29135 PICT2667

498 Csętt IV Twoja mu to w

źcj zwykłego wyglądu zmarłych, możliwość oglądania ich spowoduje ro*w wszelkich metod konserwacji, należy się tylko zastanowić, czy nie będą skłaniać współczesnych do unikania inhumacji, jako że umożliwią _8taj _toglądanie zmarłego, zachowanie go, rozmowę z nim.

Jedna z osób występujących w dialogach pióra Duvala, osoba, której mati^ pogrążyła się w otchłaniach, o których chciano zapomnieć, wymienia to, _Cozawdzięcza nowoczesnej chemii: „W miesiąc później umarł mój syn. Ach, jeg_Qprzynajmniej nie utraciłam jeszcze, chociaż nie oddaje mi pocałunków i odpowiada na moje słowa. Dzięki odkryciom nowoczesnej chemii zachowano rysy mego syna, a nieledwie i barwę jego skóry.” Nie jest to nowością, gdyj Neckera i jego żonę zakonserwowano w Coppet w dwóch kadziach z alkoholem a ich córka mogła kontemplować ten widok. Odnajdujemy tu cechujące wiek XVIII zainteresowanie zwłokami i ich konserwacją, ale w innym celu: chodzj o przedłużenie fizycznej obecności drogiej istoty.

W tym przypadku wystawienie zabalsamowanego i niemal żywego ciała w świątyni przywodzi nam na myśl amerykański funeral home, Forest Lawn cmentarz w Los Angeles. Prawda, że chyba nie ma ciągłości pomiędzy tymi utopiami z końca XVIII i początku XIX wieku a balsamowaniem w Ameryce, które jakoby zaczęło się podczas wojny secesyjnej, ale podobieństwo jest intrygujące.

Świątynia stałaby się więc miejscem ceremonii organizowanej przez „urzędników pogrzebowych”, którzy zajęli miejsce duchownych i którzy są również urzędnikami stanu cywilnego, dysponującymi pewnego rodzaju narodową tablicą honorową. Zamierzano połączyć w jednej instytucji urząd stanu cywilnego, kult zmarłych i narodowy order zasługi. Ceremonia zaczynałaby się oznajmieniem zgonu zmarłego. Następnie jego nazwisko umieszczano by na określony czas, na przykład miesiąc, na tablicy honorowej.

Oznajmieniu zgonu towarzyszyłaby mowa pogrzebowa i uroczyste odczytanie testamentu. Jest to ciekawa próba przywrócenia dawnej roli testamentowi, którego wartość uczuciowa i religijna zmniejszała się od połowy XVIII wieku.

Następnie trumnę miano albo, na wsi, przetransportować na ludzkich barkach, albo, w miastach, zawieźć karawanem, którego „żałobny wygląd świadczyłby o jego przeznaczeniu”, orszak zaś prowadziłby pieszy przewodnik.³² W tym momencie należało dokonywać wyboru: publiczny cmentarz czy prywatna posiadłość?

Ten publiczny cmentarz nie jest podobny do zdominowanych przez architekturę planów z lat 1770—1780. Miejscem wiecznego spoczynku będą rozległe tereny zielone bez budynków i pomników. Odmawia się tym, którzy zamierzaliby budować groby: zezwoli się jedynie, i to niechętnie, na inskrypcję szerokości paru centymetrów w miejscu złożenia zwłok, byle oznaczyć ich położeni©', bo wiadomo, że nie można uprawiać kultu zmarłych, „jeżeli syn nie

będzie wiedział, w którym grobie spoc/.ywu jego ojciec", „Prawa zabronią wznoszeniu wszelkich kamiennych grobowców, ule nic nic manie nu przeszkodzie, uby założyć tum trawnik unglomncrykuńiki gazon w Forem l.nwn, luwn cemctery! Pośród obłożonych durnią grobów „wytyczy »ię ścieżki, gdzie melancholia snuć się będzie ze swoimi marzeniami. . Groby ocienione będą cyprysami, topolami o drżących listkach, plączącymi wierzbami (wierzby pojawiają się wraz z gazonem)... Popłyną strumyki... Miejsca te staną się ziemskim Elizjum, gdzie człowiek, udręczony troskami życia, spocznie wolny od wszelkich cierpień." Ogród angielski: „Ujrzysz tam różę więdnącą ku/dej wiosny nu grobie dziewicy, która, jak różu, przeżyła tylko jedną porę roku.”³³

„Małżonek bez lęku podda się całemu urokowi swojego bólu i będzie odwiedzał cień uwielbianej małżonki. Ci wreszcie, których drogie wspomnienia wiążą z pamięcią ich dobroczyńców, znajdą spokój w tym azylu poświęconym skupieniu i wdzięczności."³⁴

Na ogół wstęp na cmentarz jest wolny, ale pozostaje on „pod ochroną rządu". Niektórzy chcieli zamknąć cmentarz dla publiczności, z wyjątkiem pewnego okresu w roku, który byłby poświęcony „wspominaniu i kultowi zmarłych". Ale nawet w tym przypadku syn, krewny, przyjaciel mógłby „przyjść niekiedy i uronić łzę nad ukochanym grobem".

Uderzająca jest w tych projektach nikła rola Panteonu narodowego, galerii znakomitych mężów, publicznego muzeum, tak znaczna w planach z lat 1780. Prywatny charakter cmentarza wziął górę nad jego charakterem publicznym. W końcu cmentarz w dużych miastach tolerowany jest z konieczności, i to znów z powodu ubogich. Gdyby życic toczyło się w szczęśliwych czasach Złotego Wieku, w cichych wioskach można by sobie oszczędzić utrzymywania powszechnego cmentarza.

Każdy bowiem może rozporządzać swoim ciałem. „Jeżeli możemy dysponować swoim majątkiem, dlaczego nie moglibyśmy dysponować sami sobą!" Najlepszym miejscem ostatniego spoczynku jest rodzinna posiadłość. Społeczeństwo „winno zachęcać prostych ludzi, aby wybierali sobie na grób ojcowskie pola", w przeciwieństwie do wybitnych obywateli, tych bowiem zagarnia ogół, aby stawiać im monumenty, dzięki którym będą żyli w pamięci potomnych. Jednakże nawet te narodowe groby stawiać należy osobno, jak prywatne: „Społeczeństwo winno wyznaczać na groby wielkich ludzi miejsca osobne i bliskie... dawnego teatrum ich działań": Jan Jakub w Ermenonville, La Fontaine w lesie, Boileau na promenadzie.

Każdy u siebie: „Dlaczego spokojnemu rolnikowi odmawiać nadziei, że spocznie wśród pól, które uprawiał? Ach, pozwólcie mu wyznaczyć miejsce, gdzie zaśnie dnia pewnego; czy woli, aby to było u stóp starego dębu..., czy obok małżonki..., ojca..., syna."³⁶ Święte gaje.

Byłby to poza tym najlepszy sposób przywiązania człowieka do ojczyzny.