308 (32)
308 Część VI
2. W słowotwórstwic czasowników bardzo rozbudowany jest system przedrostkowy. Formy przedrostkowe czasowników, które tworzą rozwiniętą sieć relacji, mogą wchodzić w związki słowotwórcze zarówno z odpowiednimi formami (wyrazami) podstawowymi danych czasowników, jak i z innymi formami przedrostkowymi2.
Z relacjami jakoś podobnymi do relacji skojarzonych mamy do czynienia i w słowotwórstwie czasowników; zarówno tych, w których wspólnej podstawie tkwią czasowniki, jak i tych, w których wspólnej podstawie tkwią rzeczowniki. \'a przykład czasownik złączyć to prymarnie czasownik dokonany czasownika łączyć, natomiast wtórnie wchodzi on też w relację antoni miczną z czasownikiem rozłączyć, który sam w relację bezpośrednią z czasownikiem łączyć nie wchodzi, wchodząc tylko w relację z czasownikiem złączyć, tworząc z tym czasownikiem relację o charakterze antonimicznym: złączyć wskazuje na wykonanie pewnej czynności, rozłączyć zaś na czynność przeciwną, polegającą na cofnięciu rezultatów poprzedniej czynności3.
Podobnie czasownik zaminować 'założyć miny' wchodzi w relację / rzeczownikiem mina, tak jak i rzcczo wn i k rozm i i wwać' u su n ąć miny'. Alezammo-wać i rozminować wchodzą też. we wzajemną relację o charakterze jakoś antonimicznym: zaminować - rozminować; człon pierwszy tej relacji {zaminować) informuje o wykonaniu określonej czynności, natomiast drugi jej człon informuje o zlikwidowaniu, anulowaniu rezultatów tej czynności.
Z wtórnie powstałych, skojarzonych relacji typu złączyć - rozłączyć, zaminować - rozminozuać itd., itd. wykształciły się zróżnicowane typy słowotwórcze czasowników o podobnym charakterze funkcjonalnym, które składają się na pewną szczególną kategorię, której istotą jest to, że w jej skład wchodzą relacje, których poszczególne człony są derywatami, tworzącymi odpowiedniej długości „kolumny słowotwórcze", które cechuje określona produktywność słowotwórcza. Pierwsza z tych kolumn mówi (na ogól) o pojawieniu się skutków jakiejś czynności, druga zaś mówi o usunięciu (anulowaniu, likwidacji...)
lvch skutków.
✓
Zaproponowana tu nazwa tej kategorii skojarzonej: kategoria incepiywno-anułalywna (od łac. incepto 'rozpoczynam, zaczynam' i p.-łac. annullo 'unicestwiam"*) jest nazwą tylko ogólnie informującą o zakresie funkcjonalnym tej kategorii, bo zróżnicowanie funkcjonalne w ramach tej kategorii może być niemałe. Jest to jednak kwestia do osobnego rozważenia. 1 2
3. Poszczególnych typów, składających się na omawianą tu kategorię, a więc modeli relacji, których człony wskazują na ów „początek" i „koniec", czyli „likwidację" (anulowanie) skutków jakiegoś działania, może być sporo. Różnią się te modele w zasadzie tylko formą przedrostków, tworzących daną parę skojarzoną. Jedne pary przedrostkowe są częste i bardzo częste, inne zaś są rzadkie, a nawet niemalże jednostkowe. Przyjrzyjmy się zebranemu materiałowi bliżej. Materiał (niekompletny!) zebrałem przede wszystkim z 3-to-mowego Słownika języka pobkiego pod red. M. Szymczaka (SSzym). Ale we wspomnianym słowniku Szymczaka nie zawsze oba człony danej relacji są poświadczone. W takich sytuacjach sięgałem też do Słownika języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego (SDor), z którego wynotowałem poświadczony w tym słowniku brakujący mi drugi człon danej relacji3.
A) Do relacji o stosunkowo dużej liczbie formacji, które można by zaliczyć do kategorii inceptywno-anulatywnej, należą na pewno relacje o przedrostkach z- i wz-. W grupie tej jest stosunkowo dużo czasowników ruchu, w których przedrostki 2- i roz-, mające przeciwstawny sens (przy identycznym dopełnieniu), wskazują na przeciwstawne kierunki ruchu: do pewnego centrum (2-) i od owego centrum (roz-), a więc np. zbiec się - rozbiec się, zejść się - rozejść się, zganiać - rozganiać, zjechać się - rozjechać się, zlecieć się - rozlecieć się, spędzić -rozpędzić itd. Co prawda określenie funkcji tych relacji, które są jakoś antoni-miczne, jako funkcji inceptywno-anulatywnej nie jest może zbyt ścisłe, zostawmy jednak tę kwestię chwilowo na boku.
