Bez nazwy3 (8)

84 Szkice z filozofii literatury

że podczas lektury wracamy myślą do wcześniejszych faz dzieła, żeby je lepiej związać z aktualną fazą czy żeby lepiej zrozumieć dalsze perspektywy wypadków przedstawionych, czy z jakichkolwiek innych powodów. W każdym razie wskutek tego struktura czasowa konkretyzacji odbiega od struktury następstwa faz samego dzieła, a zmiany te pociągają za sobą istotne zmiany w estetycznie walentnych momentach dzieła. Im mniej zwarta jest struktura czasowa konkretyzacji, tym większą też rolę zaczyna odgrywać wpływ perspektywy czasowej' na kształtowanie się całości konkretyzacji i ze swej strony gasi lub wywołuje odpowiednie efekty estetycznie walentne. Oczywiście, to kolejne rozwijanie się faz dzieła w konkretyzacji przed „okiem czytelnika” dotyczy nie tylko samych zdań, lecz także, i warstwy przedmiotów przedstawionych i warstwy wyglądów.

I ich składniki dochodzą do skonkretyzowania po sobie, uzyskując kolejno aktualność teraźniejszości i zapadając powoli w przeszłość, przybierając kolejno różne aspekty perspektywy czasowej. Dotyczy to w pierwszym rzędzie stanów rzeczy, wyznaczonych przez poszczególne zdania, które następują w konkretyzacji kolejno po sobie, i dopiero wystąpiwszy w tym szeregu, układają się niejako wtórnie w związki wedle rzeczowych zawisłości i pokrewieństw, a więc np. wedle związków rozmieszczenia na poszczególne przedmioty przedstawione i sytuacje przedmiotowe, zdarzenia i procesy, lub też wedle porządku czasowego czasu przedstawionego w dziele, który niejednokrotnie jest wręcz odwrotny niż porządek następowania wyznaczonych przez zdania stanów rzeczy w czasie konkretyzacji. Z tym wszystkim związane są nowe szeregi efektów estetycznych, które mogą występować jedynie w konkretyzacji, których więc nie ma w samym dziele, ale na których pojawienie się dzieło może być „obliczone” (umyślnie w pewien sposób komponowane, żeby się one w konkretyzacji pojawiły). Także i wyglądy przynależne do przedmiotów przedstawionych pojawiają się w konkretyzacji kolejno i trwa-

Bliżej te sprawy omówiłem w książce O poznawaniu dzieła literackiego, rozdz. II.

ją dłużej lub krócej. Zależne to jest przede wszystkim od właściwości samego dzieła. Potrafi ono na pewien czas narzucić czytelnikowi pewien - jak zwykle mówimy - „obraz”, na którego tle dopiero rozgrywają się poszczególne zdarzenia przedstawione w dziele. Zależy to jednak także i od fantazji odtwórczej czytelnika i jej aktywności, która potrafi utrzymać w aktualności pewien wygląd nieraz przez czas dłuższy, niżby tego wymagało samo dzieło, lub czasem, odwrotnie, nie umie zachować go w tej aktualności, tak że tlany wygląd gaśnie przedwcześnie czy to przez inne wyrugowany, czy też ustępując miejsca pewnego rodzaju pustce wy-glądowej. Wszystkie te różnorodne wypadki stanowią nową serię możliwych odchyleń konkretyzacji od samego dzieła i są powodem zniekształcenia jego postaci w konkretyzacji, zakrycia jego specyficznych nieraz właściwości lub ujawnienia takich stron i efektów, które jemu samemu są obce. Jeżeli zwrócimy teraz jeszcze uwagę na to, w jaki sposób wiążą się w jedną całość różnego rodzaju zjawiska następowania po sobie w c z as i e w poszczególnych warstwach i wytwarzają pewien o g ó ln y rytm rozwijania się w czasie całej konkretyzacji (jako two-i u wielowarstwowego) i jak różnorodne są tu możliwości wza-lemnego wpływania na siebie i wywoływania zjawisk pochodnych, wyższego, całościowego rzędu - to uświadomimy sobie zarazem, jak wysoce złożone i wielorakie zjawiska i efekty pojawiają się w konkretyzacjach dzięki ich rozwijaniu się w czasie. Stanowią one dla siebie całą niezwykle bogatą dzie-dzinę faktów, które należałoby dokładnie zbadać, jeżeli chce się mieć pewne pojęcie o sprawności artystycznej dzieł sztu-I i literackiej i granicach jej zmienności. Tego tu zrobić nie mogę, ile tu leży szerokie pole badań, zwłaszcza gdy chodziłoby o wy-wietlenie różnic między rodzajami dzieł sztuki literackiej i 11 zbadanie ich właściwości stylowych.

5. Na jeszcze jedno szczególne zjawisko trzeba tu zwrócić uwagę. Jest to mianowicie pewne położenie lub ułożenie Konkretyzacji (resp. dzieła w konkretyzacji) wobec czytelnika. O ile samo dzieło dla siebie nie zajmuje żadnego położę-