36 37 (41)

36 CifW I. Wprowadmitr do ekonomii

Aby zrealizować cele dotyczące stabilizacji i transformacji, podjęto szereg działań zarówno doraźnych, jak i długofalowych. Było to m.in.:

• uwolnienie cen. tzn. dopuszczenie do swobodnego kształtowania się ich na rynku (poza takim cenami i opłatami, jak ceny paliw płynnych i alkoholu, ceny biletów kolejowych, autobusowych i tramwajowych, opłaty za mieszkania, prąd. gaz i wodę):

• wprowadzenie tzw. wewnętrznej wymienialności złotego (przy regulowanych. stosunkowo stabilnych kursach walut zagranicznych w NBP i swobodnie kształtujących się kursach walut w kantorach);

• dość rygorystyczna polityka budżetowa (zwiększenie dyscypliny w zakresie wydatków państwowych, ostrzejsze egzekwowanie wpływów do budżetu, ograniczenie dotacji dla przedsiębiorstw państwowych, progresywne opodatkowanie wzrostu wynagrodzeń wypłacanych przez te przedsiębiorstwa powyżej pewnej, centralnie ustalonej normy itp.):

• zaostrzona polityka pieniężna (zakaz pokrywania deficytu budżetowego z dodatkowej emisji pieniądza, polityka urealnionych stóp procentowych, zarówno od depozytów, jak i od kredytów, ograniczenie kredytów dla przedsiębiorstw):

• ograniczenie administracyjnych barier wejścia na rynek - w większości dziedzin prywatni przedsiębiorcy nic musieli już dostawać z urzędów zezwoleń na prowadzenie działalności;

• zwiększenie samodzielności przedsiębiorstw państwowych;

• zniesienie administracyjnego rozdzielnictwa produktów, surowców i materiałów;

• liberalizacja handlu zagranicznego;

• zapoczątkowanie procesu prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych i wspieranie rozwoju sektora prywatnego:

• zapoczątkowanie przebudowy systemu podatkowego (wprowadzenie podatku od dochodów osobistych ludności w 1992 r.. wprowadzenie podatku od wartości dodanej w 1993 r.);

• zapoczątkowanie procesu demonopolizacji gospodarki (w tym powołanie Urzędu Antymonopolowego);

• zapoczątkowanie przebudowy systemu bankowego (w tym zmiana reguł funkcjonowania Narodowego Banku Polskiego, pełniącego rolę banku centralnego);

• stworzenie podstaw rynku kapitałowego (w tym otwarcie Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie).

Realizacja planu Balcerowicza, zwanego bardzo często programem ..terapii szokowej", stosunkowo szybko przyniosła kilka spektakularnych sukcesów. Okupiona została jednak wysokimi kosztami (ekonomicznymi i społecznymi).

Wśród najważniejszych sukcesów związanych z realizacją planu Balcerowicza wymienić należy:

• szybkie zrównoważenie rynku (radykalna poprawa zaopatrzenia sklepów, likwidacja kolejek, usunięcie większości niedoborów);

• stworzenie korzystnych warunków szybkiego rozwoju prywatnej przedsiębiorczości i wzrostu udziału sektora prywatnego w gospodarce;

• dynamiczny wzrost obrotów handlu zagranicznego i szybkie zmiany jego struktury (m.in. zdecydowany wzrost obrotów w handlu z Zachodem, zwłaszcza z Niemcami: już w 1995 r. udział Niemiec w eksporcie Polski wynosił 383%. a Rosji zaledwie 56%); zmniejszenie stopy inflacji, czyli stopy wzrostu ogólnego poziomu cen (z około 2000% w przeliczeniu rocznym w ostatnim kwartale 1989 r. do 70% w 1991 r.. 43% w 1992 r. i 35% w 1993 r.);

• wzrost przeciętnej wydajności pracy;

• poprawę efektywności gospodarowania czynnikami produkcji w przedsiębiorstwach (zmniejszenie marnotrawstwa zasobów pracy i kapitału).

Do głównych kosztów realizacji planu Balcerowicza zaliczyć należy :

• gwałtowny spadek tempa wzrostu gospodarczego mierzonego produktem krajowym brutto, które obniżyło się w stosunku do roku poprzedniego o 11,6% w 1990 r. i 7% w 1991 r.:

• pojawienie się masowego bezrobocia (stopa bezrobocia wyniosła 6.3% w końcu 1990 r.. 11.8% w 1991 r. 13.6% w 1992 r. i 16.4% w 1993 r.. co w liczbach bezwzględnych oznaczało blisko 3 min bezrobotnych);

• poważny spadek przeciętnej płacy realnej (o około 25% w 1990 r. i około 30% w okresie 1990-1993) oraz pojawienie się znacznych obszarów ubóstwa;

• załamanie się budownictwa mieszkaniowego (liczba mieszkań oddawanych do użytku w ciągu roku zmniejszyła się ze 170.1 tys. przeciętnie w latach 1986-1990 do 94.4tys. w 1993 r.);

• pojawienie się dużych połaci leżącej odłogiem ziemi (zwłaszcza na zachodnich i północnych terenach Polski, po upadku większości zlokalizowanych tam PGR).

Kierunek reform zapoczątkowanych i realizowanych przez rząd Tadeusza Mazowieckiego kontynuowany był w latach późniejszych. Tempo reform uległo jednak spowolnieniu. Dopiero w 1999 r. zostały wprowadzone reformy w istotnych dziedzinach sfery budżetowej: systemie emerytalno-rentowym, służbie zdrowia, oświacie oraz strukturze administracyjnej. Nic wszystkie z nich były dobrze przygotowane (np. ochrona zdrowia), co spowodowało większe niż zakładano zaburzenia w funkcjonowaniu tych dziedzin w trakcie wprowadzania zmian. Większe niż przypuszczano okazały się też koszty realizacji reform, co pogorszyło i tak trudną sytuację budżetu państwa.

Nic zakończyły się jeszcze dyskusje (przynajmniej do 2004 r.) nad kształtem polskiego systemu podatkowego, dotyczące m.in. podstawy opodatkowania (co opodatkować), charakteru podatków (progresywne czy liniowe), wysokości podatków (zależnie od zakresu zadań, jakie ma wziąć na siebie państwo).

Z większą konsekwencją przeprowadzano zmiany systemu monetarnego. Ich wyrazem jest rzeczywiste uniezależnienie Narodowego Banku Polskiego od rządu, powołanie Rady Polityki Pieniężnej, wprowadzenie płynnego kursu złotego.