0013801 djvu

dze, którą ma wóz jechać, aby ją pogruchotał przez przejechanie. Na Mazowszu pruskiem ^Ł) miskę z wodą, którą myto ciało, wyrzuca się z domu za trumną (Olsztynek). Czyni się to w tym celu, żeby później nie straszyło (Wielbark). W Wielkopolsce^{1 2 3 4 5 6 7}) naczynie użyte do mycia zmarłego rozbija się lub wraz z wodą zakopuje w ziemi.

Małorusini nad Dniestrem^:;) przestrzegają również tego zwyczaju ; gdy umarłego męża w trumnie wynoszą, żona chwyta nowy garnek, rzuca go o ziemię i tłucze. U Hucułów¹) garnuszek, w którym była woda do umywania ciała, rozbija jedna ze starszych kobiet, a kawałki zeń rzuca do potoka. W gub. jarosławskiej-') po umyciu umarłego ustawia się wodę pod ławką, na której leżą złożone zwłoki, poczem wynosi się ją aż na granicę wsi i tam garnek z wodą rozbija. Na Litwie^u) naczynie z wodą zachowuje się aż do dnia pogrzebu, a następnie rozbija o koło wozu, którym się wywozi zwłoki na cmentarz. W Niemczech ■) powszechnie po trzykrotnem wylaniu wody za zwłokami rozbija się naczynie, aby się uchronić przed powrotem zmarłego; gdy się naczynie nie rozbije, musi ktoś jeszcze w domu umrzeć (Fran-konja, Turyngja, Palatynat górny, Bawarja, Brandenburgja, Waldeck, Westfalja). Ormianie^s) dusz zmarłych tak się lękają, że przy wywożeniu zwłok z domu, rzuca się za zmarłym jak za wrogiem garnki i rozbija mówiąc: „Idź i więcej nie wracaj", ponieważ zmarły wraca jedynie, aby szkodzić. Podobnie w Indjach ⁸) rozbijano dzban, który służył do polewania stosu.

. Terytorjalnie możemy zauważyć pewne różnice w zwyczajach polskich. Zwyczaj rozbijania garnka zna Mazowsze i Wielkopolska; natomiast z Małopolski przykładów nie mamy. Ponownie jedno z drobnych zagadnień folklorystycznych byłoby jeszcze do sprawdzenia i ostatecznego rozważenia pod względem porównawczym.

§ 70. Uderzanie trumną o próg.

Wśród sposobów, mających na celu zapobieżenie powrotowi zmarłego, szczególnie często stosuje się zwyczaj uderzania trumną o próg, jako o miejsce graniczne a zarazem wchodowe, przez które duch najłatwiej może wrócić. Przesąd objaśnia się dokładniej na tle bardzo licznych zabobonnych wierzeń, związanych wogóle z progiem. Obrzędy pogrzeboWe u ludów pierwotnych zakazują wynoszenia drzwiami, aby umarły się nie wrócił. Czeremisi np. wynoszą zwłoki przez okno, aby nieboszczyk nie mógł trafić do domu. Również w bardzo charakterystyczny sposób, odbywa się u niektórych ludów wogóle chowanie dzieci, które grzebie się w chacie matki lub przy drzwiach. Badania porównawcze dowiodły, że głównym motywem tych praktyk jest usiłowanie, aby się dziecko odrodziło (Afryka wschodnia i zachodnia, Pandżab, Jawa, Andamany, ^leksyk połudn., Molukki). W świecie klasycznym, w Indjach i u ludów pierwotnych grzebie się dzieci przy drzwiach, aby się mogły wcielić w przechodzącą kobietę i odrodzić na nowo*). Również lud rosyjski zakopuje noworodki nieżywe pod progiem *). Rzecz znamienna, że pod progiem przednistorycznych świątyń w Palestynie spotyka się liczne szczątki zmarłych noworodków pochowane w dzbanach ^s). W związku z tern może w Buł-garji i na Mazowszu pruskiem, gdy rodzicom dzieci wymierają, ostatnie zmarłe wynoszą przez okno. Wogóle zaś u ludów wynosi się nietylko przez okno, ale w razie braku tegoż przez otwór w dachu, dymnik lub zwaloną ścianę chaty. Otwór taki zaraz się zamyka, aby zmarły nie znalazł drogi powrotnej. Z czasem zwyczaj ten stosowano tylko do zmarłych nienaturalną śmiercią⁴).

Próg podobnie jak granica i droga rozstajna odgrywa w wierzeniach ludowych bardzo znaczną rolę. Wedle _i ogólnych wyobrażeń pod progiem przebywają nawet duchy, co trzeba uważać za następstwo dawnego zwyczaju chowania pod progiem⁴).

') Archiv f. Religwiss. T. VIII, s. 18—19.

’) Poronienia zakopuję się pod progiem także w Zamojskiem i Hrubie-szowskiem. (Wójcicki, Archiwum domowe, s. 509.)

^s) W kopcu frygijskim, odkopanym przez Korte'ów znajdował się duży garnek ze zwłokami noworodka, zakopany na obwodzie wzgórza, który miał też otworek dla duszy.

') Hastings, Encyclopaedia. T. IV, s. 416, 422, 425—427.

) Eitrem S. Hermes und die Toten, s. 10, 13 i n.

s

259 17

1

') Wisła. T. VI, s. 789; Tetzner, Slawen, s. 202.

2

-) Tetzner, Slawen, s. 489.

“) Czerwiński, Okolica zadniestrska, s. 260.

3

) Szuchiewicz, Huculszczyzna. T. II, s. 270.

4

) Etnograf. Obozrjenie. T. LXX—LXXI (1906), Nr. 3—4, s. 219.

5

’■) Archiv f. Religwiss. T. XVII, s. 480.

6

■) Wuttke j. w., s. 465, § 737; Sartori, Sitte. T. I, s. 144.

7

*) Abeghian, Der armen. Volksglaube, s. 12.

8

°) Archiv f. Religwiss. T. XVII, s. 495.

Wyszukiwarka