SDC11006

Na podstawie danych gramatyki porównawczej i historycznej przyjmuje się, że w większości języków słowiańskich zmiany jerowe dokonały się najpóźniej na przełomie X i XI w. Jedynie w językach wschodniosłowiańskich utrzymały się jery jeszcze do XII w., o czym świadczą zabytki cerkiewnosłowiańskie redakcji ruskiej. Trzeba zarazem podkreślić, że zmiany wywołane prawem jerowym miały doniosłe znaczenie dla dalszego rozwoju systemu fonologicznego i morfologicznego wszystkich języków słowiańskicł{i^e3ną z najważniejszych zmian jest oboczność (alternacja) samogłoski pełnej do tzw. zera dźwięku, tzn. że w jednych formach wyrazowych lub w mor-femach pojawia się e, o lub inna samogłoska, a w innych znika. I tak, starej oboczności (: i odpowiada w scs. (późniejszym), w polskim i rosyjskim oboczność e : 0, a oboczności $: 5 odpowiada w scs. i rosyjskim zgodnie oboczność o : 0, w polskim natomiast e : 0, gdyż oba jery mocne przeszły w t. Porównajmy ten stan na kilku pizykładach:

	ps. i scs. starszy	scs. nowszy	ros.	poi.
Nsg.	dbHb, OtbCb	dem, oteci	den', otec	dzień, ojciec (stpol. ociec)
G sg.	dbne, otbca	dne, otca	dńa, otca	dnia, ojca (stpol. oica)
Nsg.	sini, mixi	soni, mo%i	son, moch	sen, mech
G sg.	sina, mi^a	snat m%a	sna, mcha	snu, mchu

Prócz przesunięć w morfemach i zmian fonetycznych nastąpiły również w wyrazach zmiany w układzie sylab, tj. przesunięcia ich granicy oraz zmniejszenie ilości, por. scs.: duu, dine, suń, sina, iem, duh, kito, lito, daźdi— 2 sylaby; dem, dne, som, sna, iem, duh, kto, (to, daźdi — 1 sylaba; otici, otbca, sinimi, simma, kinę%i, kinę$a, ocica, polifa — 3 sylaby; oteci, otca, snemi, sonma, kntfb, knę%a, ovca, polfia — 2 sylaby; ulitelb, uleniki, sibirati — 4 sylaby; ulitelb, uleniki, sobrati — 3 sylaby; kuuiuiikb, tamźinika— 5 sylab; kniźniki — 2 sylaby, kniźmka — 3 sylaby itp.

Prawo jerowe mogło działać także w połączeniach międzywyrazowych, choć nie bez wyjątków. Można tu wskazać na wokalizację w przyimkach jako proklitykach łączących się w całość z wyrazem następnym, np. vo ti łasi < vi ti łasi, vo mnt < m mwić, to mnojf < xs mmoją itp., por. ros. vo || v, so fl s, podobnie jak w przedrostkach to-1 c-, to-11-, poi. we D to, ze |! z i w przedrostkach we-1| w-, ze- || z- || t-. Tu można dodać, że niekiedy na obszarze wschodniosłowiańskim ulegała wzmocnieniu pozycja jeru słabego w przedrostku, a w związku z tym następowała jego wokali*

zacja, np. strus. sobor, ros. sbor, por. scs. i ps. stbort, ros. sonet, tostok, tiozduch (pożyczka ze scs.), por. scs. i ps. svoeti, mstokb, vizduyi itp.

W języku scs. trafia się wokalizacja jeru końcowego rzeczownika, po którym następuje zaimek postpozycyjny będący zarazem enklityką, np. rodotb < rodi Sb 'ten ród (rodzaj), to pokolenie’, narodosi < narodi Sb 'ten naród’, raboti < robi ti 'ten sługa’, (lonikoti < £loveki ti 'ten człowiek’ itp. Podobnie wyraz dnesb 'dziś, dzisiaj’ posiadający funkcję przysłówka powstał na tej samej zasadzie. Jest to dawne połączenie dini si 'ten dzień (dzień dzisiejszy, aktualny)’, które przeszło w dnesb, por. nczes. dnes i stczes. dens, sch. danas, stpol. dzińś i dzinsia, npol. dzit, dzisiaj‘.

