PICT2687

536 Część IV. Twoja śmierć

sinior uznaje to milcząco, ale niebezpieczeństwo powraca wraz z

^pr°)tki

założenia cmentarza w Mery-sur-Oisc. To masoneria domaga sit

. .... ^W r

Hpf-.

niesienia cmentarza o dziesięć mil od stolicy oraz zbudowania żelaznej kol •

cm,*, z _u,

_Jte cmj_

w wieku XIX jest ostatnią widownią zaciętej walki satanizmu z chry_snizmem.” Rewolucja, czyli filozofia, „depcze wszystko, co najświętsi ^

* ' * li

zmarłych”. Przeciwnicy prałata opowiadali się za dawnym obyczajem, _{a w}

on oburza się na wpływ starożytności widny w epitafiach: „I z

—- —— —----

zaprzecza się zgubnemu wpływowi studiów klasycznych.” „Istotnie* citw ^

bardziej wzruszające i najbardziej moralne nie tylko wśród chrześcijan i pomiędzy samymi poganami [mrugnięcie okiem ku niewierzącym lojalnym]. Co stanie się z kultem przodków, z synowską miłością ku zmarły^ jeżeli, aby pójść pomodlić się na ich grobach, przyjdzie przedsięwziąć lub bliższą podróż... Każdy lud bowiem, który zapomina o swoich zmarły^ jest niewdzięcznikiem.”

Gniew duchownych miał wkrótce wygasnąć. Chrześcijanin nie musi unikać cmentarzy, nawet zlaicyzowanych: „Przywróćmy cześć naszym cme* tarzom. Bo chociaż nie poświęcono ich według zasad Kościoła, przypo^ najmy sobie w listopadzie, że każdy poświęcony grób jest jak święta pjy. zabłąkana w pogańskiej świątyni, tym bardziej godny modlitw naszych, ^ chciano nas z nim rozłączyć. Idźmy z tym większą gorliwością ozdabiać groby częściej je odwiedzajmy [moje podkreślenie], aby w ten sposób zaprotestować przeciwko zapomnieniu, jakie chciano by nam narzucić.” Walka toczy się nie tylko przeciwko ateizmowi, laickości, lecz także przeciwko zapominaniu o zmarłych, których kult wspólny jest całemu społeczeństwu w XIX wieku.⁷¹

POMNIKI DLA ZMARŁYCH

Dotąd kładłem nacisk, jak zresztą inni współcześni, na prywatną i rodzinną stronę kultu zmarłych. Od początku jednak miał on i drugi aspekt, narodowy i patriotyczny; już pierwsze projekty cmentarzy z lat 1765—1780 pomyślane były jako reprezentacja całego społeczeństwa i jego wielkich ludzi. Francuskie rządy rewolucyjne przejęły tę myśl i przeznaczyły paryskie opactwo Sainte-Genevieve na Panteon sław narodowych. Istnieje on do dzisiaj, ale Francuzi nie odwiedzają go jako sanktuarium. Wydaje mi się, że w pierwszej połowie XIX wieku aspekt prywatny, który przeanalizowaliśmy dość szczegółowo, wziął tam górę, co nie znaczy, że całkiem zapomniano o jego funkcji publicznej.

Tę drugą funkcję odzyskuje cmentarz jedynie w przypadku prawdziwych wzruszeń — co w Panteonie zdarzyło się tylko raz, gdy chowano Marata — mianowicie gdy chodzi o groby żołnierzy poległych na wojnie. Niegdyś łosich nie był godny zazdrości: oficerów chowano w kościele sąsiadującym z polem

bitwy albo przenoszono do rodzinnych kaplic, gdzie bohaterstwo ich sławiono w długich epitafiach. Na przykład w kaplicy szpitala w Lille zachował się spis oficerów zmarłych z ran w wieku XVII: był to już swojego rodzaju pomnik, czyniący zadość poczuciu honoru w tworzącej się społeczności wojskowych. Szeregowców natomiast grzebano na miejscu, ogołociwszy ich wprzód z odzieży i osobistych przedmiotów. Jedynie zbiorowa i byle jak udzielona absolucja odróżniała ten pochówek od wyrzucenia na śmietnik. Osiemnastowieczny gwasz z muzeum w Grasse przedstawia taką scenę po bitwie.

Były jednak w historii pewne próby uczczenia poległych żołnierzy na miejscu, gdzie padli. Najstarsze z nich są w swoich intencjach niejasne. Dnia 6 stycznia 1477 Karol Śmiały zginął mamie ze swoimi Burgundami na bagnach pod Nancy. Otóż jego przeciwnik, książę Lotaryngii, kazał na miejscu, gdzie stoczono bitwę i gdzie we wspólnych dołach pogrzebano poległych, wznieść kaplicę Notre-Dame-de-Bon-Secours, Matka Boska bowiem ocaliła Nancy przed wrogiem. W roku 1505 w kaplicy umieszczono wizerunek Matki Boskiej Miłosiernej, która wnet stała się przedmiotem żywego kultu, a kaplica — miejscem pielgrzymek z całej Lotaryngii. Stanisław Leszczyński odrestaurował ją i kazał tam wybudować wspaniałe grobowce dla siebie i swojej żony. Było to więc raczej miejsce opatrznościowego zwycięstwa niż zbiorowej mogiły, toteż bardzo rychło zapomniano, jakie były początki fundacji, a pozostał ludowy kult Matki Boskiej Miłosiernej. Wspomnienie o zmarłych szybko zacierało się w niezbyt wiernej pamięci żywych.

Jeszcze podczas wojen Napoleona III trupy żołnierskie traktowano z taką obojętnością jak zwłoki wrzucane za ancien regime’u do wspólnych dołów. Ciała, których nie przenieśli towarzysze broni i którymi od razu nie zajęły się rodziny, chowano zawsze na miejscu i owe masowe groby budziły te same obawy o publiczne zdrowie, co groby na cmentarzu Niewiniątek pod koniec XVIII wieku. Po bitwie pod Sedanem, która stała się przyczyną upadku Napoleona III, „z rowów wypełnionych aż do poziomu gruntu zaczęły się wydobywać zatrute wyziewy. Rząd belgijski, ponieważ okoliczna ludność była najbardziej zagrożona, wysłał na miejsce komisję, która... nie znalazła nic szybszego, pewniejszego i ekonomicznicjszego niż zastosowanie ognia/’ Zwrócono się do chemika, bardzo pewnego siebie, który bez wątpienia nie był „pozytywistą”, pana Creteur. Kazał odkopać groby, wlać tam smołę, polać ją naftą i zapalić. Trwało to godzinę. Szkoda tylko, że tak długo zwlekano: koszty nie przekroczyłyby piętnastu centymów, gdyby zwłoki spalono tuż po bitwie. Również Niemcy chcieli oczyścić swoje pola bitew w zaanektowanej Lotaryngii. „Jak się wydaje, z większą niechęcią odnosili się do tej metody pozbywania się zmarłych, bo kiedy jeszcze rządzili w Sedanie, a pan Creteur dokonywał swojej operacji, oni zgłosili stanowczy protest przeciwko spaleniu zwłok swoich współziomków... toteż pan Creteur, mimo poparcia rządu i ludności, musiał wstrzymać dalsze działania⁷² Dr F. Martin, z którego książki