socjo1

Klasyczne teorie i studia empiryczne w mikrosocjologii

Powyższa teza, pierwsze z trzech głównych założeń filozoficznych socjometrii, wskazuje zatem z jednej strony na strukturalny charakter rzeczywistości społecznej, z drugiej zaś - na emocjonalny charakter najistotniejszych dla istnienia świata społecznego struktur. Jest to, jak sądzę, główna wyjściowa teza socjometrii, bez niej bowiem z łatwością można zakwestionować jej sens i znaczenie dla nauk społecznych. Jednocześnie wraz z tą tezą Moreno wikła się w sprzeczność nie do przezwyciężenia. Z jednej bowiem strony, aby móc sensownie podtrzymywać pogląd o wyjątkowym znaczeniu socjometrii, jej fundamentalnym charakterze dla nauk społecznych, musi dysponować tezą o powszechności i niezbędności struktur socjometrycznych w społeczeństwie. Z drugiej zaś strony, wszystkie jego badania dotyczą grup małych, a on sam się uważa i przez innych jest uważany za prekursora i reprezentanta socjologii małych grup. Dysponuje więc danymi z tej dziedziny i nie ma dostatecznych podstaw, prócz własnego przekonania, by wypowiadać jakieś tezy o całym spektrum zjawisk społecznych. Powstaje zatem pytanie, czy struktury socjometryczne charakteryzują jedynie małe grupy, czy występują one także jako struktury całych społeczeństw? A więc czy struktury o charakterze emocjonalnym istnieją jedynie na terenie małych grup, czy też są one także właściwością społeczeństw? Rozstrzygnięcie tej kwestii ma charakter podstawowy, albowiem decyduje o zakresie socjometrii. Cała praktyka badawcza socjometrii oraz szereg wypowiedzi Moreno wskazują na to, że socjometria ma charakter ograniczony, albowiem struktury emocjonalne są cechą jedynie małych grup.

Teza o emocjonalnym charakterze struktur socjometrycznych, bez względu na to, jaki byłby zakres ich występowania, jest jednakże zbyt ogólnikowa, nawet jako teza filozoficzna. Potrzebne było pewne jej doprecyzowanie w kategoriach właściwych dla filozoficznej analizy obiektów społecznych. Moreno robi to, powiadając, że so-cjometria zajmuje się konfiguracjami społecznymi, agregatami jednostek (Moreno, Jennings, 1938, s. 343). Do pewnego punktu socjometria podziela stanowisko filozoficzne gesztaltystów (por. rozdział 3.3). Mianowicie struktury socjometryczne - powiadają Moreno i Jennings - są całościami w tym znaczeniu, że stanowią pewien rodzaj konfiguracji: każdy element struktury jest powiązany z każdym pozostałym elementem. Zmiana pozyq'i jednej jednostki może wpłynąć na całą strukturę. Istnieje więc wzajemna determinacja cech i działań poszczególnych elementów struktury przez strukturę, ale elementy są „determinowane analitycznie”. Jak należy rozumieć zwrot: „determinowane analitycznie”? Odpowiedzi udziela sam Moreno: „[...] badacz konfiguracji społecznych jest w odmiennej sytuacji niż gesztaltysta. Nie bierze on na warsztat czegoś danego, gesztaltu; on sam jest twórcą owego gesztaltu i wobec tego pomysłodawcą układu. I to w obrębie tych układów dąży on do badania zjawisk społecznych, nie zaś poza nimi. [...] Struktury socjometryczne, podobnie jak zapis muzyczny, są językiem, symbolicznym odpowiednikiem, nie zaś procesem samym w sobie. Są one analogiczne do układów czasoprzestrzennych w rozumieniu Kanta. Myślenie pojęciowe stosuje je w celu porządkowania zjawisk” (Moreno, Jennings, 1938, s. 343; podkr. J. S.).

Sądzę, że wypowiedź ta ma absolutnie kluczowe znaczenie dla zrozumienia sensu socjometrii Morena. W wyżej zacytowanym fragmencie zawiera się wyraźna sugestia co do umownego, formalnego, apriorycznego charakteru struktur socjometrycznych.