pic 11 06 030629

290 LEE BYRON JENNINGS

dzi. To nie całkowicie bezkształtne kleksy uderzają nas jako groteskowe, ale raczej te, które w jakimś sensie są rozpoznawalne, jakkolwiek nieprawdopodobne i nienaturalne stwory zdają się przedstawiać. Możemy przyjąć, iż w tworzeniu groteski wyobraźnia ludzka działa w sferze reprezentowanej przez te przypadkowe zjawiska natury — na pograniczu formy rozpoznawalnej i nierozpoznawalnej. Groteska wykazuje coś więcej niż powierzchowne zniekształcenie właściwe większości karykatur, które zmieniają ogólne zarysy i efekt swój uzyskują dzięki wyolbrzymieniu jakiejś części w stosunku do całości; w grotesce zniekształcenie sięga podstaw naszego postrzegania rzeczywistości. Ważne jest to, że postać groteskowa łączy w sobie zasadniczo odmienne elementy pochodzące z różnych światów — zwierzęcego, roślinnego i nieorganicznego — lub człowieka i bestii. „Oryginał” (zwykle kształt ludzki) zostaje nie tyle zniekształcony w ścisłym tego słowa znaczeniu, co zburzony i odbudowany według nowych zasad. Elementy rzeczywistości znanej nam z doświadczenia zostają ponownie połączone tak, by utworzyć nową całość, obcą tej rzeczywistości; normy codziennego życia zostają zastąpione „antynormą”. Fantastyczne stwory zdają się pochodzić z ich własnego świata chaosu, gdzie nasze normy się nie stosują. Niezależnie od tego, jak głęboko związany z wyobraźnią jest ten proces, jego rezultaty są całkowicie konkretne ^S1. Jakkolwiek fantastyczne i niewiarygodne byłyby te stwory, muszą nas one przekonać o swym istnieniu dzięki si-

⁵¹ Trafnie ujmuje to J. E. Poritzky (Damonische Dichter. Miinchen 1921): „In der Groteskę uiird die Phantasie des Lesers nicht im Geringsten respektiert; die Groteskę gebdrdet sich rielmehr ganz realistisch und ist von absichtlich pedan-tischer Genauigkeit in der Angabe von Ungeheuerlichkeiten [Groteska wcale nie uwzględnia ludzkiej wyobraźni. Groteska przybiera postać raczej realistyczną i z zamierzoną pedantyczną dokładnością oddaje potworności]” (s. 101). T. Mann (Betrachtungen eines Unpolitischen. Berlin 1918, s. 584) zauważa: „Das Groteskę ist das Uberwahre und iiberaus Wirkliche, nicht das Willkurliche, Falsche, Wider-wirkliche und Absurde [Groteska jest do przesady prawdą i ze wszech miar rzeczywistością, a nie nonsensem, fałszem, zaprzeczeniem rzeczywistości i absurdem]”. Wydaje się, że stawia on znak równania pomiędzy groteską a ekspresjonizmem, zwłaszcza gdy w grę wchodzi intencja satyryczna. Jeszcze mocniej ową przesadnie realną i satyryczną stronę groteski podkreśla G. Niedoszywin {Vber das Groteskę. „Bildende Kunst” nr 4, 1954, s. 14). F. Li on (Bemerkungen uber Alfred Dóblin. „Neue Rundschau” 33, 2, 1922, s. 1002—1013) czyni trafne spostrzeżenie, że groteska powstaje tam, gdzie spotykają się chaos i kosmos; groteskowe demony chińskie przychodzą ze świata chaosu i kręcą się wokół świata ładu, pewne siebie i zdolne go zniszczyć. Wydaje się, że postacie groteskowe rzeczywiście najczęściej pojawiają się na pograniczu dwóch światów czy sfer. Świata elfów w Die Elfen Tiecka — świata, który sam w sobie nie jest wcale groteskowy, bo chociaż fantastyczny, pozbawiony jest śladu okropności — strzegą przed śmiertelnika^' ’"’ie

dziwaczne, budzące odrazę, bladolice postacie podobne do sów, ze skrzy toperza, w płaszczach przeciwdeszczowych i z parasolami zrobionymi z skór”. Dziewczynka Marie mówi o nich: „Ich móchte lachen, und [Chciałabym się śmiać, a ogarnia mnie rozpacz]” (L. T i e c k, Der bla und andere Erzahlungen. Stuttgart 1954, s. 62).

