ScannedImage 4

56 Religie Bliskiego Wschodu

dwóch wezyrów (Bunene i Meszaru). W wyniku wpływów sumeryjskich i babilońskich Istanu przedstawiano jako mającego trzy pary oczu (każdą do innego celu) i brodę (jak u babilońskiego boga Szamasza) z lapis-lazuli. Jego kult przetrwał do epoki imperium hetyckiego.

Z czasem panteon hetycki wyraźnie się powiększa. Świadczy o tym spotykane w tekstach hetyckich z epoki imperium określenie „tysiąc bogów”. Z wykazów bogów będących świadkami międzypaństwowych umów można poznać, że bóstwa te próbowano uporządkować w sposób hierarchiczny. Na początku owych list umieszczano bowiem zawsze Słońce niebiańskie oraz główną parę: bóg burzy i bogini-Słoń-ce z Arinny. Bóstwa „górne” (niebiańskie) odróżniano od bóstw „dolnych” (z podziemnego świata). Ważną rolę odgrywają też bóstwa pochodzenia huryćkiego. W"tekstach klinowych często, zamiast imienia bóstwa, stosowano ideogram zaczerpnięty z wzorców mezopotamskich. W systemie tym bóstwa solame zapisywano znakiem UTU, bogów burzy - znakiem IM lub U, a bóstwa opiekuńcze znakiem KAL. W tekstach takich np. o lokalnym bogu Słońca pisano: „UTU miasta (tu podawano jego nazwę)”. W konsekwencji stosowania takiego systemu wiele imion bóstw lokalnych nie zachowało się.

Ci C/D W epoce imperium hetyckiego (pierwsza połowa XIV w. p.n.e. - ok. 1220 r. p.n.e.) Tarhuna nadal pozostał naczelnym bogiem oraz panem kraju. Jego żoną była bogini--Słońce z Arinny (zwana też - od swego świętego miasta - Arinitti lub Ariniddu). Nie znamy jej imienia hetyckiego. W epoce protohetyckiej prawdopodobnie nosiła imię Wuruszemu, a w epoce starohetyckiej - Wurunzimu. Do wzrostu znaczenia tego kultu z pewnością przyczyniło się utożsamienie jej z hurycką Hebat, małżonką Teszuba. W epoce imperium była opiekunką państwa hetyckiego i władcy, a znaczeniem przewyższała Tarhunę. W wykazach bóstw będących świadkami umów międzypaństwowych wymieniana jest wówczas na początku listy. Do niej zwracał się król w sprawach państwa i jej składał sprawozdanie ze swojej działalności. Główne centrum kultowe posiadała w świętym mieście Hetytów, Arinnie (lokalizacja niepewna). Przedstawiano ją w postaci złotego dysku symbolizującego Słońce oraz przypisywano wiele cech babilońskiego Szmasza i huryckiej Hebat. Dziećmi tej pary stają się Telipinu oraz bóg burzy z Zippalandy. Natomiast bóg burzy z Nerik staje się synem Sulinkatte i bogini świata podziemnego.

Ważną postacią w panteonie pozostał Telipinu (hatyckie Tali-p-inu), bóg wegetacji posiadający też liczne cechy boga-burzy. Dla Hetytów był synem Taru. Według mitów o Telipinu, zachowanych w tekstach z XIV-XIII w. p.n.e., z niewyjaśnionych przyczyn (luki w tekście) rozgniewany bóg postanowił odejść. Wówczas świat dotknęły rozliczne klęski (susza, zanik wegetacji i rozmnażania zwierząt hodowlanych, głód itp.). Bogowie zadecydowali więc, iż należy Telipinu odszukać. W tym celu bo-gini-matka (Hannahanna) wysłała pszczołę, która odnalazła boga i użądleniem obudziła, wywołując jego wściekłość. Aby uspokoić Telipinu, zsyłającego na kraj nowe nieszczęścia, bogowie odwołali się do magii bogini-czarodziejki Kamrusepy. Telipinu został oczyszczony z wściekłości i zła, wrócił między bogów, dzięki czemu nieszczęścia zostały zażegnane. Mimo podobieństwa do mitu o Tammuzie i Adonisie, nie jest to jednak najprawdopodobniej mit wegetacyjny. Kult Telipinu poświadczony jest w wielu miastach hetyckich (m.in. w Hattusa). Jego małżonką była Hatepinu, w której

kulcie - podobnie jak w przypadku bogiń mezopotamskich i syryjskich - występowały hierodule (sakralne prostytutki świątynne).

