46050 na dz z pol086

174

Epoka żelaza

W latach 550-400 p.n.e. doszło do powstania na obecnych ziemiach polskich dwóch odrębnych kultur: na Pomorzu kultury wschodnio-pomorskiej, aw międzyrzeczu Wisły i Bugu tzw. kultury grobów podkloszowych. Na skutek terytorialnej ekspansji, zwłaszcza kultury wschodniopomorskiej, a także najazdu Scytów na obszarach obecnych ziem polskich nastąpił regres gospodarczy, a następnie w III w. p.n.e. całkowity upadek kultury łużyckiej.

Kultura wschodniopomorska

Nazwa jej ulegała licznym zmianom. W starszej literaturze była określana od charakterystycznej formy pochówku jako kultura grobów skrzynkowych lub kultura urn twarzowych. Potem określano ją jako kultura pomorska, wschodniopomorska czy wreszcie wejherowsko-krotoszyńska. W literaturze przyjęto hipotezę, iż do jej powstania doszło wskutek pogłębiającej się izolacji Pomorza Nadwiślańskiego, oddzielanego od terenów zajmowanych przez twórców kultury pomorskiej przez bagna nad Notecią.

Cechami decydującymi o odmiennym obliczu tej kultury są specyficzne elementy obrządku pogrzebowego - pochówek w skrzyni zbudowanej z regularnych płyt kamiennych lub wzniesionej z głazów. Większość grobów skrzynkowych to pochówki zbiorowe, gdzie liczba popielnic w jednym grobie dochodziła do 30. Szczególnie charakterystyczne w tej kulturze są popielnice zdobione w górnej części wyobrażeniem twarzy, bardzo realistyczne - faza starsza i schematyczne - faza młodsza. Ceramika domowa natomiast była mało charakterystyczna i bardzo podobna do ceramiki (ryc. 52) osadowej produkowanej przez twórców kultury łużyckiej. Podstawą utrzymania w kulturze wschodniopomorskiej była uprawa ziemi i chów zwierząt domowych.

W literaturze archeologicznej trwają nadal spory na temat charakteru i przebiegu ekspansji kultury wschodniopomorskiej, która w fazie młodszej zatraciła swoje dawne, specyficzne oblicze upodabniając się do kultury łużyckiej. Część badaczy jest zdania, iż ekspansja ta zrwiązana była z przesunięciem z północy ludności, która zmieszała się następnie ze spokrewnionymi z nią zresztą twórcami kultury łużyckiej. Inni z kolei uważają, iż w tym czasie na obecnych ziemiach polskich miało miejsce jedynie przemieszczanie się nowych zwyczajów pogrzebowych i niektórych elementów kultury symbolicznej, któremu towarzyszyć mogły zmiany stylistyczne i gospodarcze.

Kultura grobów kloszowych

Nazwa pochodzi od formy pochówku, w której popielnica przykrywana była wielkim, chropowatym, odwróconym dnem do góry naczyniem, tzw. kloszem (ryc. 53). Groby tego rodzaju znane były na obecnych ziemiach polskich już wcześniej (w kulturach łużyckiej i wschodniopomorskiej), jednak upowszechniły się w starszych fazach okresu lateńskiego (przed-rzymskiego) w niektórych rejonach dorzecza Odry i Wisły, a zwłaszcza we wschodniej części strefy środkowej, na Mazowszu i w północnej Małopol-sce. Podobieństwo kultury tych obszarów do późnej fazy kultury wschodniopomorskiej, widoczne zwłaszcza w ceramice (przeważnie chropowata, niezdobiona lub zdobiona listwami plastycznymi) sprawia, iż część badaczy jest przeciwna tendencjom do rozdzielania obu tych kultur.

Kultura kurhanów zachodnio-bałtyjskich

Nazwa sugeruje, iż we wczesnej epoce żelaza na południowo-wschodnich wybrzeżach Bałtyku wykształciła się jednostka kulturowa odmienna od innych, funkcjonujących w tym czasie na pozostałych obszarach dorzecza Odry i Wisły, związana z kształtowaniem się odrębnego zespołu etnicznego. Do najbardziej charakterystycznych cech tej kultury, będących podstawą jej wydzielenia zaliczyć możemy: 1) system osadniczy oparty na sieci obronnej specjalnego charakteru; 2) system gospodarczy bazujący na leśnym wypasie stad zwierząt; 3) kurhanowy obrządek pogrzebowy; 4) stosowanie specyficznej techniki lepienia naczyń.

Twórcy tej kultury osiedla obronne wznosili w miejscach naturalnie obronnych, umacniając je dodatkowo wałami kamiennymi, kamienno-ziemnymi, rowami, palisadami, częstokołami. Na Pojezierzu Mazurskim szczególnie charakterystyczne były tzw. osady nawodne, budowane w płytkich zatokach jezior i rzek na pomostach rusztowych. Osady te miały powierzchnię 2-3 arów, a ich zabudowa mieszkalna i gospodarcza składała się z 6-8 budynków. Z lądem łączyły je długie pomosty na palach. Najwcześniej osiedla tego typu pojawiają się w okolicach Ełku, Giżycka, Gołdapi i Węgorzewa, a potem na całym obszarze występowania tej kultury. Grody te zamieszkiwane były przez zespoły rodzin tworzących poszczególne wspólnoty osadnicze, prowadzące wspólną działalność gospodarczą na obszarach od 30 do 50 km kwadratowych. Gospodarka opierała się na uprawie ziemi i hodowli zwierząt, Istotną rolę odgrywały jednak również zbieractwo, łowiectwo i rybołówstwo.