41

Typ społeczno-psyekologiczny rosyjskiego inteligenta 151

powodu nie zaakceptuje miłości Boga: „Nie chcę Twojej miłości, bo sam Ciebie nie kocham”⁶⁵⁷.

Będąc świadomym wszystkich odrażających cech rosyjskiego nihilisty, nie sposób nie współczuć mu w jego samotnej walce o dobro ludzkości; walce z góry skazanej na przegraną. Spór rozumu i wiary jest sporem całego pokolenia o istotę cierpienia i próbą rozwikłania problemu. Raskolnikow odpowiada: „Skruszyć, co trzeba raz na zawsze, i to wszystko, a cierpienie wziąć na siebie! Nie rozumiesz? Zrozumiesz później... Wolność i władza, a przede wszystkim władza! Nad wszystkimi drżącymi stworami, nad całym mrowiskiem...Oto cel!”⁶⁵⁸.

W rosyjskiej duszy tkwi siła, która zmusza do złożenia siebie w ofierze. Potwierdził tę tendencję Dostojewski, gdy planował kolejną powieść - tym razem bohaterem miał być Alosza Karamazow, oddany „sprawie”... rewolucjonista. Lew Szestow pisał:

„Tutaj zaczyna się filozofia tragedii. Nadzieja umarła, a życie pozostało, i to wiele lat życia [...] Zapytajcie Dostojewskiego. On ustami Dymitra Karamazowa powie wam: »Wiele zrozumiałem tej nocy. Zrozumiałem, że podły człowiek nie tylko żyć, ale i umrzeć nie może«”⁶⁵⁹.

Rosyjską inteligencję rewolucyjną charakteryzuje Dostojewski poprzez literacki wizerunek Szatowa z Biesów.

„Była to jedna z tych istot typowo rosyjskich, które zwykle znienacka olśniewa jakaś wielka idea i wnet przytłacza je sobą czasem bezpowrotnie. Ci ludzie nie mogą nigdy poradzić sobie z ideą a wierzą namiętnie: całe ich życie podobne jest do drgawek pod tłoczącym ich bezlitośnie kamieniem, który już na wpół ich zdusił”⁶⁶⁰.

Szatow wierzy „na siłę”, ponieważ to wiara utrzymuje go w poczuciu człowieczeństwa. Inaczej niż Kiryłow, którego nadrzędnym celem jest zburzenie. Tezy Kiryłowa odzwierciedlają przesłanie Katechizmu rewolucjonisty Bakunina i Nieczajewa. Ostateczna negacja wiąże się z odrzuceniem życia: „Wolność nastąpi dopiero wtedy, gdy już będzie wszystko jedno - żyć czy umierać. Oto jedyny cel”⁶ '. Kiryłow zapowiada narodziny nowego człowieka, który odrzuci dar życia, okupiony bólem i strachem, i stanie się „prawdziwy”, narodzi się człowiek-bóg. „Przyjdzie inny człowiek, szczęśliwy i dumny. Będzie mu wszystko jedno: żyć czy umierać - ten będzie nowym człowiekiem”⁶⁶². Wizja nowego człowieka zapowiada akt quasi-kreacji. Zauważmy jednak, że choć powstanie nowy człowiek, nie ma ani słowa o tym, że powstanie nowe życie.

W latach osiemdziesiątych dziewiętnastego wieku Dostojewski pisał o „człowieku z podziemia”: „Człowiek podziemny to najważniejszy człowiek w świecie rosyjskim. Ja mówiłem o nim najwięcej ze wszystkich pisarzy, chociaż mówili też i inni, bo nie zauważyć nie mogli”⁶⁶³. „Człowiek z podziemia” Dostojewskiego ma problem z okre-

⁶³⁷ F. Dostojewski, Bracia Karamazow, s. 298.

⁶⁵⁸ F. Dostojewski, Bracia Karamazow, s. 395.

⁶³⁹ L, Szestow, Dostojewski i Nietzsche. Filozofia tragedii, przekł. i wstęp C. Wodziński, Warszawa 1987, s. 109.

⁴⁶⁰ F. Dostojewski, Biesy, s. 35.

⁶⁶¹ F. Dostojewski, Biesy, s. 119.

⁶⁶² F. Dostojewski, Biesy, s. 120.

⁶⁶³ Por. H.O. ByąanoBa, FtodnojibHbiu ne.noeeK e pady jiuiuhwc modeu, „PyccKaa jiHTcparypa” 1976, nr 3, s. 110-122; Jlumepamypnoe Haciiedcmeo, t. 83, HeusOannbiu JJocmoeecKuu. 3anucmie khuokku umempadu 1860-1881 ze., Mockm 1971, s. 314.