Hajduk, Pomoc i opieka 9

C. o niskiej samoocenie, ale przekonane, że grupa ma wysoką ich ocenę (poczucie niepewności odnośnie własnej wartości—wątpliwość osadzona jest wewnątrz a nie wytoczeniu społecznym),

D. o wysokiej samoocenie własnej osoby, które domyślają się, że tak też ocenia je grupa i mają one wysokie i ustabilizowane poczucie wartości:

Gotowość do zajmowania się innymi wzrosła u osób, u których osłabiono niepokój wywołany rozbieżnością ocen przez podwyższanie ich wartości (kategoria A), a nie uległa zmianie u osób o wysokim i stabilnym poczuciu wartości (osób kategorii D). Dodać należy, że osoby ó niskiej samoocenie są wrażliwe na oczekiwanie pomocy przez inne osoby, bowiem zwiększa to ich szansę uzyskania społecznej akceptacji. Ale oczekiwanie takiej nagrody ogranicza trafność percepcji (rozpoznania) cudzych sytuacji i czynności programujących działania. U osób o wysokiej i ustabilizowanej wartości własnej (D) perspektywa akceptacji społecznej nie wzmacnia gotowości do pomagania albo ją nawet redukuje. Czy jednak wzrost motywacji prospołecznej wymaga osłabienia regulacyjnej funkcji „struktury ja”?

Badania J. Karyłowskiego (1977, s. 23-24) ukazują egzo- i endocentryczne regulacje społecznego zachowania jednostki. W skład ,ja idealnego” wchodzą standardy (normy) motywujące do działań dla dobra innych ludzi. Realizacja tych standardów (norm):

A. umożliwia jednostce zachowanie dobrej oceny własnej osoby —jest to endo-centryczny mechanizm altruizmu,

B. umożliwia poprawę sytuacji innego człowieka albo zapobiega pogorszeniu tego położenia —jest to egzocentryczny mechanizm altruizmu.

Jednostki dbające o poprawę sytuacji bliźniego (B) trafniej spostrzegały (w sytuacji eksperymentalnej) potrzeby partnerów, uwzględniały te potrzeby częściej niż jednostki troszczące się o zachowanie dobrego mniemania o sobie (A). Grupa B dostrzega realne potrzeby partnera, grupa A określa, jakie te potrzeby powinny być. Zdaniem Karyłowskiego osoby grupy B podejmą działania, gdy będą przekonane, że wartość skutku działania dla partnera uzasadnia ponoszenie kosztów takiego działania. Grupa osób A eksponuje fakt wykonania czynności pomagania, zamiast korzyści uzyskanych przez partnera w wyniku wsparcia. Dla osób kategorii A „endocentrycznych”, ważne jest, źe one pomogły, a dla osób B „egzocentrycznych”, ważne jest, że partner uzyskał pomoc.

Poczucie własnej wartości jednostki może być związane z realizacją standardów prospołecznych z obroną innych ludzi lub grupy. Gdy pomaganie innym stanowi realizację normy wysoko usytuowanej w sieci wartości (systemie wartości) jednostki, to koncentracja jej na sobie zwiększa wysiłek na rzecz partnera biorącego udział w eksperymencie. Inne badania wskazują na to, że osoby, które mają bardzo pozytywną opinię o sobie są bardziej zdenerwowane, gdy komuś wyrządziły szkodę, a jednocześnie skłonne są bardzo stanowczo potępiać osobę poszkodowaną. Takie zachowanie ułatwia utrzymanie poglądu, ja jestem w porządku”.

Omawiane badania potwierdzają przekonanie, że poznawczy mechanizm zachowań jednostki (system wiedzy) reguluje jej zachowania w stosunku do ludzi, gdy dobro innych (pożądane położenie) usytuowane jest wysoko w systemie wiedzy i wartości lub dokonało się powiązanie norm prospołecznych z poczuciem własnej wartości jednostki (J. Reykowski, 1986, s. 284). Koncentracja jednostki na sobie, przy powiązaniu własnej wartości z normami prospołecznymi, może sprzyjać podejmowaniu czynności prospołecznych, gdy warunki zewnętrzne sprzyjają wzrostowi Ja idealnego” : Jakim mam być”? Ustalenia empiryczne osłabiają powszechne przekonanie o tym, że egocentrycy nie przejawiają z własnej inicjatywy zachowań prospołecznych.

Przedstawione wyniki badań wyraźnie osłabiają pogląd obecny w wiedzy potocznej, że człowiek kierujący się motywacją egoistyczną nie może realizować szlachetnych czynów. Okazuje się, że motywacja taka może generować zachowania pomocne. Jest tak w wypadku, gdy jednostka, pomagając innym, buduje obraz , ja idealnego”, sprzyjają bowiem temu okoliczności zewnętrzne, np. obecność świadków, okazywane zadowolenie i wdzięczność biorcy pomocy (J. Karyłowski, 1982, rozdz. VI).

7. Zachowania altruistyczne

W tradycji europejskiej ukształtowało się przekonanie, że moralnie wartościowym jest postępowanie jednostki, którego skutki służą innym ludziom nawet za cenę jej zdrowia lub życia. Takie postępowanie moralnie nobilituje jednostkę i ukazuje altruistyczną naturę człowieka, jego altruistyczną motywację nabytą w procesie socjalizacji. Psychologowie sformułowali różne hipotezy, teorie służące wyjaśnianiu-altruistycznych zachowań ludzi. Przeglądu owych teorii dokonuje A. Potocka-Hoser (1971, rozdz. I) i J. Karyłowski (1982, s. 13-23). Natomiast badania zachowań altruistycznych dzieci przedstawiają oprócz wymienionych już autorów Ł. Muszyńska (1976, rozdz. III i IV), S. Guz (1987), E. Bonecka-Duda (1976), gotowość nauczycieli do pomagania uczniom badała B. Hajduk (1995). Niektóre aspekty postawy altruistycznej omówimy dokładniej.