PICT2648

łm> CifH IV. I wuja wm

w szczegóły, całkowicie /dając ii( na spadkobiercy*, bliskiego krewnego, który wysiypuie jako wykonawca jego ostatniej woli. Dominującym uczuciem hk za u lanie ttstatora do spadkobierców, do rodziny.

/wiązek pomiędzy postanowieniem, że pogrzeb ma być skromny, a /danuni *^łc* w te) sprawie na wykonawcę testamentu, sięga dawnych czasów. Spotykamy go w testamentach od XV wieku. Ale wtedy nacisk kładziono raczej na skromność pogrzebu: niech wykonawca mego testamentu czyni, co uważa za stosowne, zawsze będzie dobrze, to mnie nie interesuje. Ważniejsza jest dla mmc dusza. W wieku XVIII—XIX chodzi o coś innego. Na pewno domaganie się prostoty pojawia się częściej, nawet staje się czymś konwencjonalnym, ale akcent przesuwa się na serdeczne zaufanie testatora do tych, którzy go przeżyją. „Zdaję się w tym na roztropność moich dzieci (rodzina właściciela winnicy, wędrownego kupca, 177®}. ** „Co do mego pogrzebu i modłów polegam na pobożności mojej siostry (robotnicy-bicliżniarki, 1778J.”⁴⁷ Ta kategoria najliczniejsza jest w drugiej połowie XVIII wieku.

Czwartą kategorię stanowią testamenty, z których znikły wszelkie wzmianki natury religijnej. Są one dość częste pod koniec XVIII wieku, pojawiają się coraz liczniej z początkiem wieku XIX, a wreszcie stają się typowymi testamentami XIX wieku. Byłbym skłonny tłumaczyć to, za przykładem Vovełle'a, jako porzucenie wierzeń religijnych, jako postępy dechrystianizaeji. Są wszakże i inne przyczyny, bo w latach siedemdziesiątych XVIII wieku nierzadko spotyka się w tej kategorii testatorów, którzy do swoich spadkobierców i legatariuszy zaliczają osoby duchowne.⁴⁸

Porównując dwie ostatnie kategorie testamentów (trzecią i czwartą), stwierdzamy, że w kategorii trzeciej testator wyrażał zaufanie do swojego spadkobiercy, natomiast nie wyrażał go w kategorii czwartej. Na tym polega jedyna różnica. Testator nie stosuje tej formuły dotyczącej zaufania bądź dlatego, iż go nie czuje, co jest hipotezą sprzeczną ze wszystkim, co na ten temat wiemy skądinąd, bądź też dlatego, że nie było potrzeby mówienia o tym, co rozumiało się samo przez się. Około połowy wieku XIX nastąpiło takie nasilenie uczuć w obrębie rodziny, że zarówno mężczyźni, jak kobiety zapragnęli uroczyściej dawać temu wyraz. Niekiedy posługiwali się w tym celu tradycyjną i już przestarzałą formą testamentu pisanego własnoręcznie, zarejestrowanego u notariusza; czasem postępują tak arystokratyczne rody, czego przykładem jest testament hrabiny Mole (1844): „Proszę, aby moje szczątki złożono obok szczątków mojej ukochanej córki i aby na moim kamieniu grobowym wyryto następujące słowa: «Zgodnie ze swoim życzeniem pochowana obok córki.* Pozostawiam mojej córce portret mojej matki, pędzla pani Le Brun. Pozostawiam jej, co mam najcenniejszego na świecie, szkatułkę z ciemnego drzewa, z którą się nigdy nie rozstawałam, a która należała do Elżbiety. Zawiera jej listy do mnie, jej autoportret i wiele papierów zapisanych jej ręką. Pragnę, aby jej również przekazano wielki kufer z cytrynowego drzewa z wszystkimi

listami ^oich przyjaciółek, pisanymi w rożnych okrętach mojego iyui Niech zachowa te, które mogłyby się i«i na cot przydać, • spali te, których, jej /.daniem, nie powinna zatrzymać Mam do nitj całkowite aa o fanie [podkreślenie moje), /.ostawiam jej mój neseser, który podarował mi moi szwagier, a jej chrzestny ojciec.” *

Na ogól w wieku XIX tego rodzaju rozporządzeń nie zamieszczano w testamentach. Jcżcli były to instrukcje pisemne, 00 nie należało do przypadków najczystszych, wyrażano je w listach albo w osobiste) nota* icc poza testamentem. Przykład taki znalazłem w moich własnych papierach rodzinnych. Moja prababka umarła w roku 1907. Jej „ostatnia wola” znajdowała siy w kopercie zaadresowane) do jej jedynego syna (pozostawiła cztery córki i jednego syna). Koperta zawierała trzy dokumenty: I. testament, w którym ograniczyła siy do podziału między dzieci swoich dóbr ruchomych i nieruchomych (testament kategorii czwartej, bez żadnych wzmianek natury religijnej albo uczuciowej, zwykły akt prawny); 2. notatkę z instrukcjami dotyczącymi grobu, pogrzebu, nabożeństw, jałmużny; 3. list do syna, gdzie uzasadniała niektóre ze twoich decyzji i gdzie ogólnie wyrażała swoje uczucia, przedstawiała zasady religijne i moralne, których się trzymała i które chciałaby wpoić twoim dzieciom.

W XVII wieku te trzy dokumenty połączono by w jeden, w testament. W większości przypadków instrukcje i polecenia natury osobistej, nie dotyczące dóbr materialnych, lecz wspomnień, przesłań moralnych i uczuć, przekazywano odtąd ustnie. Na krótko przed śmiercią pani de La Ferronays przekazuje je w ten sposób córce, Paulinie. Testament stał się więc tylko dokumentem, potrzebnym notariuszowi do uregulowania spraw spadkowych; w ogóle testament występuje znacznie rzadziej niż w XVII i XVIII wieku.

Dlatego właśnie przypuszczam, że tę zmianę w charakterze testamentu w drugiej połowie XVIII wieku spowodowała nowa jakość uczuć łączących testatora / jego spadkobiercami Przedtem uczucia te cechowała raczej nieufność. Teraz stały się pełne ufności. Związki uczuciowe przejęły rolę związków prawnych. Nie do zniesienia stała się myśl, że więzi pomiędzy istotami złączonymi wzajemnym uczuciem na tym i na tamtym świecie miałyby za podstawę akt prawny.

Wszystko, co dotyczyło ciała, duszy, zbawienia, przyjaźni — a więc i reJi-gii — wyjęte spod władzy prawa stało się sprawą domową, sprawą rodzinną. Tak więc metamorfoza testamentu jest dla nas wskazówką — jedną z wielu — źe w łonie rodzin powstały związki nowego typu, w których przywiązanie góruje nad wszystkimi takimi racjami, jak interes, prawo, konwenans... To uczucie, kultywowane, a nawet doprowadzone do egzaltacji, czyniło śmierć rozstaniem jeszcze boleśniejszym i budziło chęć wynagrodzenia go sobie przez wspomnienie albo jakąś mniej lub więcej określoną formę dalszego trwania.