100 89

■40 K. ł.n>tu»łki ♦ Od idei do integracji europejskiej

aby wprowadzić wszędzie ujednolicone kodeksy, zasady, opinie, uczucia, pogiąć oraz interesy. Wówczas, być może, dzięki temu powszedni emu oświeceniu, stały bj się realne marzenia o przyjęciu przez wielką rodzinę europejską zasad kongres amery kańskiego lub amfiktionii greckiej”*'. Rozważania Napoleona po abdykacj proponowały budowę nowej struktury europejskiej, która wykorzystałaby dorobel współpracy kontynentu i tworzyła konfederację narodów, zabezpieczającą jeg< pokojowy rozwój. Rozważania te, niestety, rozmijały się z jego wcześniejszym działaniami politycznymi i militarnymi.

4.2. Projekty zjednoczeniowe okresu Świętego Przymierza

Z inicjatywy cara Aleksandra I (1777-1825) Rosja, Austria i Prusy powołały w 1815 roku w Paryżu pierwszy paneuropejski związek - Święte Przymierze. Trzej władcy deklarowali pomoc wzajemną i kierowanie się w polityce europejskiej zasadami religijnymi. W latach 1816-1821 przyłączyli się do związku pozostali władcy europejscy, poza Stolicą Apostolską i Turcją. Chociaż Anglia formalnie nie podpisała aktu Świętego Przymierza, to brała udział w jego pracach jako jedno z głównych mocarstw europejskich. Podobnie jak pozostali monarchowie deklarowała „nierozerwalne braterstwo” i kierowanie się braterskim postępowaniem „w imię obrony religii, pokoju i sprawiedliwości”.

Święte Przymierze dążyło do ustanowienia swoistego systemu „nadzoru” nad Europą oraz trybunału międzynarodowego, który rozstrzygałby wszelkie spory „w wielkiej rodzinie narodów chrześcijańskich”. Tworzyło swoistą „międzynarodówką monarchów”, stabilizującą „porządek europejski” zachwiany wcześniej przez rewolucję francuską i kampanie napoleońskie. Podstawą stosunków europejskich w okresie Świętego Przymierza stała się równowaga sił. oceniana też jako „koncert mocarstw europejskich” i powrót podstaw „ancien regitne”'¹ . Na użytek ówczesnych władców Święte Przymierze wskrzeszało mit średniowiecznej jedności, przeciwko dążeniom narodów Europy do zmian.

Sygnatariusze Świętego Przymierza deklarowali wspólne przeciwdziałanie zmianom na kontynencie, poprzez doraźne porozumienia i spotkania na kolejnych kongresach. Decydującą rolę w przygotowaniu i interpretowaniu jego postanowień] odegrał dyplomata austriacki, Klemens Metiemich (1773-1859), który uważał, że monarchowie powinni spotykać się, by dyskutować nad polityką, a także interweniować w sąsiednich państwach celem „przywrócenia porządku”. Kolejne kongresy Świętego Przymierza odbyły się w Akwizgranie (1818), Karlsbadzie (1819), Opawie (1820), Lublanie (1821) i Weronie (1822). Na kongresie w Opawie przyjęto deklarację, iż członkom przysługuje „prawo podejmowania wspólnych kroków, zabezpieczających państwa przed rewolucjami, które występują przeciwko ustanowionymi rządom, zwłaszcza jeżeli duch niepokoju za pośrednictwem wysyłanych w tym celą

⁴² J.-li, Duroscllc. Historia narodów Europyop. cif., s. 275; D. dc RougemoiU. The Idea Europo , op. cit., s. 216.

r~

Rozdział I. Prapoczątkł idei jednoczenia Europy

tajnych agentów udziela się państwom sąsiednim”. Monarchowie zdecydowali takie, że nie będą uznawać rządów powstałych w wyniku rewolucji. W 1822 roku zgodnie podpisali protokół stwierdzający, że ich głównym posłannictwem winno być przeciwstawienie się działaniom rewolucyjnym w Europie. Działalność Świętego Przymierza była próbą tworzenia w Europie ponapoleońskiej luźnego związku konfederacyjnego, funkcjonującego w oparciu o wspólnie ustalone zasady. Może służyć za przykład kształtującej się wspólnoty międzypaństwowej⁴⁴.

' Po pokonaniu Napoleona Rosję zaakceptowano jako mocarstwo europejskie. Zasłużyła się w walce z potęgą napoleońską i wspieraniu Europejczyków w ograniczaniu wpływów imperium ottomańskiego. Stała się częścią militamo-politycz-nego systemu kongresowego, chociaż wielu Europejczyków uważało ją dalej za imperium azjatyckie. W późniejszych koncepcjach integracyjnych Rosję ujmowano jako część Europy lub jako państwo azjatyckie.

Na początku XIX wieku nowe idee jednoczenia Europy zaprezentowali też Polacy, głównie Stanisław Staszic, książę Adam Czartoryski, Józef Maria Hoene-Wroński oraz Wojciech Bogumił Jastrzębowski. Jeden z najwybitniejszych umysłów polskich na przełomie XVIII i XIX wieku, filozof i pisarz polityczny Stanisław Staszic (1755-1826) w końcowych latach swego życia rozwijał pomysły, zmierzające do łączenia narodów kontynentu i tworzenia federacji europejskiej. Jego praca zatytułowana Myśli o równowadze politycznej w Europie (1815) formułuje jako jedna z pierwszych panslawistyczne koncepcję współdziałania narodów słowiańskich. Staszic uważał, że po niszczących wojnach napoleońskich narody słowiańskie mogłyby nawet służyć wzorem jednoczenia wysiłków dla innych ludów europejskich. W istniejącym wówczas systemie Świętego Przymierza, przyszłość narodów słowiańskich upatrywał we współpracy z carami Rosji.

Oryginalne koncepcje jednoczenia narodów Europy rozwinął książę Adam Czartoryski (1770-1861). Jako zaufany minister spraw zagranicznych Rosji proponował integrację narodów Europy w Lidze Europejskiej, której przewodzić miałby Aleksander I"¹⁵. Miała ona zachowywać prawa podległych narodów i jednocześnie rozwijać prawa europejskie. Czartoryski każdemu z narodów przyznawał prawo do niezależnego życia w pokoju, sprawiedliwości i dobrobycie.

Po zerwaniu współpracy z carem rosyjskim, Adam Czartoryski został przywódcą uchodźstwa polskiego w Paryżu, skupionego wokół Hotelu Lambert W traktacie politycznym, zatytułowanym E s s a i sur la Diplomatie (Esej o dyplomacji), napisanym w latach 1825-I827⁴⁶, Czartoryski zaprezentował nową wizję pokojowego rozwoju kontynentu, poprzez funkcjonowanie Ligi Europejskiej.

⁴⁴ J. Kukułka, Pojęcie i istota wspólnot międzynarodowych, [w:] E. Haliżak, S. Parzymies (red.). Unia Europejska nowy typ wspólnoty międzynarodowej. Warszawa 2002, s. 13.

⁴⁵ Są leż autorzy tłumaczący jego propozycję jako Stowarzyszenie Europejskie (L’Association

Europćenne). Zob. A. Nowak, Europa narodów - wizja księcia Adama Jerzego Czartoryskiego. „Polski Przegląd Dyplomatyczny". T, 1,2001, nr 3, s. 179-206._■ _ j