pic 10 05 07 3111

■

Część pierwsza. Prolegomena

świadczeniu, wprowadzi! koncepcję współczynnika humanistycznego, żywo do dzasiai dyskutowaną Należy tez wspomnieć o Stanisławie Ossowskim (M07-1963J, który w latach powojennych zastanawiał się nad osobliwościami nauk społecznych i wykazywał złudność wiary w możliwość wiernego naśladownictwa wzoru nauk przyrodniczych. Przeszkodą jest to, że badacz będąc częścią świata, który bada, nie może przy jego interpretacji wyłączyć wpływu wiedzy pochodzącej z doświadczenia osobistego. Ossowski podkreśla!, ze mając tego świadomość, można ten wpływ kontrolować. Wskazywał nadto, iz nauki społeczne różnią się zasadniczo od nauk przyrodniczych tym, ze rezultaty ich badań, a nawet same czynności badawcze mają wpływ na badaną rzeczywistość.

Charakteryzując zwięźle socjologię scjentystyczną i humanistyczną, należy o nich powiedzieć, co następuje:

Socjologia scjentystyczną. U jej podstaw leży przekonanie, że fakty społeczne naieza do obiektywnie istniejącej rzeczywistości, zewnętrznej w stosunku do poznającego podmiotu. Zjawiska społeczne są ze sobą powiązane, rządzą mm: określone prawidłowości oraz obiektywne prawa. Podstawowymi kategoriami opisu i analizy rzeczywistości społecznej dla jednych, przedstawiciel: tej orientacji są mające realny byt całości społeczne, takie ja* grupy : ich struktur}’; dla innych natomiast, będących zwolennikami skrajnego empuyzmu - wyłącznie obserwowane z zewnątrz zachowania jednostek, które są jedynymi realnie istniejącymi bytami i do nich ostatecznie redukują się wszystkie ponad jednostkowe całości społeczne

Socjologię tę cechuje niechęć do metafizyki, przywiązywanie wagi do precyzji językfc nacisk na empiryczną sprawdzalność wszelkich twierdzeń teoretycznych. Wiąże się z nią także rygorystyczny wymóg obiek-tw>nosc ouoacza, którego obowiązkiem jest mówić, jak jest, i powstrzy-•Hi". u' sn od oceniania przedmiotu badań w kategoriach dobra i zła czy tez jakichkolwiek innych.

óycjologia humanistyczna. Świat społeczny nie jest według niej goto-.zewnętrzny w stosunku do człowieka. Jest czymś nieustannie u j zonym w procesie interakcji podmiotów obdarzonych świadomoś-.. Kierując się swoim rozumiemerr świata i systemami wartości, po-oejmują one celowe działania i interpretują zachowania innych. Dla tej _:;u podstawowymi kategoriami opisu są działania oraz instytucje :ane jako utrwalone wzory działań, powstałe w wyniku interakcji iomych podmiotów i społecznie reprodukowane tak w czasie, jak przestrzeni. Socjologia ta skupia uwagę na tvm, jak aktorzy widzą rpretują świat, ponieważ przyjmuje, że wzajemne oddziaływania aktorów przebiegają w sferze znaczeń

Socjologia humanistyczna podważa także pojęcie obiektywnych praw rządzących żydem społecznym na podobieństwo praw rządzących

w świecie przyrody. Skłonna jest uważać regularności występujące w życiu społecznym za rezultat norm, reguł i wzorów wytworzonych przez ludzi w toku ich interakcji (zob. Interakcje społeczne, s. 119), porządek społeczny zaś - za rezultat ustanowionych przez ludzi reguł gry. Członków społeczeństwa postrzega raczej jako graczy na boisku piłkarskim niż jako molekuły poddane rządom żelaznych praw (Sztompka 1985: 39).

W socjologii tej nacisk na ciągłe tworzenie rzeczywistości społecznej prowadzi do podkreślenia znaczenia aktywności ludzkiej, tego, że nie jesteśmy na nic skazani, że wiele od nas zależy i powinniśmy mieć świadomość istnienia wielu potencjalnych możliwości. Konsekwencją takiego stanowiska bywa podważenie zasady obiektywności socjologii i wskazywanie, że konieczne jest powiązanie socjologii z krytyką społeczną; również pogląd, że socjologia nie może być neutralnym przedsięwzięciem intelektualnym i nie interesować się konsekwencjami, jakie jej analizy mają dla tych, których działania bada (Giddens 1998).

Przedstawiona charakterystyka dwóch typów socjologii jest oczywiście bardzo uproszczona i wyostrzona. I chociaż dałoby się znaleźć przykłady orientacji ściśle odpowiadające jednemu lub drugiemu z nich, to z całą pewnością występujące w obrębie socjologii orientacje teoretyczne nie dadzą się tak dychotomicznie podzielić. Rozróżnione dwa typy socjologii są dwoma biegunami, między którymi „rozciąga się spolaryzowana mozaika tradycyjnych i współczesnych teorii, a debata między nimi stanowi główny nurt kontrowersji teoretycznych od XIX wieku do dzisiaj" (Sztompka 1985: 26). Warto dodać, że wątki „scjentystyczne" i „humanistyczne" występują niekiedy obok siebie w tych samych systemach teoretycznych.

Skomplikowanie obrazu współczesnej i nie tylko współczesnej socjologii jest w jakieś mierze związane z tym, że przedstawiony podział socjologii na scjentystyczną i humanistyczną, będąc niewątpliwie podziałem istotnym, nie jest jedyny. Są także inne podziały. Ich krzyżowanie się i wzajemne nakładanie na siebie tworzy ową mozaikę orientacji teoretycznych.

Nie pretendując do pełnej prezentacji wszystkich wewnętrznych zróżnicowań socjologii, wskazać należy ich dwa ważne wymiary:

• Rozumienie zbiorowości społecznych w sposób redukcjonistyczny bądź holistyczny. W pierwszym przypadku zbiorowości społeczne są pojmowane wyłącznie jako zbiory pewmej liczby jednostek. Tylko jednostki istnieją realnie i tylko one, jak się niekiedy dodaje, są empirycznie uchwytne. Wszystkie twierdzenia o zbiorowościach oraz zachodzących w nich procesach można przetłumaczyć na język opisu zachowań bądź świadomych działań jednostek. Ponieważ opisywanie wszystkich przejaw^rów^r życia spo-