Ale w grupie tych relacji (z-: roz-) są też liczne relacje innego typu, jak na przykład zgarniać - rozgarniać (liście, popiół), skręcić - rozkręcić (np. łańcuszek, regał), skrzyżować - rozkrzyżować (ręce), skuć - rozkuć (więźnia), skurczyć - rozkurczyć (nogi), złączyć - rozłączyć (kable), złożyć - rozłożyć (koc, leżak, papier, parasol, skrzydła), znosić - roznosić (plotki, worki), spętać - rozpętać (konia), sprężyć rozprężyć (ramiona), sprząc - rozprząc (konie), zwieźć - rozwieźć (gości), zwinąć - rozwinąć (dywan) itd.
W terminologii specjalistycznej takich opozycyjnych par jest na pewno sporo. W analizie sytuacji w Kosowie można było przeczytać o Serbach: „W tej chwili już wiadomo, że co najmniej na ok. dwa tygodnie przed wybuchem konfliktu zdołali rozśrodkować znaczną ilość jednostek osłaniającej ich broni przeciwlotniczej oraz duże ilości logistyki" („Trybuna" nr 79 z 3-5IV 1999, s. 6). Czasownik „anu-lalywny" rozśrodkować jcsl, jak można wnosić z zacytowanego kontekstu, terminem wojskowym. W słownikach (SDor, SWJP) nie jest on jeszcze odnotowany, natomiast znany jest, choć nie w sensie terminologicznym czasownik „inccpiywny" ześrodkować 'umieścić, zebrać w jednym miejscu, punkcie; skie-
2 Por. h: przede wszystkim H. Wróbel, Czasownik, (w:| GWJP, t. II (1998), s. 536-583.
1 Czasowniki antonimiczne omawianego tu typu są leż przedmiotem rozważań J.D. Apre-sjana (Apresjan J.D., 1980, s. 368-373). Ale problematyka słowotwórcza jest tam poruszona tylko marginalnie.
Wykorzystuję tu termin czasowniki miulatywne, wprowadzony przez Ił. Wróbla dla czasowników typu rozszyfrować (depeszę), rozminować (most), rozwiązać (sznurek), odiwńfzać (konin), odkopać (skrzynię), deformować (kapelusz), destabilizować (sytuację), deyalalolizowitć (głoskę), dezorganizować (pracę)-, zob. tu GWJP, t. 11, s. 561.
Wiele przykładów czasowników inceptywnych czy anulalywnych znajdujemy też. w poszczególnych rozdziałach monografii W. Śmiecha (Śmiech W., 1986), por. tu np. czasowniki na wy- typu loygmatioać, wykiełznać... (s. 54), czasowniki na roz- typu rozebrać, rozkurczyć, rozsupłać... (s. 72), czasowniki na od-, np. odbałainuać, odbezpieczyć, oiitlhiżyć... (s. 7<S); por. też, ogólniej, na s. 114—116.
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Obraz3 (32) mi działały tylko określone dźwięki. Bardzo istotna jest wysokość: gis niebezpieczne w
30313 Obraz3 (32) mi działały tylko określone dźwięki. Bardzo istotna jest wysokość: gis niebezpiec
Obraz3 (32) mi działały tylko określone dźwięki. Bardzo istotna jest wysokość: gis niebezpieczne w
298 (33) 298 Część VI Poza tym trzeba też dodać, że w podstawie tych słowotwórczo rozwiniętych czaso
308 SALOMEA. VI. 13. 13. Salomea. Imię jej wymienione na kielichu płockim1); że oznacza ono córkę
308 SALOMEA. VI. 13. 13. Salomea. Imię jej wymienione na kielichu płockim1); że oznacza ono córkę
Skanowanie 10 04 10 17 (10) 308 Część III. Współczesne prądy i kierunki pedagogiczne8.1. Pragmatyzm
314 (28) 314 Część VI G) Opisując pary czasownikowe, które mają ten sam temat, ale różnią się przedr
316 (37) 316 Cześć VI owo odrołnienie to bardzo skrótowe, syntetyczne określenie tego, co w sposób a
324 (37) 324 Część VI 2. W niektórych polskich gwarach tworzenie form niedokonanych (wielokrotnych)
140 projektów małych ogrodów (32) nierdzewnej Część płotu może być jednak usunięta, dzięki czemu uzy
84983 ZT155 (2) 308 CZĘŚĆ 3. WSPÓŁCZESNE PROBLEMY ZARZĄDZANIA TURYSTYKĄ podmiotami branży turystyczn
skanuj0059 (32) 414 Część III,2: Myśl o sztuce w Italii Quattrocenta zef mówi, że z jednego z nich a
Część zdających formułowała założenia bardzo obszernie je opisując, co wpłynęło na zmniejszenie
więcej podobnych podstron