86828 rozwojówka ćw ( 04 09 i 5 05 095

stadium. W każdym okresie życia pojawiają się bowiem specyficzne i przeciw-stawne problemy związane z wiekiem i poziomem indywidualnego rozwoju psycho-społecznego jednostki. Na szczególną uwagę zasługuje opisana poprzednio koncepcja Riegla, którego zdaniem osobiste (biograficzne) zdarzenia 7 życiowe występujące w określonym porządku (Baltes nazwałby je zdarzeniami normatywnymi), takie jak dojrzewanie, posiadanie dzieci, a potem choroby, niewydolność i śmierć, stają się kryzysami dla jednostki, a zdarzenia w płasz- . czyźnie kul turo wo-społecznej i fizycznej, np. perturbacje ekonomiczne, rewolucje i wojny, powodzie, pożary i trzęsienia ziemi - katastrofami dla społeczeń- v stwa. Odzwierciedlają one, jak już wspomniano, brak synchronii między biologicznymi, psychologicznymi, kulturowymi i fizycznymi sekwencjami zdarzeń. f;

WarLo ponadto podkreślić - czego Riegel nie czyni w dostatecznej mierze - wpływ kryzysów na poczucie tożsamości osobniczej. Według Eriksona (1966) tożsamość to spostrzeganie identyczności i ciągłości w czasie wraz z poczuciem, że inni uznają ową jedność osobową i ciągłość osobowości. S. K. Whitbourne i C. S. Weinstock (1979) rozumieją przez tożsamość całokształt przypisywanych sobie przez jednostkę cech fizycznych, zdolności, motywów, celów, postaw, wartości i ról społecznych. Poczucie tożsamości wymaga autorefleksji nad jądrem własnej osobowości. E. H. Hoff (1990) uważa nawet, że tożsamość to wgląd we własną osobę, w przeciwieństwie do osobowości, która stanowi jej zewnętrzny ogląd. Przeżycie tożsamości osobowej ma wy- . miar biograficzno-wertykalny i przejawia się w poczuciu ciągłości w czasie, nawet jeżeli porównuje się siebie samego z różnych okresów życia. Natomiast wymiar społeczno-horyzontalny to ujmowanie lub zestawianie siebie w różnych sytuacjach i rolach społecznych.

Kryzys tożsamości nie jest tylko odosobnionym zjawiskiem typowym dla okresu adolescencji, jak sądził Erikson wskazując na psychospołeczne moratorium w tej fazie. Ta koncepcja nie odpowiada gwałtownym przemianom ’ społecznym współczesności. Kryzys tożsamości może więc powracać także w okresie dorosłości, gdyż jednostka musi stale inLegrować nowe warunki i wymagania do obrazu własnej osoby. Szczególnie trudno ustalić swoją . tożsamość w płaszczyźnie społeczno-horyzontalnej. Prowadzi to, zdaniem ' niektórych badaczy, do powtórnego a nawet do trwałego kryzysu oraz do ; utrwalenia się wielorakiej lub tylko częściowej tożsamości, zwłaszcza gdy . jednostka napotyka wciąż przeciwności losu. 71

Whitbourne i Weinstock (1979) zaproponowali model rozwoju w okresie dorosłości zakładający stałe różnicowanie się i opracowywanie tożsamości. Na podstawie teorii Piageta wyodrębnili różnicowanie indukcyjne i dedukcyjne. Dzięki nowym doświadczeniom człowiek stale doskonali i buduje na nowo swoją tożsamość, co odpowiada pojęciu akomodacji. Musi to czynić na drodze indukcji, gdy nowe warunki w otoczeniu przestają być zgodne z obrazem samego siebie. Jednocześnie zachodzi proces odwrotny - różnicowania dedukcyjnego, ponieważ jednostka interpretuje swe doświadczenia w świetle własnej

tożsamości, integruje je z własną strukturą, co odpowiada pojęciu asymilacji. Przewaga jednego z tych procesów prowadzi do zachwiania równowagi: przy przewadze różnicowania dedukcyjnego nie przyjmuje się nowych doświadczeń, struktura tożsamości staje się sztywna, odrzuca się doświadczenia będące w rozdźwięku z obrazem Ja. Kryzys następuje wówczas, gdy utrata poczucia rzeczywistości jest znaczna, co powoduje poważne problemy przystosowawcze. Przy dominowaniu różnicowania indukcyjnego może nastąpić nadmierne dostosowanie się do nowych warunków; struktura tożsamości staje się zbyt płynna, zmienna, zależna od okoliczności. .Brak wtedy poczucia stałości osobowości. Poważny kryzys pojawia się przy utracie jedności osoby i poczucia tożsamości. Oba te kierunki ilustruje rycina 4.4.

Ryc. 4.4. Kryzysy tożsamości. Model: Whitbourne i Weinstock, 1979

Równowaga różnicowania indukcyjnego i dedukcyjnego zależy od możliwości stworzenia względnie stałej tożsamości w procesie socjalizacji, lecz również od możliwości integracyjnych tkwiących w środowisku społecznym. Środowisko niespójne, świat pełen ciągłych niespodzianek - utrudniają integrację podmiotu.

Warto zresztą nadmienić, że u podstaw wielu koncepcji rozwoju człowieka w toku życia znajduje się pojęcie zmieniającej się jednostki w zmiennym środowisku. Kryzysy wiążą się zarówno z przechodzeniem jednostki do nowe-