obraz2

126 Komunikacja rytualna: od rozmowy codziennej do ceremonii medialnej

kazaniem władzy, dostarczały mechanizmu adaptacyjnego, który okazywał się niezbędny zwłaszcza w momentach zagrożenia (s. 315-316).

Według Schudsona (1994), współczesne wybory w Stanach Zjednoczonych należy uznać za rytuał, a zatem za ekspresję statusu obywatela. Z tego punktu widzenia zmniejszająca się frekwencja wyborów jest nie tyle wyrazem apatii, co napięcia między postępowymi ideałami demokratycznymi a doświadczeniem życiowym końca XX wieku. Coraz większa liczba Amerykanów rezygnuje z głosowania i jest to prawdopodobnie reakcja na niemożliwość realizacji ideałów, które im wpajano.

Marvin (1994; por. McLeod 1993) stwierdza, iż akt głosowania to jedna z części dłuższej sekwencji rytualnej:

Prawybory, zjazd polityczny, wybory główne, inauguracja to stałe elementy, wykreowane dramaty seksu i śmierci, symboliczne przerwy w procesie uzdrawiania rodziny, którą znów poddaje się dezintegracji, by ją ponownie uleczyć, przynajmniej na okres „miesiąca miodowego” po szczęśliwych zaślubinach (s. 287).

Element ceremonialny jest obecny nawet w najbardziej pragmatycznej działalności politycznej. Ważne są tutaj dwa aspekty tego zagadnienia. Po pierwsze, element ceremonialny w polityce wymaga pewnej religijnej logiki w tych skądinąd świeckich realiach (B. Alexander 1987). Po drugie, politykę należy po części uprawiać jako rodzaj odświętnej komunikacji, przystosowanej do wymagań uroczystości, jak również wymagań komunikacji. Tematem następnych dwóch rozdziałów będzie zróżnicowany zakres sprecyzowania owych idei, obecnych w polityce i całym nowoczesnym życiu.

10.2 RYTUAŁY RETORYCZNE I RETORYKA RYTUALNA

Nie sposób przedstawić komunikacji politycznej bez odniesienia do przemówień, tych z kolei bez odniesienia do wielowiekowej literatury z zakresu teorii retoryki. Tradycja teoretyczna pozostaje jednak w pewnej sprzeczności ze studiami rytualnymi. Założenia racjonalne zakorzenione są w teorii retoryki na tyle głęboko, że rytuał i ceremonię uważano za odrębne zjawiska i prawie nie dostrzegano rytualnych aspektów retoryki racjonalnej czy strategicznej (por. Bennett 1977; Carter 1991).

Epideiktikon, określany przez Arystotelesa jako „uroczysta mowa popisowa”, to klasyczna kategoria retoryki (Burgess 1902/1987). W nowoczesnym zastosowaniu epideiktikon zyskał znaczenie związane z retoryką pochwalną lub uroczystą; typowymi przykładami są tutaj eulo-gie, mowy wprowadzające oraz mowy wygłaszane podczas wręczania nagród. Funkcje społeczne epideiktikonu pokrywają się w znacznym stopniu z funkcjami rytuału, a sam epideiktikon ma często charakter rytualny (Carter 1991), jednak Ochs (1993) ostrzega, że obu tych pojęć nie powinno się utożsamiać. Rzecz jasna, nie cała retoryka pochwalna ma charakter rytualny. Podobnie, nie wszystkie rytuały wykazują cechy retoryki, mają jednak istotną część wspólną.

W celu ustalenia rytualnych przypadków wydarzeń i przedstawień o cechach retoryki Hoban (1980) opiera się na literaturze antropologicznej i filozoficznej. Inni z kolei wykorzystują teorię retoryki i ideologii, aby ustalić kategorie lub aspekty rytuału, które mają charakter retoryczny (np. Bloch 1975, 1989).

Retoryka rytuału wykazuje wiele cech odróżniających ją od innych rodzajów retoryki. W analizach Hobana najważniejszym punktem jest to, iż - podobnie jak Austinowskie fortunne akty mowy - syntetyzuje ona doświadczenia subiektywne i obiektywne, nastawienia jednostkowe i zbiorowe. Oczywiście, jest to jeden z głównych elementów rytuału i prawdopodobnie podstawowe zadanie czy funkcja rytuału retorycznego. Choć nie wydaje się to bardzo odmienne od postrzeganego przez Bryanta (1953) celu wszelkiej retoryki, którym jest dostosowanie idei do ludzi, a ludzi do idei. Cel ten osiąga się jednak w różny sposób, w zależności od tego, czy retoryka zostanie użyta rytualnie, czy argumentatywnie. By sięgnąć do określeń klasycznych, wzajemne dostosowanie ludzi i idei osiąga się na różne sposoby w retoryce epi-deiktycznej i w retoryce sądowej.

Hoban wymienia cztery cechy rytuałów retorycznych. Oprócz tego, że celem ich jest doprowadzenie do „wzajemnego przenikania się obiektywnego pokazu i subiektywnego doświadczenia” (s. 288), są one aktami o charakterze instrumentalnym, jak również „wypełniającym się” znaczeniem, przystosowującym je do celów pozostających poza nimi, w stosunku do których posiadają status środków, a także spełnieniem, cennym wyłącznie ze względu na nie same. W terminologii Parsonsa (1937/1968) są zarówno aktami instrumentalnymi, jak i normatywnymi. Po trzecie, retoryka rytualna - jako zjawisko liminalne i performa-tywne, przywiązująca dużą wagę do estetyki - odróżnia się od tej jej odmiany, która jest bardziej konwencjonalno-dyskursywna i logiczna. Po czwarte (wprawdzie Hoban traktuje tę cechę marginesowo, dla naszych celów warto ją jednak wyodrębnić), ideały przedstawiane w retoryce rytualnej wierzący przyjmują bez zastrzeżeń. Stąd też, przynajmniej dla części odbiorców, nie istnieje problem prawdopodobieństwa, rozumowania i perswazji; podczas oceny retoryki rytualnej na krytykę

obraz2

obraz2

10.2 RYTUAŁY RETORYCZNE I RETORYKA RYTUALNA

obraz2

obraz2