SDC11714

Narodziny i upadek gospodarki r tokowej

mywał dywidendę. Stowarzyszenia owenowskie funkcjonowały jako zrzeszenia czy kluby mające wspierać plany budowy wiosek spółdzielczych. takie jak te związane z pomocą dla ubogich, które opisaliśmy wcześniej. W ten właśnie sposób powstawały rolnicze spółdzielnie produkcyjne - koncepcja, która miała przed sobą długą i godną podziwu przyszłość. Pierwszą ogólnokrajową organizacją producentów o funkcjach syndykałistycznych była Operative Builders* Union, która usiłowała bezpośrednio regulować budownictwo poprzez tworzenie .budynków na możliwie najbardziej ekstensywną skalę', wprowadzanie własnego pieniądza i przedstawianie środków realizacji .wielkiego stowarzyszenia na rzecz emancypacji klas producenckich”. Przemysłowe spółdzielnie produkcyjne XIX wieku wywodzą się właśnie z tego przedsięwzięcia. To z Builders’ Union i jej „parlamentu" zrodziła się jeszcze bardziej ambitna próba: Consolidated Trades Union, luźna federacja związków zawodowych i spółdzielni, do której przez krótki czas należał ponad milion robotników i rzemieślników. Organizacja ta miała zamiar przeprowadzić rewoltę przemysłową pokojowymi metodami - przestaniemy w tym widzieć sprzeczność, gdy przypomnimy sobie, iż u zarania tego ruchu sama świadomość misji robotników miała sprawić, że ich aspiracje staną się nieodparte. Męczennicy z Tolpuddle należeli do wiejskiego odłamu tej organizacji. Kampaniami propagandowymi na rzecz odpowiedniego ustawodawstwa fabrycznego zajmowały się Regeneration Societies. Później natomiast powstały „towarzystwa etyczne”, zwiastujące nadejście ruchu sekularystycznego. Idea pokojowego oporu została w pełni rozwinięta właśnie w ich łonie. Podobnie jak saintsimonizm we Francji, owe-nizm w Wielkiej Brytanii posiadał wszelkie cechy inspiracji duchowej; jednak o ile Saint-Simon dążył do odrodzenia chrześcijaństwa, o tyle Owen był pierwszym przeciwnikiem chrześcijaństwa pośród nowożytnych przywódców robotników. Spółdzielnie konsumenckie w Wielkiej Brytanii, które znalazły naśladowców na całym śwńecie, stanowiły oczywiście wyjątkowo praktyczne odgałęzienie owenizmu. To, że jego impet ustał — a raczej utrzymał się jedynie na marginesie ruchu konsumenckiego - było największą porażką sił duchowych w historii przemysłowej tego kraju. Jednak naród, który po moralnym poniżeniu w czasach systemu speenhamlandzkiego wciąż odnajdował w sobie wytrwałość niezbędną do podjęcia kreatywnego wysiłku lak pomysłowego i długotrwałego, musiał mieć w sobie niemal niewyczerpaną energię intelektualną i emocjonalną.

W owenizmic, traktującym człowieka jako całość, nadal istniały pierwiastki średniowiecznego dziedzictwa cechowego, które znalazły wyraz w Builder’s Union i w wiejskiej realizacji jego ideałów społecznych - wioskach spółdzielczych. Mimo że owenizm stanowi) źródło nowoczesnego socjalizmu, jego propozycje nic opierały się na problemie własności, który jest kwestią prawną jedynie w kapita-lizmie. Odnosząc się, podobnie jak Saint-Simon, do nowego tenome-nu - przemysłu, owenizm dostrzegł wyzwanie, jakim jest maszyna, lednak charakterystyczną cechą tego ruchu było to. że koncentrował się on na podejściu na wskroś społecznym-, nie przyjmował podziału społeczeństwa na sferę gospodarczą i polityczną, w związku z. tym odrzucał działalność polityczną. Przyjęcie, że istnieje odrębna sfera gospodarcza, oznaczałoby uznanie zasady zysku i korzyści za siłę organizującą społeczeństwo. Tego Owen nic zamierzał robić. Uważał, że włączenie maszyny w życie ludzkie jest możliwe tvlko w nowym społeczeństwie. Według niego przemysłowy aspekt życia w żadnym razie nie ogranicza się do gospodarki (to oznaczałoby perspektywę rynkową, którą z założenia odrzucał). Doświadczenie New Lanark nauczyło go, że w życiu robotnika płace są tylko jednym I wielu czynników, takim jak środowisko naturalne i dom, jakość i ceny towarów, stabilność zatrudnienia czy bezpieczeństwo własności (Fabryki w New Lanark, podobnie jak niektóre inne firmy przed nimi, utrzymywały swoich pracowników na liście płac nawet wówczas, gdy nie było dla nich pracy), jednak Owen usiłował zmienić dużo więcej. Edukacja dzieci i dorosłych, zapewnianie rozrywki, muzyki i możliwości tańca, a także ogólny nacisk na wysokie standardy moralne dorosłych i młodzieży - stworzyły atmosferę, w której nowy status osiągała cała przemysłowa klasa robotnicza. Tysiące ludzi z całej Europy (a nawet z Ameryki) odwiedzały New Lmark. jakby to miejsce było rezerwatem przyszłości, w którym dokonano niemożliwego zadania efektywnego kierowania fabryką przy jednoczesnym utrzymaniu ludzkiego statusu jej pracowników, lednak firma Owena zapewniała znacznie niższe pensje od płaconych w niektórych sąsiednich miastach. Zyski New Lanark wynikały głównie z dużej wydajności, osiąganej mimo krótszego czasu pracy, co było efektem doskonałej organizacji i faktu, że robotnicy byli wypoczęci.

Te zalety przeważały nad wzrostem plac realnych, będącyeh jednym z elementów' szczodrego zabezpieczenia umożliwiającego uczciwe życie. Tłumaczy to daleką od pustych pochlebstw żarliwość, z jaką

203