CCF20081104009

162 VII. Postać literacka

1. wykorzystanie określeń stosowanych przez autorytatywnego narratora w postaciowaniu bezpośrednim;'

2. użycie określeń należących do wiedzy potocznej lub naukowej współczesnej utworowi;

3. użycie określeń należących do dzisiejszej wiedzy potocznej lub naukowej.

Wszystkie te procedury wydają się uprawnione w obrębie szeroko pojętej (włączającej także i krytykę) refleksji o literaturze, byleby tylko były stosowane świadomie i konsekwentnie. Niejednokrotnie taki kwestionariusz personologiczny okaże się w wielu rubrykach pusty lub ubogi, banalny, przyniesie kwalifikacje unieważniające się wzajemnie. Ale właśnie ten brak informacji, jej zdawkowość czy informacje sprzeczne będą wskaźnikami redukcji czy dezintegracji postaci. Zauważmy, że w praktyce interpretacyjnej omówienie postaci np. Kafki czy Becketta odbywa się w taki właśnie, tylko niesystematyczny i nieświadomy sposób, a mianowicie — w znacznej części przez zdania zaprzeczone, tj. stwierdzające, jakich wymiarów czy właściwości postacie te nie posiadają.

Kłopotliwym natomiast problemem interpretacyjnym jest rozstrzygnięcie, które z informacji o postaci mają charakter istotnie oznakowy (indeksalny), tzn. powinny być traktowane jako manifestacje jej cechy czy koncepcji osobowościowej, które zaś pojawiły się — by tak rzec — incydentalnie, np. na potrzeby rozwijania fabuły (jako przykłady można by tu wymienić rozważane przez Boya-Żeleńskiego machinacje majątkowe Sopliców czy Połanieckiego). Ale odpowiedź na to pytanie zależna jest od dwóch innych, bardziej zasadniczych kwestii: czy z utworu da się wywnioskować intencja autorska, a jeśli tak — czy stanowi ona jakieś ograniczenie dla postępowania interpretacyjnego.

Następny krąg zagadnień związanych z postacią literacką to jej pozycja bądź funkcja: 1) wobec innych składników czy aspektów dzieła literackiego, 2) wobec postaci z innych utworów literackich, 3) wobec rzeczywistości pozaliterackiej.

W sferze pierwszej pytać należy przede wszystkim, czy dana postać stanowi w dziele literackim składnik nadrzędny i autoteliczny (dominantę), współrzędny czy też upodrzędniony w stosunku do innych składników czy aspektów dzieła literackiego, jak fabuła, prezentacja procesów psychicznych, przesłanie ideowe, uzyskanie określonej jakości estetyczno-emotyw-nej, analogiczne lub symboliczne modelowanie świata, eksperyment formalny, itd.

Dalej — określić trzeba, jaka jest pozycja danej postaci w stosunku do innych postaci utworu — w sensie hierarchicznym, kwalitatywnym i relacyjnym. O hierarchii postaci decyduje „ważność” jej udziału w zwrotach przebiegu fabularnego, zasięg obecności w zawartości narracyjnej, charakter i ilość relacji z innymi postaciami.

Pozycję kwalitatywną postaci wyznaczają jej stosunki podobieństwa i kontrastu wobec innych postaci, rozpatrywane na różnych płaszczyznach porównawczych.

Pozycja relacyjna to zasadnicza funkcja (lub wiązka funkcji), jaką spełnia postać wobec innych postaci w przebiegu fabularnym. Pozycję tę można opisywać na różnych piętrach abstrakcyjności. Od ukazania się Morfologii bajki (1928) W. Proppa, a raczej od momentu jej spóźnionego odkrycia na Zachodzie, pojawiło się kilka modeli tego rodzaju; najprostszy i najogólniejszy z nich, zaproponowany jeszcze w Semantiąue

structurale (1966) A. J. Greimasa, obejmuje sześć kategorii „aktantów”: . C-^r)^H€ hlOhu

Nadawca -* Przedmiot —► Odbiorca t

Pomocnik -» Podmiot <- Przeciwnik

Jak wiadomo, ta sama postać może równocześnie lub kolejno pełnić funkcje różnych aktantów, jeden i ten sam aktant może wcielać się w kilka postaci, nadto zaś funkcję aktantów mogą pełnić również zbiorowości, przedmioty realne i abstrakcyjne. Cały ten schemat, ekstrapolowany z systemu „kręgów działania” baśni magicznej, dobrze przylega do utworów fabularnych, których treścią jest dążenie bohatera do uzyskania pewnej wartości w konflikcie z przeciwnikiem, jest natomiast kłopotliwy w zastosowaniu do utworu o innej konstrukcji. Tak więc np. dlą/ Pani Bovary trzeba by proponować takie oto wypełnienie schematu: Podmiot — Emma; Przedmiot — u*