88699 obraz9

160 Komunikacja rytualna: od rozmowy codziennej do ceremonii medialnej

rytuały władzy dla posłusznych, rytuały uprzejmości dla obywateli - to wszystko stanowi przykłady dobrowolnego ograniczenia woli, podporządkowania jej społecznie usankcjonowanemu, zewnętrznemu porządkowi znaków. Rytuały ujawniają się w niewielkim zakresie, rozproszone w naszej codziennej interakcji. Jesteśmy do tego przyzwyczajeni i rzadko o tym myślimy, lecz one istnieją.

Czy owa bezrefleksyjność, owa ucieczka od wolności za sprawą rytuału oznacza, że jest on czymś złym? Z pewnością nie jest to zbieżne z tradycją racjonalizmu. Gdybyśmy mieli o nim myśleć, uczestnicząc równocześnie w praktykach religijnych, wymagałoby to przewrotu w wierze na miarę Kierkegaarda. Tymczasem rytuał wymaga zawieszenia naszych władz poznawczych i zaakceptowania zaprogramowanego porządku. Czyż mamy się zastanawiać nad tym, czy skinąć głową na powitanie, czy zapytać - „Jak leci”, czy wyrazić dobre intencje, czy przyjąć groźną postawę? Nie, albowiem, by uczestniczyć w społeczeństwie obywatelskim, musimy przeskoczyć ponad przepaścią naszych wątpliwości, usunąć takie pytania z naszych umysłów i oddać się samemu uczestnictwu. Nie wolno nam jedynie działać jak obywatelom (choć przydaje się to w trudnych sytuacjach i wystarcza do tego, aby uczyć dzieci) na gruncie codzienności, jeżeli mamy spełniać nasze obowiązki, lecz musimy być obywatelami. Jest to rodzaj odrętwienia umysłowego, lecz doświadczamy odrętwienia tylko wtedy, gdy zdajemy sobie sprawę ze straconych szans. Jakże często zauważamy, że zasady uprzejmości lub wpływ autorytetu są silniejsze niż nasze pragnienie, aby otwarcie wyrazić własne namiętności, sprzeciwić się współpracownikom, pokrzyżować porządek pracy? Cecha ta czyni z rytuału potężne narzędzie autorytetu, a rytuał - niezbędnym w procesie socjalizacji.

Rytuał jest konieczny dla ładu społecznego. Stanowi symboliczny środek nadawania osobowości kształtu społecznego poprzez włączenie woli w porządek wszystkiego, co społeczne. Bez tego nie byłoby możliwości stanowienia innego ładu społecznego - niż radosna współpraca, racjonalna umowa czy brutalne zniewolenie. Prawdziwe życie -na tyle, na ile możemy to stwierdzić - nie może być zawsze radosne i pełne chęci do współpracy; świat, w którym żyjemy, jest za duży na racjonalne umowy między wszystkimi zainteresowanymi stronami. Lecz nie chcemy również, aby nasz świat opierał się na bezwzględnym zniewoleniu. Niektórzy twierdzą, że rytuał jest rodzajem symbolicznego zniewolenia, tak jak brutalność stanowi inną jego formę. Sądzę jednak, że owa różnica formy jest czymś, co stanowi istotną różnicę. Symboliczna forma rytuału wymaga akceptacji jednostki, zawsze daje możliwość reinterpretacji, jest umiarkowanie otwarta na zmianę, a sprzeciw nie pociąga za sobą rozlewu krwi. Z pewnością niektóre rytuały będą równie złe, jak zły jest ład społeczny w którym występują. Inne, w tym samym niesprawiedliwym społeczeństwie, będą sięgać po ideały, które mają ukształtować lepszy ład społeczny oraz wzywać do naprawy ładu istniejącego. Nie posiadamy dowodów na to, że możemy żyć osobno, natomiast mamy wiele dowodów na to, że możemy żyć tylko razem. Rytuał jest środkiem służącym podtrzymywaniu tego.

Na koniec, rytuał jest środkiem jednostkowego uczestnictwa w większych przedsięwzięciach, porządku bardziej rozległym, rzeczywistości bardziej ugruntowanej. Impuls religijny jest stałą ludzkiej historii, jedynie jej treści są tak różnorodne, jak konteksty ich wyrażania. Wszędzie ludzie umieszczają się w porządku ważnych spraw; a do tego służą nam rytuały, W rozmaitych kontekstach, od religii do nacjonalizmu, od organizacji społecznych do powinności organizacyjnych, rytuały łączą nas z ideałami - wartościami, prawdami, opowieściami, znaczeniami - które sięgają daleko poza nas, które wzbogacają nasze życie swą wielkością. Rytuał z całą powagą wciela owe ideały, niczym przez okno oglądamy je, jako istniejące przed spotkaniem z nami i po nim, w istocie - jakby poza naszą zwykłą codziennością. Jest to mowa, którą odziedziczyliśmy po religii, lecz ów numinotyczny kontakt ze świętością to lepsza część życia każdego, kto stara się być uczciwym, kto ceni prawdę, kto odpowiada na wezwanie do większej lojalności, większej kreatywności, większej inteligencji lub większego dobra.

Rytuał jest wszechmocny i - jak wszystkie moce - jest niebezpieczny. Jest również wzbogacający i ludzki, jest środkiem komunikacyjnego tworzenia ładu społecznego, zarządzania stosunkami społecznymi, które są pełne znaczenia.

88699 obraz9

88699 obraz9

88699 obraz9

88699 obraz9