le, z jaką się ukazują i narzucają naszym zmysłom. Niezbędny jest tu element nagłości, zaskoczenia, jaki towarzyszy zazwyczaj naszej reakcji w zetknięciu z nieznanym tworem natury. Ujawnienie wyraźnego zamierzenia ze strony autora może zniweczyć efekt groteskowy, przynajmniej w pierwszej chwili, a w każdym razie znacznie go osłabić. Nawet wtedy, gdy obiekt groteskowy zbudowany jest z części, które nasz intelekt uznaje za zasadniczo niespójne i odmienne, pewnej niższej zdolności postrzegania musi on się wydać zintegrowany. Jest to w pewnym sensie organiczna całość, ponieważ przedstawia żywy twór, „organizm” złożony z części, które najwyraźniej funkcjonują razem, chociaż nie powinny. Groteska posiada treść, siłę i głębię; zlepek zasadniczo różnych i niespójnych elementów nie będzie groteską, jeśli powstały w ten sposób twór nie zacznie żyć własnym życiem.

Absolutne nieprawdopodobieństwo nie jest zatem nieodzowną cechą groteski ⁵². Aby można było mówić o grotesce, musi powstać złożona relacja, polegająca na tym, że jesteśmy przekonani, iż naprawdę' mamy przed sobą coś, co normalnie uznalibyśmy za niemożliwe. Tam gdzie pojawia się prawdziwe wrażenie nieprawdopodobieństwa, przesłania ono efekt groteskowy, szczególnie jeśli nieprawdopodobieństwo wynika z odejścia od konkretu, tak iż nasza zdolność wyobrażenia sobie stworów fantastycznych ulega zawieszeniu.

Co więcej, zniekształcenie, z jakim mamy do czynienia w tworze groteskowym, ani nie jest całkowicie przypadkowe, ani nawet nie ma na celu jedynie zmiany kształtu ludzkiego. Przebiega ono w pewnych kierunkach i sprawia, że obiekt zniekształcony nabiera szczególnego charakteru. Twór groteskowy przedstawia zazwyczaj postać demoniczną bądź błazeńską i oba te typy są w nim nierozdzielnie złączone; możemy więc powiedzieć, że cechuje go zawsze połączenie, cech przerażających i śmiesznych — lub ściślej, że wywołuje on u odbiorcy równocześnie reakcje lęku i rozbawienia. Ten szczególny efekt podwójny obserwujemy np. w przypadku gotyckich chimer, gdzie groźnemu pokazowi dziobów, rogów i szponów towarzyszy często głupkowaty, złośliwy czy pożądliwy grymas i sprośne gesty. W postaciach karnawału i innych popularnych obrzędów zawsze dochodziły do głosu obie te tendencje; dla starożytnych Rzymian jedna z takich postaci, pożerający dzieci potwór Manducus był postacią „ridicula et formido-losa”, obiektem żartów dla dorosłych, wzbudzającym jednak lęk u dzieci ⁵³. Tradycyjna tendencja do przedstawiania Diabła jako błazna lub

** Przesada posunięta aż do niemożliwości jest kluczowym pojęciem w teorii Schneegansa; np. gdy mówimy o człowieku, którego nos jest tak długi, że przejście przez bramę miejską zajmuje mu godzinę, mamy do czynienia z groteską (zob. A. Schnp'"ans, Das Possenhafte, Burleskę und Groteskę in Leben und Kunst.

pic 11 06 030629

pic 11 06 030629

pic 11 06 030629

pic 11 06 030629