skanuj0076

Epoka piśmienna — doba śrcdniopolska

148 (łątkowego określenia, które wraz z imieniem wystarczająco identyfikowałoby jego nosiciela. Najwcześniej dała ona o sobie znać -ze względów prawno-gospodarczych — w kręgach bogatego mieszczaństwa. Toteż nazwisko mieszczańskie zaczęło się ustalać już pod koniec doby staropolskiej. Najczęściej nazwiskiem stawało się tutaj określenie patronijniczne (utworzone od imienia ojca), np. Par-koszowic «syn Parkosza», Klonowie «syn Klona», Szymonowie «syn Szymona» itp. Gdy takie określenie stało się dziedziczne (np. ojciec Wach (skrócenie od Wacław, Wawrzyniec itp.) — syn Jan Wacho-wic wnuk Michał Wacho wic, a nie Janowic), możemy mówić o nazwisku w dzisiejszym tego słowa znaczeniu. W wieku XVII formant patronimiczny -ic, -owić, -ewic zmienił się pod wpływem ruskim na -icz, -owicz, -ewicz (odtąd nazwiska z czysto polską postacią formantu, jak np .Staszic «pierwotnie syn Stacha lub Stasza», trafiają się już tylko wyjątkowo).

Wick XVI jest okresem ustalania się nazwiska szlacheckiego. Tutaj wykształciło się ono głównie z dawniejszych określeń odmiej-scowych typu Janko z Czarnkowa, Wojciech z Brudzewa, Zawisza z Garbowa itp. Odmiejscowe wyrażenia przyimkowe zmieniły się w przymiotniki: z Czarnkowa Czarnkowski, z Brudzewa — Bru-dzewski, z Garbowa — Garbowski. z Dąbrowy — Dąbrowski, ze Zborowa — Zborowski itp. W XVI wieku takie przymiotniki odmiejscowe stały się dziedziczne, a więc stały się nazwiskami w dzisiejszym tego słowa znaczeniu (choć bywały jeszcze wypadki ich zmiany wraz ze zmianą posiadłości: znany i zasłużony pisarz Marcin Bielski nazywał się zrazu Wolski, od wsi Wola — Bielskim nazwał się, gdy kupił wieś o nazwie Biała).

Chłopi, ze względu na nikły udział w życiu społecznym, długo obyw'ali się bez nazwisk. Jeśli wt wsi powtarzały się imiona chrzestne, ich nosicieli identyfikowano dodatkowymi określeniami (o charakterze nazwiskowym), utworzonymi od wyrazów pospolitych (np. Wojciech Marchewka «rudy», Wojciech Rataj «oracz, parobek», Wojciech Kulas «kulawy» itp.). Dziedziczne nazwisko chłopskie zaczęło się kształtować dopiero w XVIII wieku, a w znacznej mierze chłopi przybierali nazwiska dopiero w wyniku przymusu administracyjnego wyprowadzonego przez rządy państw zaborczych w XIX wieku.

Oczywiście z tego, co już powiedzieliśmy, nie wynika bynaj-

skie, na -ski, -cki — szlacheckie, a odapelatywne (utworzone o wyrazów pospolitych) — chłopskie. Stwierdziliśmy tylko, że pierwotnie głównym (lecz nie wyłącznym) źródłem nazwisk mieszczan były określenia patronimiczne (utworzone od imienia ojca), szlachty — określenia odmiejscowe, a chłopów — odapelatywne. Stan laki jednak wkrótce uległ zmianie. Z jednej strony część szlachty nosiła od początku nazwiska odapelatywne. Gromadzą takie nazwiska żartobliwe wierszowane „herbarze”. Niektóre z nich zawierają dziesiątki, nawet setki odapelatywnych nazwisk noszonych przez szlachtę, np. zatytułowany po łacinie (Compendii selectorum nobi-liwn Poloniae ąuorum cognomina non finhmtur in -ski oblata) żartobliwy wpis do księgi sądowej:

mniej, że nazwiska na -icz, -owicz, -ewicz to nazwiska mieszczan- 149

[...] Tureccy Firlej, Rej,

Szlachta to, hej, luj,

Struś, Czyż, Kos, Polacy Ludzie to są, nie płacy [...]

Ostroróg, Skarbek, Chwalibóg Ba. zacna to szlachta, da-li bóg [...]

Terembeki i Szembeki,

Już szlachta polska na wieki [...]

Prandota, Morawiec z Zarębą,

Szlachta polska całą gębą.

Duninów wszak znacie I Tarłów w senacie [...]

lub Herbarz szlachty wierszem opisany:

[...j Chrząszcz, Lis, Sokół, Struś, Kos, Dzik, Odyniec,

Los, Wilczek, Kozioł, Zając, tych pełny zwierzyniec (...)

Jelec, Jawojsz, Hrabianka, Konopka, Papara,

A Kiszka, Strzała, Wąż, Wężyk to już szlachta stara (...) Wyszotrawka. Zaremba, Szczuka, Soczko, Karsza,

Wrzosek, Zbrożek, Skorupka, to też szlachta starsza,

Ożga, Wyżga, Ołizar, Mniszek, Mier, Orzeszko,

Pełka, Pausza, Wessel, Odrowąż, Meleszko,

Wąsowicz, Pociej, Radziwiłł, Sapieha, Łuszcz, Tarło,

Tych imię nieraz Polskę w złym przypadku wsparło (...)