Pozytywizm leksykon literatury polskiej8

kronika > felieton

Królestwo Polskie

S. Masłowski, Wiosna 1905

Twór państwowościowy powołany do życia przez kongres wiedeński w 1815 r. (stąd nazwy Królestwo Kongresowe, Kongresówka). Obejmowało tereny napoleońskiego Księstwa Warszawskiego, pomniejszone o Kraków, Toruń i Poznańskie. Granice wyznaczały na wschodzie Bug i Niemen (wraz z Kownem), na zachodzie Prosną, na południu Wisła. Składało się z części zaboru austriackiego i pruskiego (np. Warszawa należała po rozbiorach do Prus; właśnie wtedy sprowadzili się do miasta Minclowie z > Lalki). Ziemie zaboru rosyjskiego, w tym Białoruś i Wileńszczyzna, uznane zostały za „rdzennie rosyjskie” i wcielone do cesarstwa.

Królestwo było zależne od Rosji: jego królem byt car, reprezentowany w Warszawie przez namiestnika. On też decydował o polityce zagranicznej Królestwa. Objęcie tego kraju przez Rosję stało się kolejnym aktem jej „parcia na zachód”. Rosja była monarchią absolutną, nie miała ani konstytucji, ani sejmu; moc ustawodawczą posiadały carskie „ukazy". Po pogromcy Napoleona Aleksandrze I władzę sprawował jego syn Mikołaj I (1825-1855); nieudany zamach na jego życie podczas koronacji w Warszawie (1828) jest tematem Kordiana Słowackiego. Byt despotą, stłumił powstanie listopadowe i wywołał „wojnę krymską" z Turcją (1853-1855), zakończoną haniebną klęską. W obronie Sewastopola brat udział młody artylerzysta > Lew Tołstoj, po stronie Turcji opowiedział się Mickiewicz. Pokolenie przyszłych pozytywistów liczyło wtedy kilka lat. Następcą Mikołaja byt Aleksander II (rządził w I. 1855-1881), który na skutek klęsk wojennych starał się zreformować Rosję: wprowadził uwłaszczenie chłopów w 1861 r., wspierał rozwój przemysłu i kolejnictwa, unowocześniał armię. Zachowując zasady absolutyzmu („sa-modierżawia") prowadził politykę liberalną, która wzmogła opozycyjny ruch polityczny i ożywiła spiskowców. Obnosił się z „sympatią" do Polaków, ale bezwzględnie stłumił > powstanie styczniowe.

W imieniu króla-cara Królestwem rządził namiestnik, który rezydował w Zamku Królewskim - ogołoconym z dzieł sztuki, zamienionym częściowo na koszary. Zamek wraz z Belwederem i Łazienkami należał do minister-

fllwn dworu. W okresie liberalizmu o/ywilo Blę polskie życie narodowe. Urzędy były dwujęzyczne, szkolnictwo I sądownictwo polskie; założono w 1862 r. polską uczelnię wyższą • Szkolę Główną Warszawską.

Po upadku powstania styczniowego ogłoszono stan wojenny, zaczęły się • zesłania na Sybir (to rosyjska nazwa Syberii), represje i ograniczanie •■wobód. Ostatnim namiestnikiem mianowany został rzekomy polonofil Fiodor Berg - jeden z wielu Niemców pełniących wysokie funkcje w Rosji od czasów Piotra I (Niemką była caryca Katarzyna II). Po jego odejściu w 1874 r. zlikwidowano namiestnictwo, a władzę objął warszawski generat--gubernator Paweł Kotzebue (1874-1880) - również Niemiec. Zabrakło więc władzy centralnej (gubernator to wojewoda), znikły wszelkie pozory autonomii, Królestwo zaczęto nazywać Krajem Nadwiślańskim („Priwislenijem").

W I. 1877-1878 Rosja prowadziła z Turcją „wojnę bałkańską”, zakończoną pełnym sukcesem - objęciem strefą wpływów Bułgarii, Rumunii i Serbii (w wojnie tej dorobił się majątku > Wokulski!). W Królestwie nastały ciężkie czasy. Już kilka lat wcześniej, w 1870/71, po klęsce Francji społeczeństwo polskie straciło opaccie w tradycyjnym sojuszniku; emigracyjne ośrodki polityczne zostały rozproszone (niechęć do Polaków wywołał znaczny ich udział w Komunie Paryskiej). Upadł mit napoleoński: cesarz Napoleon III dostał się do niewoli pruskiej, a Francja stała się republiką; śmieszność marzeń napoleońskich > Rzeckiego dla wszystkich była oczywista. Zwycięskie Prusy, powołujące Cesarstwo "Niemieckie, uznane zostały za pierwszą potęgę w Europie. Po „wojnie bałkańskiej” zaś drugą potęgą stała się Rosja. Oba kraje zaborcze byty państwami militarnymi: interesy obywateli podporządkowano interesom państwa, wszystkie ważniejsze stanowiska obsadzano marszałkami i generałami; najświetniejszą karierę robiło się w wojsku. Drugą ważną grupę osobistości stanowili urzędnicy państwowi (czinowniki), dzieleni na wiele szczebli (radca dworu, radca tajny, radca rzeczywisty itd.), robiący majątki przy powszechnej korupcji i łapownictwie (ich wydatki wielokrotnie przewyższały pensje). Nienaruszalność hierarchii i blask munduru stały się symbolami władzy. Taki system widoczny był szczególnie za czasów gubernatorstwa Josipa Hurki (1883-1894) - feldmarszałka,zasłużonego w ostatniej wojnie. W tym czasie, po zamachu na Aleksandra II, władzę sprawował Aleksander III (1881-1894), który wydal manifest o świętości monarchii absolutnej i zwalczał wszelkie oznaki liberalizmu.

Wojsko, wyżsi urzędnicy i ich rodziny zamieszkiwali Królestwo okresowo. W Warszawie, gdzie ich było najwięcej, stanowili nieznaczny odsetek (w 1882 r. 3,5%), byli wyizolowani, bojkotowani - poza nielicznymi wyjątkami - przez społeczeństwo polskie. Nie godzono się na żadną współpracę z Rosjanami (np. > Bolesław Prus, > Henryk Sienkiewicza > Eliza Orzeszkowa odmówili udziału w petersburskich obchodach setnej rocznicy uro-