Obok Słońca niebiańskiego (Istanu, bogini z Arinny) czczono też Słońce podziemne. Uważano bowiem, że w nocy Słońce powracało na wschód przez świat podziemny, i bóstwo to rozdzielono na dwie postaci. Słońce podziemne miało oczyszczać ziemię z wszelkiego zła (nieczystości, choroby) i dlatego wzywano je w trakcie magicznych rytuałów. W dalszym ciągu czczone są: tron obrzędowy, ognisko, runo (związane z Telipinu), rzeki i góry. Te ostatnie niekiedy przedstawiano jako bóstwa, a ich partnerkami są święte źródła. Znamy na przykład imię boga-góry Zalijanu, którego żoną była Zashapuna, a nałożnicą Tazzuwasi.

Rolę dawnych bogiń losu, Papaji i Istustaji, przejmują teraz boginie Gulses. Opiekowały się one człowiekiem od narodzin do śmierci oraz zapisywały na tabliczkach ludzkie przeznaczenie. Obok dawnych „królowych” różnych miast (Katahha, Hanti-tassu), pojawia się teraz - pod wpływem luwijsko-huryckim - Huwassanna, którą uważano za królową miasta Hubesna (dawniej Kybistra i Herakleja, dziś Eregli). Zachowało się wiele tekstów obrzędowych związanych z Huwassanną, w których wspomina się o jej świętej górze zlokalizowanej na którymś ze szczytów masywu Bolkar Daglari (na pn.-zach. od Tarsu). W jej kulcie funkcje kapłańskie pełniły kobiety, z których najważniejsza nazywała się (od imienia bogini) huwassarmala. Inara była boginią wojny, ale pełniła też wiele innych funkcji. W jednej z wersji mitu o walce boga--burzy z wężem (smokiem) Illujanką wspierała boga-burzę: oddała się człowiekowi o imieniu Hupasija w zamian za jego pomoc w walce z Illujanką, którego następnie zaprosiła razem z dziećmi na ucztę. Obżartego i spojonego piwem Illujankę Hupasija związał, a bóg-burza zabił.

Powiększa się też grupa lokalnych (zwłaszcza miejskich) bóstw opiekuńczych, do których należą Zitharija, bóg leżących na północy terytoriów (zajętych czasowo przez plemiona Kaśka), z którego kultem związane było święte runo, oraz Karzi i Habanta-li, a także bogowie miast Kastama, Tatasuna i Hatenzuwa⁹³.

Panteon hurycki, zwłaszcza w początkowym okresie, znajdował się pod znacznym wpływem mezopotamskim. Z tekstów pochodzących z drugiej połowy III tys. p.n.e. (m.in. inskrypcja króla Tiszari) wynika, iż w Urkisz, huryckim państwie w pn. Mezopotamii, najbardziej czczono Kumarbiego i Enlila.. Obok nich wymienione są bóstwa: Pirigal, Lubadagasz, Niebo, Szimegi (bóg-Słońce), bóg burzy i Anu. Anu to dla tamtejszych Huiytów drugie po Alalu bóstwo będące władcą nieba. Anu pokonał Alalu, a sam po dziewięciu latach panowania uległ z kolei Kumarbiemu.

Kumarbi (huryckie - Ojciec Bogów) to bóg samodzielny lub utożsamiany z mezopotamskim Enlilem. Centrum jego kultu było miasto Urkisz. Według teogonii hu-ryckiej, Kumarbi walczył z bogiem Anu, zębami odgryzł jego genitalia, przez co połknął jego nasienie i w ten sposób został zapłodniony. Zrodził wówczas trzy bóstwa: Teszuba, Aranzah (rzeka Tygrys) i Taszmiszu. Pokonany Anu odszedł do nieba. Natomiast wspomniane „dzieci Anu”, a przede wszystkim Teszub, wydały wojnę Kumarbiemu i zdetronizowały go. Jednak Kumarbi starał się odzyskać utraconą władzę.

⁹³ Mitologiczna warstwa religijnej doktryny hetyckiej opisana jest w: M. Popko, Mitologia hetyckiej Anatolii, dz. cyt.