47635 obraz7

56 Komunikacja rytualna: od rozmowy codziennej do ceremonii medialnej

przekształca rzeczony wzór zachowania w wyraźny sygnał. (...) modyfikacja wzoru zachowania, która nadaje mu funkcję komunikacyjną (Eibl--Eibesfeldt, 1975, s. 110).

Literatura etologiczna daje badaczom ludzkiej komunikacji ważne wskazówki, jednak pomiędzy obiema dziedzinami istnieją poważne i złożone różnice. Niewielu autorów wniosło coś istotnego do teorii komunikacji i studiów rytualnych, formalnie wychodząc poza zachowanie zwierząt i zasady ewolucji. Należą do nich zwłaszcza Bateson (1972/ 1987) i Rappaport (1979), podchodzą jednak bardzo ostrożnie do różnic między społeczeństwem ludzkim a biologią zwierząt, między naukami o człowieku a naukami biologicznymi.

Kwestia doświadczenia podmiotowego jest w etologii metodologicznie bezzasadna (np. Lorenz, 1970-1971; Tinbergen, 1972-1973), składa się wszakże na podstawę nauk o człowieku (Dilthey, 1989) i odgrywa ważną rolę w każdej liczącej się teorii społecznej (Parsons, 1937/1968; Schutz, 1932/1967; Weber, 1922/2002). Jak zauważają sami etolodzy (np. Tinbergen, 1972-1973, t. 2, s. 202-203), kultura - zarówno w historii człowieka, jak i w jego obecnej sytuacji społecznej - w znacznym stopniu zdominowała ewolucję genetyczną. Według etologa, komunikacja ogranicza się w istocie do przekazywania sygnałów, natomiast jej „znaczenie” ma się wyrażać w zmianach zachowania (np. W.J. Smith, 1977). Koncepcja taka jest zupełnie nietrafna w odniesieniu do badań ludzkiej komunikacji i kultury.

Na poziomie konkretnych twierdzeń na temat rytuału istnieje jeszcze więcej różnic. Leach (1966) rzecz tę przedstawia z całym naciskiem i stwierdza, że definicja rytualizacji, którą posługują się etolodzy

nie ma zastosowania w pracy antropologów społecznych. (...) Dla etologa rytuał jest adaptacyjnym zachowaniem powtarzalnym, charakterystycznym dla całego gatunku; dla antropologa rytuał stanowi sporadyczne zachowanie określonych członków jednej kultury. Istnieje tutaj zasadnicze przeciwieństwo. (...) Nie będzie przesadą stwierdzenie, że rytuał, w rozumieniu antropologa, nie należy w jakikolwiek sposób do genetycznego wyposażenia gatunkowego. (...) Z punktu widzenia etologa przykładem zrytualizowanej adaptacji w przypadku Homo sapiens będzie umiejętność mowy, wszelako rozwój ewolucyjny, w wyniku którego wykształciła się ta umiejętność, miał miejsce bardzo dawno temu, a ustalenia współczesnej antropologii nie pozostają w żadnym związku z tym zagadnieniem (s. 403).

Ponieważ etolodzy pracują na strukturalnie odmiennym poziomie niż ci z nas, którzy zajmują się człowiekiem (czas ewolucyjny oraz zjawiska o zasięgu gatunkowym versus czas historyczny oraz zróżnicowanie kulturowe i jednostkowe), zjawiska określane przez nich jako ludzki

i yi uał stanowią właśnie punkt wyjścia naszych analiz. Stwierdzenie, /r mowa jest adaptacją ewolucyjną, nie daje najmniejszych wskazówek dotyczących kwestii składających się na podstawy rzeczywistych badań ludzkiej komunikacji. Gombrich (1966) zauważa, że ludzkie l< u rny komunikacji dotyczą zakresu zachowań nieznanych w świecie z wierząt; dla gęsi rytuał przyjaźni jest przyjaźnią (przynajmniej według aktualnego stanu naszej wiedzy), składa się on jednak tylko na < /.ęść ludzkiego doświadczenia przyjaźni. Wiąże się z tym szerokie zagadnienie odpowiedniości wyrażania, wobec większego zakresu spo-•.< >l)ów wyrażania za pomocą zachowań zewnętrznych oraz ich potencjalnej autonomii w stosunku do naszego doświadczenia wewnętrznego: „Wydaje mi się, że zwierzęta - gdy wykonują zrytualizowany akt uległości czy przymilania się - rzadko trapi uczucie nieodpowiednio-^;.a. Zwierzęta prawdopodobnie nie dopracowały się tego wyróżniającego człowieka osiągnięcia, jakim jest kłamstwo” (Gombrich, 1966, •..398; zob. również Bateson, 1972/1987, na temat fałszu i jego „braku”, tj. jeszcze jednego zjawiska charakterystycznego dla doświadczenia człowieka, nieznanego innym zwierzętom).

Jak jednak wynika z - między innymi - prac Batesona (1972/1987) i Uappaporta (1979), w literaturze etologicznej znajdują się zagadnienia, których uważnej lekturze powinien się poświęcić badacz ludzkiej komunikacji i kultury. Oczywiście, ludzie mają własną historię ewolucji i własne podstawy fizjologiczne; naturalnie, ludzka komunikacja jest ukże zachowaniem uwzorowanym. Ścisła behawioralna metoda po-i ńwnawcza etologów może pomóc we wskazaniu podstawowych mechanizmów komunikacji rytualnej, jej mechanicznych, behawioralnych i formalnych warstw, zaś ich mocna teoria ewolucji zwraca uwagę na na jbardziej trwałe elementy komunikacji w życiu społecznym człowieka (zob. zwłaszcza Rappaport, 1979, s. 145-172, 223-246).

Jako przykład wkładu behawioryzmu przytaczamy listę zmian (według Eibl-Eibesfeldta [1975]), które mogą się pojawić w zachowaniu w loku procesu rytualizacji:

1. Zachowanie podlega zmianie funkcji. Pierwotna propozycja wspólnego posiłku... [na przykład, staje się] zachowaniem o charakterze zalotów...

2. Zrytualizowany ruch może się uniezależnić od swojej pierwotnej motywacji i rozwinąć własne mechanizmy motywacyjne...

3. Częstotliwość i natężenie ruchów zwiększa się, lecz równocześnie upraszczają się one poprzez usuwanie niektórych składowych, podczas gdy inne zyskują na znaczeniu ...