pic 11 06 010514

pic 11 06 010514



226 ZBIGNIEW PRZYBYŁA

sąd o jego autorze” 1. Fakt, że Nehring poprzestał na tendencyjnej sugestii interpretacyjnej Szujskiego i sam nie uwypuklił w zaproponowanym tytule właściwej charakterystyki bohatera wiersza, zadecydował o dzisiejszym brzmieniu tytułu utworu. Późniejsi bowiem komentatorzy zabytku dosłownie przetłumaczyli jego nazwę zaproponowaną przez Nehrmga, podając ją w formie opisowej (S. Dobrzycki), a następnie na prawach oficjalnego tytułu (J. Łoś, A. A. Kryński i M. Kryński).

Zawoalowanemu komentarzowi do wiersza w Altpolnische Sprach-denkmdler nie dał się zasugerować Aleksander Bruckner, który pisząc o Satyrze w berlińskim czasopiśmie slawistycznym, opatrzył cudzysłowem cytowane powyżej sformułowania Nehringa (,,Satire auf die faulen Bauern”), natomiast w pracy drukowanej w „Bibliotece Warszawskiej” posłużył się określeniem „wiersz na chłopów”, zmienionym w publikacjach książkowych: „satyra na chłopów” oraz „satyra-skarga szlachcica na chłopów” 2.

Bruckner zatem, w przeciwieństwie do współczesnych mu interpretatorów Satyry, zrezygnował z ujemnych epitetów określających bohatera wiersza, rozumiejąc, że tematem utworu jest — jak to explicite napisał później — błędna ocena kmiecia jako prostaka pozbawionego sprytu 3. Tak więc o różnicy w odbiorze Satyry zadecydowała odmienność postawy społecznej Szujskiego i Brucknera: konserwatyzm stańczykowskiego historyka kazał mu widzieć w zachowaniu XV-wiecznego chłopa jedynie lenistwo i niechęć, demokratyzm zaś Brucknera, wyniesiony ze środowiska lwowskiego, pozwolił wybitnemu slawiście dostrzec w wierszu „przebiegi chłopskie” i „pierwszy odgłos walki socjalnej”4 5. Natomiast nabyte w ciągu wieków ujemne cechy charakteru chłopa tłumaczył Bruckner — w późniejszej pracy — postawą chłopa wobec feudalnego wyzysku:

chłop odrabiał pańszczyznę tylko z musu, tylko pod bizunami, więc jak n a j-podlej; zarazem tracił wszelką chęć i do pracy dla siebie samego, bo albo zabierze mu to dwór, albo podwyższy mu czynszu czy roboty. I pozbył się chłop wszelkiej przedsiębiorczości, odnosił się do wszystkiego z zupełną apatią [...]

Briicknerowski styl odbioru Satyry znajduje uzasadnienie w humanitaryzmie uczonego, który zauważał podwyższenie poziomu życia szlachty w XVI w. kosztem wzmożonego ucisku feudalnego: „złoty wiek polski był żelaznym dla chłopa” 4S.

Zastanowiające jest u Brucknera, wybitnego językoznawcy i badacza polskiej literatury średniowiecznej, niezmienne od 1893 r. używanie słowa „chłop” w odniesieniu do kmiecia z XV-wiecznego utworu. Wolno sądzić, że powodem takiego uzusu leksykalnego była zatrata u schyłku XIX w. pejoratywnego znaczenia słowa „chłop” (którego nobilitacja semantyczna dokonała się m. in. pod wpływem poezji Konopnickiej), z równoczesnym odczuciem „kmiecia” jako wyrazu archaicznego i nacechowanego patetycznie, a nie posiadającego jeszcze ustalonego znaczenia historycznego jako termin naukowy.

Dopiero w 1899 r. lwowski historyk prawa Oswald Balzer wprowadził chronologiczne rozgraniczenie dwóch podstawowych pojęć używanych w średniowieczu wobec ludności wiejskiej:

pierwotną słowiańską nazwą wieśniaka był wyraz chłop, gdyż chłop w dawnym języku naszym znaczył tyle co człowiek, a zatem tyle co homo [...].

już w statutach Kazimierza W. (połowa XIV w.) wyraz kmieć przybiera znaczenie nazwy technicznej, określającej kondycję chłopską.

Co do wyrazu kmieć — w każdym razie podnieść jeszcze raz należy, że przypisywane mu w odniesieniu do pierwotnych stosunków znaczenie: chłop, jest zarówno błędem rzeczowym, jak nie mniej anachronizmem; znaczenie to przywiązano doń właśnie stosunkowo najpóźniej, lubo wtedy sam wyraz po raz pierwszy dopiero stał się terminem ścisłym i technicznym,e.

