35267 skanuj0010

22 WIELOZNACZNOŚĆ TERMINU NAUKA

cza się najmniej ciasnym spojrzeniem na naukę. Jej określenia jednak podawane są tu najczęściej zbyt ramowo (np. nauka jest to dziedzina kultury obejmująca: działalność poznawczą uczonych, wytwory tej działalności, narzędzia i środki umożliwiające tę działalność oraz instytucje społeczne powołane do prowadzenia tej działalności) lub uwzględniają jedynie ipe-wien szczególny .moment tej dziedziny kultury (np. socjologiczny - nauka to sumaryczny produkt poznawczo-abstrakcyjny ogólnego rozwoju społeczeństwa albo specyficzna forma świadomości społecznej w postaci tez, oceni norm powszechnie przez dane społeczeństwo uznawanych i regulujących zbiorowe działania^{1 2 3 4 5}?; instytucjonalny & nauka to zespół instytucji dydaktyczno-badawczych, teoretyczno-badawczych, techhologiczrio-bada-wczych oraz dokumentacyjnych i informacyjnych; dydaktyczny - nauka to przedmiot nauczania intelektualnego w szkole wyższej w charakterze odrębnej specjalności; technologiczny - nauka to podstawa i narzędzie opanowania tudzież przetworzenia świata albo gałąź produkcji niematerialnej).

Nie brak wreszcie definicji, które są wyrazem dążenia do wieloaspektowego i zarazem dokładnego ujęcia nauki. Jako przykład niech posłuży następująca: nauka jest to ze społecznej praktyki (i produkcji) wyrastający; historycznie ukształtowany i nieustannie rozwijający się system wiedzy, dotyczący istotnych własności, przyczynowych związków i prawidłowości przyrody, społeczeństwa i myślenia, który wyrażony jest w postaci teorii sprawdzanej w praktyce społecznej oraz stanowi podstawę ludzkiej działalności dla opanowania świata. Ale również przeciw temu określeniu można przytoczyć zastrzeżenia co do kompletności (np. pod względem logiczno--epistemologicznym) i odpowiednio proporcjonalnego potraktowania aspektów nauki. Jest to wynik dążności do zbyt szczegółowego precyzowania treści definiendum.

Nasuwa się przeto pytanie, czy w ogóle możliwa jest jedna zwięzła definicja, uwzględniająca wszystkie zazwyczaj wyróżniane aspekty nauki i nie pomijająca żadnego z ogólnie wymienianych typów nauki. Ponieważ wyżej przyjęto już, że wyraz nauka nie jest zupełnie wieloznaczny, lecz posiada znaczenia analogiczne, należy dać pozytywną odpowiedź na postawione pytanie¹⁶. Trzeba tylko dodać, iż definicja taka będzie wielce ogólnikowa i treściowo uboga. Weźmy takie np. określenie: nauka jest to społecznie i technicznie zorganizowane, ale twórczo zdobyte poznanie racjonalnie uprawomocnione oraz o dostatecznie wysokim (na danym etapie rozwoju) stopniu logicznego i rzeczowego uporządkowania, a służące do zrozumienia i w konsekwencji do opanowania świata. Aczkolwiek można .je uznać za wieloaspektowe i obejmujące wszystko, co zowie się zazwyczaj nauką (wyraz poznanie pozwala się tu rozumieć jako czynność, wytwór, a nawet zjawisko społeczne), to jednak pożytek z niego niewielki. Zawiera bowiem zbyt mało informacji metanaukowych⁶.

Jeśli stwierdzenia te nie budzą zastrzeżeń, to wniosek nasuwa się łatwo, Uświadomienie sobie rozmaitości typów desygnatów terminu nauka i sposobów podejścia do zjawiska zwanego nauką, jak i uwzględnienie wiedzy o analogiczności znaczeń oraz wzajemnym związku między zakresem i treścią interesującego nas terminu winno powstrzymać od konstruowania zwięzłej, a przy tym operatywnej definicji nauki w ogóle. Charakterystykę nauki należy przeprowadzić osobno dla różnych jej aspektów, a nadto uwzględnić rozmaite jej typy. Jedynie na tej drodze - jak się wydaje - można osiągnąć dostatecznie pełne przedstawienie natury nauki jako takiej lub poszczególnych jej typów.

Poniżej, choć nie będziemy zawsze wydzielać w osobne paragrafy analiz nauki wziętej w poszczególnych jej aspektach, postaramy się, przyjąwszy bardziej może tradycyjny tok rozważań, uwzględnić wszystkie punkty widzenia nauki oraz główne jej typy. Zaczniemy od epistemologicznej i onto-logicznej problematyki, która wiąże się bezpośrednio z wieloznacznością terminu nauka. Chodzi tu zwłaszcza o ustalenie dlań sensu ze względu na inne typy poznania oraz ontyczny status jego desygnatów.

Problematyka filozoficzna dotycząca poznania naukowego rodzi się z jego ważnej funkcji w życiu ludzkim (jest istotnym czynnikiem samookre-ślenia, nieodzownym warunkiem i narzędziem zrozumienia i opanowania rzeczywistości) oraz z rozmaitości i zmienności jego ocen w konkretnych wypadkach. Dodatkowy powód stanowi nadto złożoność i samozwrotność poznania tudzież jego powiązanie z innymi aktywnościami człowieka (życiem emocjonalnym i wolitywnym). Zagadnienie epistemologiczne wiąże się z determinacją najbardziej wartościowego poznania, jakim jest poznanie naukowe, z uwagi na jego genezę, strukturę i dynamikę; przeprowadza się

¹⁵ Świadomość społeczną określają marksiści jako językowo zobiektywizowane odbicie treści i form życia duchowego danego konkretnie społeczeństwa; te treści

formy składają się na sposób myślenia i kulturę umysłową tego społeczeństwa.

¹⁶ Czasem mówi się (L. Wittgenstein), że między poszczególnymi typami desy-

gnatów nauki zachodzi podobieństwo rodzinne, stąd definicja nauki winna uwzglę

dniać rodzinę znaczeń.

Metanauka, najogólniej mówiąc, to nauka o nauce. W szczególności zaś może chodzić o dyscyplinę, która wydzieliła się z metodologii nauk, a która zajmuje się nauką jako strukturą abstrakcyjną.