Hejnicka Bezwinska ped og 21

1. Uniwersalnie normatywna, tzn. tworząca uniwersalny projekt organizacji oświaty, instytucji edukacyjnych i działań edukacyjnych.

Żaden z możliwych projektów nie znajdzie już uzasadnienia w miarę uniwersalnej wizji człowieka i świata. Wynika to z faktu, że postmodernizm — akceptując Habermasowską „nową nieprzejrzystość świata” — kwestionuje i uchyla dotychczasowe punkty oparcia w myśleniu pedagogicznym, takie jak: projekt „szczęśliwego społeczeństwa”, wizja „lepszego świata”, ideał „człowieka określonej jakości”. W związku z powyższym nie może mieć zastosowania w budowaniu pedagogiki jako nauki Marksowska teza o „końcu historii”, ani koncepcja czasu historycznego akcentująca jego linearność, traktująca fakty, zjawiska i zdarzenia deterministycznie jako łańcuch przyczyn i skutków prowadzących do określonego celu — wyznaczonego przez ideologiczny projekt. Utraciły w ten sposób swoją moc uzasadniania „wielkie narracje” o świecie, akcentujące jego racjonalność podporządkowaną obiektywnym prawom rozwoju historycznego, uzasadniające najbardziej uniwersalne projekty edukacyjne, zwane „naukowymi systemami pedagogicznymi” lub (i) „ideologiami wychowania” (Hejnicka-Bezwińska, 1989).

Wydaje się, iż drugą połowę XX wieku zdominowało — w myśleniu o wartościach uzasadniających ideały i cele wychowania oraz praktyki działania edukacyjnego — przekonanie, iż wartości te wymagają zawsze ich zrelatywizowania poprzez dookreślenie interesów lub grup społecznych, którym one służą i względem których są funkcjonalne, przez które są nie tylko uznawane ale i wyznawane. Wynika z tego, że wybór takich lub innych wartości uzasadniających ideały i cele konstytuujące ! określone projekty edukacyjne, jest zawsze wyborem arbitral- f nym i z tego powodu musi być ujawnionym, ponieważ nie znajdując uzasadnienia naukowego, musi uzyskiwać swoją siłę [ i moc obowiązywania w społecznym dyskursie o edukacji 'Hejnicka-Bezwińska, 1994).

2. Instrumentalna (praktyczna, pragmatyczna, bezpośrednio związana z praktyką i kształtująca praktykę edukacyjną. j 46 TERESA HEJNICKA-BEZWIŃSKA

Pedagogika zredukowana do pedagogiki praktycznej (przykładem tego jest pedagogika socjalistyczna), ukrywająca na dodatek swoją ideologiczność lub arbitralnie uzasadniająca słuszność ideologiczną, znajdowała uzasadnienie w modernistycznym nurcie nauk społecznych włączających się w realizację idei „inżynierii społecznej”.

Zakwestionowanie modernistycznego przekonania o możliwości racjonalnego urządzenia świata (wedle projektu ideologicznego), o panowaniu człowieka nad światem poprzez opanowanie żywiołowości procesów społecznych, kontrolę nad nimi i sterowanie — stało się bezpośrednią przyczyną zwątpienia w sens pedagogiki zredukowanej do pedagogiki praktycznej, jak również zakwestionowania jej z perspektywy etycznej jako środka i narzędzia ideologicznej manipulacji.

Pedagogika w świecie po-nowoczesnym nie może już rościć sobie prawa do prawdy w Arystotelesowskim sensie tego pojęcia (koherencyjnej, ontologicznej, metafizycznej). Zgoda na racjonalność w sensie epistemologicznym wymaga zaś otwartego ujawniania swoich założeń, które w warunkach dyskwalifikacji .pewności naukowej stają się zbiorem przesłanek o charakterze bardzo słabym. To wszystko sprawia, iż pedagogika utraciła swoją uprzywilejowaną pozycję (bądź też stopniowo ją traci), wynikającą z przekonania, iż oferuje ona lepszą i bardziej uzasadnioną, a tym samym bardziej skuteczną, wiedzę o wychowaniu i kształceniu człowieka niż inne formy poznawczego oswajania świata. Zakwestionowanie „inżynierii społecznej” jako technokratycznej utopii modernizmu odciążyło jednak również pedagogikę od odpowiedzialności za losy człowieka i świata. Tracąc tę uprzywilejowaną pozycję pedagogika staje się tylko jedną ze stron społecznego dyskursu o edukacji i nie tylko. Pedagogika tracąc pozycję nauki bezpośrednio zaangażowanej w tworzenie „lepszego świata”, „urzeczywistnianie wielkiej wizji ustrojowej”, „wychowanie nowego człowieka”, satysfakcję ze złudzenia posiadania monopolu na „urządzanie człowieka — kształtowanie go jako określonej jakości” — nie musi rezygnować z ujawniania i promowania swoich zaangażowań w spo-

EDUKACJA - KSZTAŁCENIE - PEDAGOGIKA 47