Bruckner zaś, zainteresowany etymologią słowa „kmieć” i jego historyczną konotacją, stwierdzał — przed Balzerem — w r. 1898, że „w języku polskim i w wieku XIII kmieć chłopa oznaczał”, a „Prosty chłop nigdzie kmieciem się nie nazywał pierwotnie [...] 47. Poświadczona w jego polemicznym artykule Historia a filologia (190 7) 48 znajomość ustaleń Balzera z 1899 r. nie spowodowała ograniczenia przez Brucknera zakresu nazwy „kmieć” u schyłku średniowiecza (odnoszonej wcześniej również do wysokiego urzędnika) jedynie do chłopa. Również Briicknerowski Słownik etymologiczny języka polskiego (1927) nie informuje o losach słowa „kmieć” w XIV i XV wieku.

Dopiero w Encyklopedii staropolskiej (1937) wypowiedział się Bruckner na temat późniejszych od czasu powstania Bogurodzicy losów ter-rr:    .kmieć”:

^feedł i na wieśniaka, nie na chłopa-niewolnika, lecz na swobodnego, który Hi porzucić mógł, skoro wypełnił zobowiązania [...]49.

Cdem, s. 168.

~ op. cit., s. 217, 219, 220.

^ r, O Piaście. W: Kulturapiśmiennictwo

folklor, s. 118,

*

■ ner, Historia a filologia. W: jw., s. 37.

49

Bner, Encyklopedia staropolska. T. 1. Warszawa

1937, s. 599.

1

   Chrzanowski, op. cit., s. 20.

2

   A. Bruckner: Uber die alteren Texte des Polnischen. II. „Archiv fur Slavische Philologie” t. 12 (1890), s. 152; Źródła do dziejów literatury i oświaty polskiej. V. Wiersze polskie średniowieczne. „Biblioteka Warszawska” 1893, t. 1, s. 260; Dzieje literatury polskiej w zarysie. Warszawa 1902, s. 56; Dzieje kultury polskiej. T. 1. Kraków 1930, s. 592.

3

   A. Bruckner, Staropolska kultura wsi. Szkic obyczajowy. (1938). Kulturapiśmiennictwojolklor. Wybór prac. Pod redakcją W. n p r b e ijf kiego i T. Ulewicza. Warszawa 1974, s. 167.

4

42 Bruckner, Źródła do dziejów literatury i oświaty pols£

5

Bruckner, Staropolska kultura wsi, s. 175. Podkreśl


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
pic 11 06 010514 I 226    ZBIGNIEW PRZYBYŁA sąd o jego autorze” 1. Fakt, że Nehring
pic 11 06 010433 220 ZBIGNIEW PRZYBYŁA tunkowej przynależności4. Badacz ten, polemizując z dokument
pic 11 06 010528 228 ZBIGNIEW PRZYBYŁA Na zmianę językoznawczego sądu Brucknera wpłynęły zapewne ko
pic 11 06 010528 228 ZBIGNIEW PRZYBYŁA Na zmianę językoznawczego sądu Brucknera wpłynęły zapewne ko
pic 11 06 010542 230    ZBIGNIEW PRZYBYŁA tychczasowej zagadki: „skąd się przyplątał
pic 11 06 010612 234 ZBIGNIEW PRZYBYŁA wieka poczciwego (1568) występuje „wójt [tj. kmieć] z oną za
pic 11 06 010627 23G ZBIGNIEW PRZYBYŁA n e j, lecz czyni z dzieła twór bądź „przeładowany”, bądź te
pic 11 06 010639 238 ZBIGNIEW PRZYBYŁA biskupa Grzegorza z Dunaj owa 1, o pojawieniu się w latach s
pic 11 06 010612 234 ZBIGNIEW PRZYBYŁA wieka poczciwego (1568) występuje „wójt [tj. kmieć] z oną za
pic 11 06 010433 220 ZBIGNIEW PRZYBYŁA tunkowej przynależności1 2. Badacz ten, polemizując z dokume
pic 11 06 010558 232 ZBIGNIEW PRZYBYŁA Przypomnijmy, że Satyra zyskała rangę dokumentu historyczneg
pic 11 06 015913 TERESA MICHAŁOWSKA 16 TERESA MICHAŁOWSKA 16 laki usytuowanej w pobliżu Raju; na ni
pic 11 06 015719 TZVETAN TODOROV O co chodzi, kiedy się mówi o „motywacji znaku”? Weźmy na początek
pic 11 06 010420 Pamiętnik Literacki LXXI, 1980, z. 2 PL ISSN 0031-0514 ZBIGNIEW PRZYBYŁA „LENIWI C
pic 11 06 010448 ZBIGNIEW PRZYBYŁA wiście w tonie — według oceny Piszczkowskiego — ,,pełnym obiekty

więcej podobnych podstron