chalmers0054

Zależność obserwacji od teorii

Nie musi tak być, gdy woda gotuje się pod niskim ciśnieniem na dużych wysokościach.

Teraz przejdźmy do przykładów, które nie są zmyślone i które pomogą nam lepiej zrozumieć istotę nauki.

W czasach Kopernika (zanim wynaleziono teleskop) prowadzono dokładne obserwacje rozmiarów planety Wenus. Na podstawie tych obserwacji astronomowie, zarówno kopernikańscy jak i nie-koper-nikańscy uznali zgodnie zdanie, że „Wenus widziana z Ziemi nie zmienia w widzialny sposób swych rozmiarów w ciągu roku”. And-reas Osjander, astronom współczesny Kopernikowi, uznał przewidywanie, iż rozmiary Wenus powinny się zmieniać w ciągu roku astronomicznego za twierdzenie „obalone przez doświadczenie długich wieków”.⁵ Przekonanie to akceptowano mimo zastrzeżeń, ponieważ teoria Kopernika, jak również niektóre jej konkurentki przewidywały, że Wenus powinna zmieniać swoje pozorne rozmiary w widoczny sposób w ciągu roku. Zdanie to jednak uważa się teraz za fałszywe. Zakłada ono fałszywą teorię, że rozmiary pozorne małych źródeł światła można trafnie oszacować gołym okiem. Teorie współczesne wyjaśniają, dlaczego szacunki pozornych rozmiarów małych źródeł światła, dokonywane gołym okiem, są błędne i dlaczego należy polegać raczej na obserwacjach teleskopowych, które wykazują, że pozorne rozmiary Wenus zmieniają się znacznie w ciągu roku. Przykład ten obrazuje zależność zdań obserwacyjnych od teorii oraz ich oba-lalność.

Drugi przykład pochodzi z elektrostatyki. Pierwsi badacze tej dziedziny zanotowali, że naelektryzowane pręty stają się lepkie, co widać po tym, że przylegają do nich małe kawałki papieru, oraz że dwa naelektryzowane ciała uciekają od siebie. Ze współczesnego punktu widzenia obserwacje te są błędne. Fałszywe koncepcje, które przyczyniły się do dokonania tych spostrzeżeń, zastąpiono teraz pojęciami sił przyciągania i odpychania, działającymi na odległość, co prowadzi do zupełnie nowych obserwacji.

Na koniec przykład nieco zabawniejszy: współcześni uczeni nie mieliby trudności z wykazaniem fałszywości jednego z zapisów w no-

* ⁵ E. Rosen, Three Copernican Treatises, Dover, New York 1959, s. 25.