogą losowania, czyli stworzyć warunki zabezpieczające badacza przed wspomnianą tendencyjnością, aby „każdemu obiektowi populacji zagwarantować to samo prawdopodobieństwo zaliczenia do próby" (A. Góralski, 1974, s. 125).

Losowy i celowy dobór badanych osób

Dla przypomnienia sygnalizuję również w tym miejscu, że istnieją różne możliwe strategie losowego doboru próby. Przydatny w badaniach peda-

gogicznych wydaje się np. prosty wybór losowy, polegający na wyciąganiu kartek — odpowiedniki poszczególnych osób wchodzących w skład całej populacji. Wyciągnięte kartki są równoznaczne ze wskazaniem na osoby mające tworzyć daną próbę. Inną strategią stosowaną w badaniach pedagogicznych jest systematyczny wybór losowy, polegający na dobieraniu próby na podstawie spisu uczniów w dzienniku, np. kwalifikujemy do badań nazwiska według ściśle określonej kolejności - co drugie, trze-de, czwarte itp. Celowy w badaniach pedagogicznych może okazać się również m.in. warstwowy wybór losowy, tj. odnoszący się do określonych „warstw" większej społeczności. W szkole tymi warstwami są klasy, a w klasach poszczególne zespoły uczniowskie. W każdym razie warstwowy wybór losowy przewiduje pobieranie próbki losowej z każdej z istniejących lub specjalnie wydzielonych „warstw"¹³.

W badaniach pedagogicznych, a zwłaszcza tych dotyczących sprawczych zależności - o czym również była mowa wcześniej - celowy dobór próby ma nierzadko przewagę nad losowym doborem. Na przykład sprawdzając skuteczność określonej metody wychowawczej ze względu na płeć, zdolności, poziom uspołecznienia lub pochodzenie społeczne uczniów, warto poddać badaniom takie klasy, w których proporcje w zakresie badanych zmiennych są w miarę wyrównane. Celowy dobór próby pożądany jest na ogół w każdym przypadku badania skuteczności określonych oddziaływań wychowawczych. Celowy wydaje się taki dobór także i wtedy, gdy nasze badania mogą być przeprowadzone jedynie „na próbie na tyle niewielkiej, iż prawa doboru losowego nie są w stanie zagwarantować doboru do próby osób dostatecznie reprezentatywnych ze względu na interesujące nas cechy" (S. Nowak, 1970, s. 309).

Badania pozbawione starannie dokonanego wyboru badanych osób są często badaniami bez większej wartości metodologicznej. Tymczasem w niektórych pracach badawczych nie tylko nie podaje się kryteriów pobierania próby, lecz również pomija się całkowicie dokładniejszy opis terenu badań. Świadczy to wymownie o niedocenianiu obecnie omawianego etapu badań naukowych. Zapomina się przy tym, że teren badań stanowi

^u Bardziej szczegółowe dane o różnych sposobach pobierania prób można znaleźć - poza rozdziałem VII obecnego opracowania - m.in. u takich autorów, jak:H. M. Blalock (1975, s. 440-462), J. Brzeziński (1996, s. 231-248), G. A. Fergu-soni Y. Takane (1997, s. 163-183) oraz S. Nowak (1985, s. 298-303).