IMAG0241 (4)
38 JĘZYK POLSKI LXXVII 1
Na dowód tego, że nieodmienność liczebnika może być przyczyną utraty przez ów liczebnik dopełniaczowej składni, niech posłużą wyrażenia z liczebnikiem ćwierć. Ćwierć jest normalnie wyrazem odmiennym, np. bez ćwierci..., z ćwiercią..., trzy ćwierci.... Gdy jednak wyraz ten znajdzie się w konstrukcji typu od ćwierć godziny, to natychmiast staje się on nieodmienny i składniowo «przepuszczalny», powiemy więc raczej przed ćwierć godziną, po ćwierć godzinie..., a nie przed ćwiercią godziny, po ćwierci godziny, też z ćwierć litrem, a nie z ćwiercią litra itd. Co prawda konteksty typu przed ćwierć godziną są w języku ogólnym chyba rzadkie (tu raczej: przed kwadransem), ale w odmianie regionalnej języka wydają się czymś normalnym.
I na koniec pewna, chyba ważna, uwaga: Jak z historii liczebników wiadomo «w ostatnich dziesięcioleciach XIX w. ustalił się [...] stan nowy, którego znamieniem jest daleko posunięte ograniczenie fleksyjności liczebnika głównego: posiada on jedną, czasem dwie formy dla wszystkich przypadków, właśnie wskutek rozpowszechniania się nowotworów na -u. W mianowniku i w bierniku uwydatniła się w tym związku nowa różnica rodzaju męskoosobowego (formy na -u) i niemęskoosobowego» 1 2).
Czy zatem nie mamy tu do czynienia z jakąś ogólniejszą tendencją do unieruchomienia fleksyjnego liczebników (zwłaszcza ułamkowych i głównych?), pierwotnie odmiennych, i co za tym idzie do utraty przez nie — w określonych pozycjach składniowych — składni rządu? Po porównaniu okazuje się bowiem, że zachowanie się składniowe rzeczowników po liczebnikach ułamkowych typu pól i po liczebnikach głównych typu pięć jest w pełni analogiczne: A) po przyimkach rządzących dopełniaczem, np. od pól godziny // od pięciu godzin, B) po przyimkach rządzących narzęd-nikiem i miejscownikiem, np. przed pól godziną //przed pięciu laty; po pól godzinie //po pięciu latach.
Cały dzisiejszy paradygmat liczebnikowy (liczebników ułamkowych i głównych) wygląda więc następująco:
Mian.: pól godziny Upięć godzin, pięciu synów
Dop.: (od) pól godziny Upięciu godzin, pięciu synów Cel. (?): pól godzinie Upięciu godzinom, pięciu synom
Bier.: (przez) pól godziny Hpięć godzin, pięciu synów Narz.: (przed) pól godziną Upięciu godzinami, pięciu synami Miejsc.: (po) pól godzinie //pięciu godzinach, pięciu synach.
W ten sposób problem składniowy struktur typu przed pól godziną, po pól godzinie łączyłby się z problemem składniowym struktur typu przed pięciu godzinami, po pięciu godzinach i wspólnie oba te problemy wchodziłyby do ogólnego rozdziału z historii fleksji i składni polskich liczebników.
4. Wniosek z tych rozważań wypływa, jak mi się zdaje, dość jednoznaczny: Wyrażenia typu przed pól//ćwierć... godziną, po pól//ćwierć... godzinie należy pisać rozdzielnie, bo nie ma dziś (i nie było dawniej) rzeczowników typu półgodzina,
to chyba proste przeoczenie osób układających słowniki, ale dezorientacja co do charakteru dopełniacza ... godziny: czy jest on wynikiem składni liczebnika pól (wtedy: od pól godziny), czy też wynika on w tych wyrażeniach ze składni przyimków od, do...; wtedy «powinno» być: od półgodziny, do półgodziny.
Zob. tu Z. Klemensiewicz, Historia języka polskiego III. Doba nowopolska. Warszawa 1972, s. 144.
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
IMAG0290 (4) 34 JĘZYK POLSKI LXXVII
IMAG0243 (4) 40 JĘZYK POLSKI LXXVII I Problem przewagi składniowej jednego z dwóch konkurującyc
IMAG0293 (6) LXXVU I JĘZYK POLSKI 37 ułomny w tym sensie, że — owa upólgodzlnan — pojawia się (
K ?jna DIALEKTY POLSKIEz819 58B. Na części tego obszaru (w zasięga 34D) ustalenie się końcówki -ego
IMAG0242 (4) LXXVI1 1 JĘZYK POLSKI 39 ćnierćgodzina, tak jak nie ma też i nie było rzeczowników
IMAG0292 (5) 36 JĘZYK POLSKI LXXVli j czytamy: «2 i 4 przyp. Półkwadransa, 3 braknie, 6 Pólkwad
WSP J POLN254265 JĘZYK POLSKI W CZECHACH I NA SŁOWACJI JANUSZ RIEGER Na terenie Czech, a ściśle
Język polski "Słowa na podręcznik do kształcenia literackiego i kulturowego dla
46 47 (34) dowej. pożyli jednak świadomie do przezwyciężenia tej groźby. Na dowód tego można zacytow
DSC05031 446 Język polski bytu na wsi stopień zautomatyzowania języka literackiego staje się u nich
DSC00628 Łańcuch umarłych Fatalizmem tchnie również idea śmierci polskiej — tu na kresach. Z tego pu
Współczesny język polski i jego odmiany Język polski wyrósł na podwalinę wielu transformacji zarówno
WIELKOPOLSKI KURATOR OŚWIATYEgzamin ósmoklasisty w 2021 r. Język polski Przeprowadzany na podstawie
KLSAY IV-VI KLASA IV 1. Język polski „Słowa na start! 4”. Podręcznik do kształcenia
9 § 1. Liczby wymierne Zastosujemy jeszcze własność III. 5° na dowód tego,
Podręczniki kl. I gim. Rok szk.2010/2011 Język polski „Słowa na czasic"kl.I, wyd. Nowa
więcej podobnych podstron