31

Typ spoieczno-psychologiczny rosyjskiego inteligenta 141

gdyż despotyczny system rządów nie stworzy! warunków do twórczej transformacji tej energii. Raz uaktywniona jako pragnienie wolności, musiała znaleźć dla siebie ujście. Idea burzenia wyrosła na fundamencie materializmu oraz antropocentryzmu i w tej postaci ukształtowała się jako opozycyjna w stosunku do całej kultury szlacheckiej. W kategoriach nowej moralności i etyki utylitaryzmu sposób życia przedstawicieli poprzedniego pokolenia „zbędnych ludzi” i „obłomowów” został oceniony zdecydowanie negatywnie.

Zasadą wszelkiego życia jest ruch - zaznaczył Czemyszewski - a próżniaczy tryb życia „zbędnych ludzi” i „obłomowów” stwarza jedynie pozory ruchu. W istocie wszelkie działania są pozorne, życie zamiera, a przedstawiciele wymienionych typów stają się bezużyteczni dla społeczeństwa. Nowa sytuacja społeczno-polityczna po reformie uwłaszczeniowej wymusiła wykształcenie się nowych postaw. Nihilista narodził się jako swoiste antidotum na brak działania „człowieka zbędnego”.

Można wywnioskować, że w planie psychologicznym nihilista narodził się wskutek ogromnej tęsknoty za działaniem, wyzwoleniem się za wszelką cenę z martwoty życia i zastoju.

Na długo zanim nihilista jako typ psychologiczno-społeczny przejął ster kształtowania kultury, jego pojawienie się było sygnalizowane na łamach powieści Iwana Turgieniewa Ojcowie i dzieci. W roku 1861 powieść została wydrukowana w liberalnym czasopiśmie I. Katkowa „Russkij wiestnik”. Turgieniew pisał o pojawieniu się nowego typu człowieka. Określił go mianem nihilisty⁵⁹⁹, a tym samym spopularyzował pojęcie „nihilizmu” na gruncie kultury rosyjskiej. We Wspomnieniach literackich z roku 1862 autor pisze, że za prototyp posłużyła mu realna postać pewnego prowincjonalnego lekarza:

„...marzyła mi się postać mroczna, dzika, duża, do połowy wyrosła z gleby, silna, gniewna,

uczciwa, a jednak skazana na zgubę, gdyż stoi ona dopiero u progu przyszłości, marzył mi się jakiś dziwny pendant do Pugaczowa”⁶⁰⁰.

Postać bohatera, Eugeniusza Bazarowa, jak również sam temat powieści wywołały ożywioną dyskusję⁶⁰¹. Sportretowany przez Turgieniewa nihilista odzwierciedlał typowe cechy pokolenia lat sześćdziesiątych dziewiętnastego wieku: bunt przeciwko ciemnocie, zacofaniu i skostnieniu rosyjskiej rzeczywistości⁶⁰². Trudno jednak zgodzić się z opinią badacza Owsjaniko-Kulikowskiego, że bohater Ojców i dzieci nie był typowym nihilistą. Naszym zdaniem, właśnie pochodzenie społeczne - przynależność do warstwy w pewien sposób „pozbawionej dziedzictwa” i zmuszonej tworzyć własny etos na podstawie nowych wartości - są dystynktywne dla typu nihilisty. Kult użytecz-

⁵⁹⁹ A. Semczuk, Iwan Turgieniew, s. 210. Sceptycznie odnosi się do klasyfikacji Bazarowa jako nihilisty D.N, Owsjaniko-Kulikowski, sugerując, że bohater nie jest typowym nihilistą, a jego cechy są charakterystyczne dla przedstawicieli epoki lat sześćdziesiątych jako ogółu. Por. jfH. OBCaHHKO-KyjiHKOBCKHH, UcmopuspyccKOu mmennueemiuu..., t. 8, h. 2, s. 51.

⁶⁰⁰ J. Kucharzewski, Od białego..., s. 168.

⁶⁰¹ Debata odzwierciedliła różne stanowiska: od uznania Turgieniewa za zwolennika „nihilizmu” po oskarżenia, że opowiada się po stronie „ojców”. Por. A. 3apnu, He e ópoeb a e ena3, „BnójmoTeKa on a htchhb” 1862, nr 4, s. 21-55.

⁶⁰² A. TepueH, Eiąe pa3 Ea3apoe [b:] Coópanue cohuhzhuu e mpudyamu moMax, MocKBa 1954— -1966, t. 20, s. 335-350.