skanuj0011 (230)

186 VIII. Interpretacja semantyczna dziel literackich

Wobec takich trudności — jak porównywać trafność różnych interpretacji tego samego utworu? Zaznaczmy na wstępie, że niektóre interpretacje, różniąc się z sobą treściowo nie wyłączają się nawzajem, mają charakter koniunkcyjny, bo albo dotyczą różnych fragmentów rzeczywistości przedstawionej (Lalka jako powieść o miłości i jako powieść o trzech pokoleniach idealistów), albo te same fragmenty różnie kategoryzują (Lalka jako powieść o trzech pokoleniach polskich idealistów i jako powieść o klęskach wielkich polskich ideologii XIX wieku); czasem zresztą te kategoryzacje pozostają w stosunku inkluzywnym (np. formuła poprzednia mieści się w formule szerszej: Lalka jako powieść o straconych złudzeniach ideologicznych europejskiego wieku XIX). Powstanie natomiast sprzeczność (dysjunkcja w mocnym znaczeniu tego terminu) przy konfrontacji poglądu, że Lalka jest powieścią o awansie społecznym, z poglądem, że jest to powieść o „straconym po- : koleniu”.

Zmnklty, -

t ertSreta e ja,. która ...znajd uję potwierdzenie większej ppwierzęh- | funkcjonalizuje większą ilość jego składników⁴-^ Zapewne i ta odpowiedź pociąga za sobą pytanie, jak mierzyć ową powierzchnią tekstu i jak liczyć uruchomione dla celów interpretacyjnych składniki utworu. Tu jednak można by się odwołać do procedur stosowanych w tzw, analizie zawartości T^J- ..........................

u ounktu widzenia estotyezuego -- góruje ta irnc-Aiotay lad która nazwala, ujawnić. j&L^p||lBtum"

ten sposOD jednak

^,,u Ż;>b- M Gv l-itóatclslcy; Aestpj^Uc^ :itifęiw Tork 1958 i 71 104 —;_i:W podobnym sensie Tl. Japp (op. cit., 74 -75) formułuje „zasadę analizy nasyconej", a S. H. Olsen (The Struć Lar e ot Uierary Underslan-ding, Cambridge 1978, s. 145—178) posługuje się kryteriami compre-hendneness i consistency dodając do nich jeszcze discrimination d j. wielorak ość ujawnionych funkcji artystycznych) dla porównania zasadności różnych interpretacji.

Aiegoryczne ujecie Myszeidy (Stanisław Gruszczyński) i Balladyny (Cyprian Norwid), satyryczna koncepcja Pana Jowialskiago (Euge- . niusz Kucharski), Chochoł jako symbol tradycji historycznej (Tadeusz Sinico), psychoanaliza stosunku Judyma do Joasi (Marian Toporowski), karczma Jankiela jako obraz instytucji masońskiej (Zdzisław Kępiński) — oto niektóre przykłady interpretacji, które zasadnie można odrzucić posługując się kryterium przystawalności do tekstu.

odpowiedź tylko odsuwamy, bo zależność występowania owych wartości w recepcji czytelniczej od określonej interpretacji jest niesłychanie trudna do empirycznego ustalenia, nie mówiąc już o „mierzeniu” samych wartości.

I tu wszakże znajduje zastosowanie, przynajmniej w funkcji eliminującej, kryterium przystawałnośoi do tekstu, bo bez jogo spełnienia nie mogą ujawnić się w tekście wartości estetyczne. /A właśnie ynieskrępowane:

(||P|jpa:i: najtodziej na to nie

bezpieczeństwo narażone — często są wręcz sprzeczne z wieloma miejscami tekstu; w korzystniejszym wypadku — stają się interpretacjami naddanymi, nie dającymi się wyprowadzić ja samego tekstu, czy też mającymi w nim niewiele tylko pun-któw oparcia. Już Goethe ironizował w Kseniach łagodnych:

Im Auslegen seid frisch uńd munter!

Legi ihr’s nicht aus, so legt was unter.

Interpretacje utworów w kategoriach alegorezy, psychoanalizy, teorii archetypów, egzystencjalizmu, marksizmu, socjopsy-chologii reżimów totalnych dostarczają tu licznych przykładów. U nas wulgaryzowano w ten sposób marksizm (Lalka jako powieść o przerastaniu kapitału handlowego w finanso-wy). Dziś przeważają iri|erpgfoacje .archetypowe, w których 'igjZystko jest albo§ł$®Ee”, każdy składnik

{Powszedniego otoczenia człowieka promieniuje zawsze swymi mitycznymi konotacjami.

Są ta jednak — jak je -tyl 1 eo^ttpepinr

pozycje”, które „nie ujawniała mgęgo, cojw. dzislE litęnmkim ~tryłżr~chwilowo ukryte.;.„.jągŁńj_JJia_M.t.&^,apx)sobv wykorzystania dzieła dr> ilustracji istnisjae&fóo wcxośniej^ystexou.joyiJdiJ¹³. Ale i w tej funkcji są one nieprzekonywające, bo słabo z tekstem powiązane lub nawet z nim sprzeczne. Konkretna tkanka stylistyczno-obrazowa utworu nie jest w nich zaktywizowana; toteż równie dobrze mogłyby powstać na podstwie parafrazy czy streszczenia, a w innych wypadkach — na podstawie kilku tylko dogodnych fragmentów utworu. Przy takiej nonsza-

⁴⁸ M. C. Beardsley, The Possibility of Criticism, s. 44.