2) Wzdłużenia jerów w położeniu przed j były już poprzednio wymieniane przy omawianiu wpływu j na sąsiadujące głoski (zob. § 16, a, 3), jak również w związku z odmianą przymiotników (zob. § 15, a). Tu w uzupełnieniu należy dodać, że jest to tzw. pozycja napięta jerów, oznaczana symbolicznie przez £ (jer twardy napięty), 4 (jer miękki napięty). Jest to też pewnego rodzaju wokalizacja, jednak różna od poprzednio opisanej i dlatego przyjęło się tu mówić o wzdłużeniu: £ > y, 4 ^ r, por. dobri jb > dobryji, pih jb > pBijb itp. Warto w związku z tym zwrócić uwagę na możliwe przesunięcia w zakresie pozycji jerów słabych i mocnych, np. raointji, ale rav^ni, por. poi. rótony, stpol. obok tego rówien itp.

§ 20. Zgłoskotwórcze f, /,/,/— tzw. sonanty

Zagadnienie ps. i scs. sonantów wiąże się zarówno z zagadnieniem jerów, jak też z zagadnieniem grup przestawkowych. Już poprzednio wskazano (zob. § 7, b), że charakter zgłoskotwórczy r i / między spółgłoskami zaznaczano w języku scs. przez jery. Symbolicznie można by grupy z sonantami oznaczyć następująco: tjt, tft, t[t, tji — analogicznie do tort itp.

W celu odróżnienia w zabytkach scs. sonantów oznaczanych jako n, n, h, h od zwykłych połączeń r+», r+4, /+s, /+4 możemy posłużyć się zestawieniem pokrewnych etymologicznie form scs., a nadto porównaniem odnośnych wyrazów z odpowiednikami w innych językach słowiańskich, a nawet w niektórych pozostałych językach indoeuropejskich, zwłaszcza bałtyckich.

Ograniczając się do języka scs. można stwierdzić, że obocznie do I, / występują w pokrewnych formach spółgłoski r, l po samogłosce albo też pojawiają się połączenia grup ra, la, ri, ll, powstałe w wyniku przestawek or, ol, er, el, np.:

simrbtb =5 simftb, bo jest mirę 'mrę’, mriti < *merti, mort 'mór’;

thkq = t[kq 'tłukę, kołatam’, bo jest tlllti < *telkti itp.

Są to stare alternacje wokaliczne, o których jeszcze będzie mowa później (zob. § 28).

Co się tyczy zwykłych połączeń r, l+t, 4, to w pokrewnych formach języka scs.

¹ W związku z przedstawionym rozwojem jerów moi na też wskazać na zjawisko wyrównań w formach wyrazowych, np. czes. i poi. gwarowe mechu zam. mchu (bo mech), płn. poi. i łuź. domk zam. damek (bo damka) itp. Przykładem nieregularnego rozwoju jeru jest w języku polskim przyimek ku < kb (w stpol. tez k), por. słowac. ku obok k i czes. ku obok ke i k.

80 6 Podstawowe wiadomości. 81

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
SDC11039 104 Marta tue/yriaka 5.    chęć uzyskania poczucia bezpieczeństwa przy
SDC11042 110 Marta Łuczyńska — prawo do pomocy i rola państwa w jej zapewnianiu Czy pomoc udzielana
SDC11077 ■J gotycka katedra, w której „zacytowano" z naukową ścisłością najpięk. niejsze formy
SDC11080 I 1 1 i§ III Si n od mu fi yjł» 309 f*rmra tac swoje doświadczenia dla stworzenia podstawy
SDC11096 Ewolucja sztuki wraz z koncepcją jtj konserwacji w oparciu o ich interdyscyplinarny projekt
38961 SDC11038 102 Marta Łuczyńska powiedzi na pytania, które rodzą się w kontaktach z klientem. Dot
40833 SDC11006
45459 SDC11030 5)    nor łac. rerus; słm< < ( < ps. f < pic. f, np. tfra
51202 SDC11016 wspólnij kategorią jest więc liczba. Polny zasób form gramatycznych przedstawia przyk
12696 SDC11046 imiti, tmamb, imaSi praes. 1.
12819 SDC11043 (2) sedety, seźdg, sediśi praes. imper. imperf. aor. sygm. I 1.
13932 SDC11020 Ze względu na formę flcksyjną skostniałą w przysłówkach pochodzenia zaimkowego można
16007 SDC11010 fiks -s- wymienny z -g- oraz zakończenie (końcówka w szerokim tego słowa znaczeniu).
68543 SDC11025 w N sg., jak narodi lud, naród, tłum, rzesza, ludzie’, bratrija bracia’ (odmiana I
69927 SDC11037 (2) § 36. Wzory deklinacji przymiotników a. Odmiana twarda niez

więcej podobnych podstron