34106 scan0019 (29)

276 % Polityka między narodami

U podłoża prób ustanowienia stabilnego i pokojowego ładu międzynarodowego leżał wzrost humanitaryzmu oraz rozwój cywilizowanych stosunków międzyludzkich, którego świat zachodni doświadczył w ciągu ostatnich stuleci. Filozofia Oświecenia i polityczna teoria liberalizmu postulowały szacunek dla ludzkiego życia oraz wspieranie dobra ludzkości, co zainspirowało wielkie reformy polityczne i społeczne XIX i XX w. Przed ludźmi stało wówczas wielkie humanitarne zadanie poszerzenia panowania prawa, pokoju i ładu w sferze międzynarodowej.

Sprzyjający owym wydarzeniom czynnik intelektualny łączy się z awansem społecznym, a następnie politycznym klas kupieckich. Wraz z nimi rosło bowiem znaczenie ducha handlu i nauki, który traktował wojnę i anarchię międzynarodową jako irracjonalne zakłócenie przewidywalnego funkcjonowania rynku. „Wojna między handlującymi państwami”, zauważył francuski filozof Diderot „jest pożarem przynoszącym straty wszystkim, procesem, który zagraża fortunom wielkich kupców i przyprawiającym ich wierzycieli o bladość oblicza*¹⁹®. Zdaniem Kanta „duch handlowy nie może współistnieć z wojną”¹⁹⁷*. Pod koniec XVIII wieku wielu ludzi było przekonanych, że wojna jest przeżytkiem lub anachronizmem, a wspólny racjonalny wysiłek ludzkości bez większego trudu mógłby go zmieść z powierzchni ziemi.

Jednakże dopiero kataklizm wojen napoleońskich uwidocznił potrzebę zastąpienia teoretycznych poszukiwań rozwiązania problemu ładu i pokoju międzynarodowego środkami praktycznymi. Wojny te miały dwojakie znaczenie. Po pierwsze, zniszczyły równowagę sił i zagroziły zastąpieniem jej przez uniwersalne imperium; czynnik ten zniknął w momencie ostatecznej porażki Napoleona w 1815 r. Drugi czynnik od 150 lat zagraża stabilności nowożytnego systemu państwowego i nie utracił jeszcze swej siły - jest to nacjonalizm. Idea nacjonalizmu, przywołana przez Rewolucję Francuską i rozniesiona po całej Europie przez Napoleona, podważyła ęzasadę dynastycznej prawomocności, która dotąd organizowała no-.wożytny system państwowy i stanowiła podłoże układów pokojowych z 1815 r.

Zbieg tych czterech doświadczeń na początku XIX wieku i ich gwałtowne wejście na arenę polityczną w wyniku szoku wojen napoleońskich dostarczyły intelektualnej i moralnej energii, która przed ponad 200 lat napędzała poszukiwania alternatywy dla wojny i anarchii międzynarodowej. Owe poszukiwania - o ile opuściły sferę idei, marzeń i napomnień i zmaterializowały się pod postacią rzeczywistych środków i instytucji o międzynarodowym charakterze (a tylko takimi będziemy się zajmować) - dokonywały się drogą:

(1) ograniczania niszczycielskich i anarchicznych tendencji w polityce międzynarodowej;

(2) przekształcania polityki międzynarodowej poprzez całkowite wyeliminowanie pojawiających się w jej obrębie niszczycielskich i destrukcyjnych tendencji; (3) akomodacji

^,96) Fragmentspo/ifigues, Eums complftes, Vol. IV (Paris: Garnier Freres, 1875), s. 42.

¹⁹⁷⁾ Perpetual Peaee (New York: The Macmillan Company, 1917), s. 157. Wydanie polskie: I. Kant, O wiecznym pokoju: zarys filozoficzny, przeł. F. Przybylak, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1995.

1 <k

różnorakich interesów poprzez pozbawienie niszczycielskich i anarchicznych tendencji pojawiających się w polityce międzynarodowej ich racjonalnych celów.

Ze wszystkich prób osiągnięcia pokoju drogą narzucania ograniczeń, najbardziej nieustępliwy charakter miało rozbrojenie.

HISTORIA ROZBROJENIA

Rozbrojenie polega na redukcji lub eliminacji uzbrojenia, określonego rodzaju lub całego, w celu zakończenia wyścigu zbrojeń. Uważa się, że rozprawiając się z jednym z najbardziej typowych przejawów walki o potęgę na arenie międzynarodowej, można również zlikwidować jej typowe skutki: anarchię międzynarodową i wojnę.

Trzeba pamiętać o czterech podstawowych rozróżnieniach: między rozbrojeniem i kontrolą zbrojeń, między rozbrojeniem powszechnym i lokalnym, miedzy rozbrojeniem jakościowym i ilościowym oraz między rozbrojeniem konwencjonalnym i nuklearnym. Rozbrojenie polega na redukcji lub eliminacji zbrojeń, natomiast kontrola zbrojeń zmierza do wytworzenia pewnej stabilności militarnej drogą kontroli wyścigu zbrojeń. Gdy mówimy o powszechnym rozbrojeniu, mamy na myśli rozbrojenie, które dotyczy wszystkich zainteresowanych państw, za przykład może służyć traktat waszyngtoński dotyczący ograniczenia zbrojeń morskich z 1922 r., sygnowany przez wszystkie wielkie potęgi morskie, oraz Światowa Konferencja Rozbrojeniowa z 1932 r., w której udział wzięli niemal wszyscy członkowie wspólnoty narodów. O lokalnym rozbrojeniu mówimy wtedy, gdy bierze w nim udział ograniczona liczba państw; przykładem jest porozumienie Rusha-Bagota między Stanami Zjednoczonymi i Kanadą z 1817 r. Celem rozbrojenia ilościowego jest całościowa redukcja zbrojeń większości lub wszystkich rodzajów; taki cel przyświecał większości państw w czasie Konferencji w 1932 r. Rozbrojenie jakościowe zmierza do redukcji lub zakazu niektórych specjalnych typów uzbrojenia, takich jak broń agresywna, którą Wielka Brytania próbowała wyjąć spod prawa w 1932 r., lub broń nuklearna, nad której zakazem lub kontrolą dyskutowała amerykańska Komisja Energii Atomowej, i która była przedmiotem porozumień SALT {Strategie Arms Limitation Treaty) i START {Strategie Arms Reduction Talks) między Stanami Zjednoczonymi i Związkiem Radzieckim. Rozróżnienie między bronią nuklearną i konwencjonalną wpływa na polityczne i militarne uwarunkowania kontroli zbrojeń i rozbrojenia.

KONTROLA ZBROJEŃ W ERZE ATOMU

Dlaczego kontrola zbrojeń, zmierzająca do wzmocnienia pokoju międzynarodowego drogą zwiększenia stabilności militarnej, odniosła skromny sukces w obszarze nuklearnym i poniosła całkowitą klęskę w obszarze zbrojeń konwencjonalnych? Jeśli chodzi o tę drugą