54038 img014 (40)

)

Warto także zwrócić uwagę na metaforę opisującą nie tyle same osiedla grodzone, ile sam proces grodzenia. W artykułach o charakterze krytyczno-problemowym i krytyczno-opisowym jest on przedstawiany oczywiście jako niepokojący, a służy temu metafora choroby nowotworowej¹⁵⁹. Jest ona popularnym sposobem opisu problemów społecznych. Pozwala interpretować zjawiska z punktu widzenia „interesów społecznych”, bo metafora choroby umożliwia ujęcie problemu w kategoriach niejasnej, pozaludzkiej i bezrozumnej siły. Pozwala też wskazać, że problem przyczynia się do osłabienia całego zdrowego organizmu, w tym przypadku społeczeństwa: komórki rakowe muszą zostać wycięte...

4.2.2. KRAJOBRAZ OSIEDLI:

PRÓBA KRYTYCZNEGO SPOJRZENIA

Wartości ekspresywne tworzą, oprócz wartości doświadczcniowych, kolejny wymiar analizy dyskursu. Odnoszą się one do podmiotów i tożsamości społecznych¹⁶⁰. Zasadność analizy elementów ekspre-sywnych dostrzeżemy, gdy (jako czytelnicy, widzowie czy słuchacze) zetkniemy się z oryginalnym angielskim terminem gated community, stosowanym dla określenia tego specyficznego i złożonego fenomenu przestrzennego, społecznego i kulturowego.

Niewielka doza krytycznego podejścia wsparta codziennym doświadczeniem przeciętnego uczestnika życia społecznego wystarczy, aby termin ten odczytać jako oksymoron. Zestawienie „bramy” i „wspólnoty” we współczesnych warunkach ujawnia wewnętrzne sprzeczności terminu gated community i otwiera listę pytań badawczych dotykających przeciwstawnych i wykluczających się znaczeń zawartych w pozornie obojętnym pojęciu. Pytania i projekty badawcze koncentrują się przecież na kwestiach wspólnoty - podważając lub potwierdzając, że mieszkańcy po wewnętrznej stronie muru stano-

¹⁵⁹ Myślę tu m.in. o wywiadzie z Marią Lewicką pt. No co choruje Warszawa? (nr 71).

^Ifin Pozostałe dwa rodzaje wartości to wartości relacyjne odnoszące się do stosunków społecznych, które poprzez tekst są włączone w dyskurs, oraz opisane wcześniej tzw. wartości doświadczeniowe.

wią wspólnotę, analizując poziom i intensywność łączących ich więzi, czy też określając konsekwencje grodzenia dla szerszych wspólnot: miejskich, lokalnych czy regionalnych.

Wartościowanie obecne na poziomie pojedynczych słówjest szczególnie istotne w przypadku krytycznej analizy tego.fenomenu. Można powiedzieć, że ekspresywna wartość słów zawsze była głównym obszarem zainteresowań dla badaczy języka: „i to nawet nie tyle ze względu na mobilizowanie wartości ekspresywnych dla konkretnych celów, co ze względu na fakt, że te ekspresywne wartości mogą odnosić się do ideologicznie sprzecznych schematów klasyfikacyjnych” (Fair-clough 1989: 119).

Terminem otwierającym analizę znaczenia osiedli grodzonych w lokalnym, polskim kontekście pozostanie dla mnie jednak nie samo pojęcie gated. community, lecz pojęcie krajobrazu. Termin krajobraz, mimo że bezpośrednio pojawia się w analizowanym dyskursie raczej marginalnie, pozwoli objąć wiele elementów, które konstytuują obraz osiedli strzeżonych zarówno w polskiej, jak i w amerykańskiej rzeczywistości: jest terminem pozwalającym zrozumieć inne słowa klucze, takie jak: natura, standard, piękno, spokój.

Kategoria krajobrazu pojawiła się już w kontekście suburbaniza-cji, kiedy mowa była o podmiejskim stylu życia. Opisując rozwój amerykańskich suburbiów, nic można bowiem pominąć faktu, że miał on (oprócz wymiaru materialnego) także charakter wysoce symboliczny: „suburbanizacja konstruowała nowy typ krajobrazu (kursywa - J.G.), wypełnionego swoimi zestawami symboli i ikonografią, które manifestują amerykański styl życia” (Beuka 2004: 5). Krajobraz nie oznacza zatem obiektywnie istniejącego, zewnętrznego świata, ale obraz zapo-średniczony przez elementy kulturowe i społeczne. Stanowi on nie tyle obiektywnie istniejący, dany wizerunek świata, ile raczej sposób jego postrzegania. Jako sposób widzenia rzeczywistości „krajobraz sugeruje więcej niż tylko kompozycję obrazu; odnosi się do subiektywnych relacji, do oddziaływania między światem fizycznym a psychicznym” (Cosgrove 1984: 13).

Dogłębna analiza krajobrazu polega nie tylko na rejestrowaniu rozmieszczenia, skali czy charakterystycznych elementów, ale - jak chce tego geografia krytyczna - oznacza raczej rozpoznanie kulturo-

169