slawinski 7
piętnem wyraźnie ukierunkowanej usługowości. Dlatego o przestrzeni przedstawionej można konsekwentnie mówić jako o scenerii. Jej wznoszenie ma w sobie zawsze coś z rozstawiania dekoracji, które nie są ważne same przez się, lecz wyłącznie ze względu na to, co się w nich rozgrywa.
Pozostając na płaszczyźnie opisu obserwujemy proces wytwarzania elementów przestrzeni przedstawionej. Gdy natomiast zajmujemy się scenerią, mamy do czynienia z wyprodukowanymi już całostkami znaczeniowymi, które jakby uzyskały niezależność (zresztą tylko pozorną) od generującego mechanizmu. Na tym poziomie podlegają działaniu innej składni niż ta, która rządziła ich „prehistorią" na poziomie słów i zdań tekstu literackiego. Ściśle biorąc należałoby mówić o ich podpadaniu pod rządy szeregu rozmaitych składni współdziałających przy budowie rzeczywistości przedstawionej dzieła. Montaż scenerii to ruch integracji owych całostek i tworzenia z nich zespołów wyższego rzędu. Pełna sceneria stanowi jedną z wielkich figur semantycznych dzieła.1 Rzecz w tym jednak, że nie jest wyodręb-nialna w takiej mierze jak inne jednostki morfologiczne tego samego rzędu: postać, wątek fabularny, narrator lub podmiot liryczny. Zjawiska przestrzenne pozostają nieodmiennie w funkcjonalnej podrzędności wobec pozostałych wielkich figur; stąd też analiza scenerii ma zawsze charakter aspektowy: dokonywana jest ze względu na rolę kategorii przestrzennych w konstytuowaniu całości innego rodzaju. Kategorie te pojawiają się przede wszystkim w trzech — by tak rzec — zastosowaniach:
1) sceneria wyznacza (a więc: różnicuje, dzieli, klasyfikuje) obszar, w którym rozpościera się sieć postaci;
2) stanowi zbiór umiejscowień — zdarzeń fabularnych, scen i sytuacji, w jakich postacie uczestniczą;
3) występuje jako przedmiotowy wykładnik pewnej założonej w obrębie utworu strategii komunikacyjnej.
Rozpatrywana w pierwszym odniesieniu jest elementem pa-radygmatycznego porządku świata przedstawionego: współ-wyznacza matrycę możliwych w jego ramach opozycji i interakcji — między postaciami, grupami postaci, środowiskami (ludzie stąd — ludzie stamtąd, ojczyzna — obczyzna, tubylcy — przybysze, „ja” tu — „ty” tam, wieś — miasto, salon — ulica, kościół — karczma, dom — agora itp.)- Rozmieszczenie postaci w sieci jest każdorazowo określane przez szereg rozmaitych czynników: cechy charakteru, przynależność społeczną, typ dążeń etc. Rola kategorii spacjalnych polega tu na tym, że danej postaci przypisany jest pewien repertuar terytoriów, na jakich może się ona pojawić — w przyrównaniu czy przeciwieństwie do repertuarów miejsc właściwych innym postaciom. Terytoria takie są powiązane mniej czy bardziej obligatoryjnie z określonymi atrybutami i funkcjami postaci.2
Sceneria rozpatrywana w drugim odniesieniu stanowi jeden ze składników procesu czasowego rozwijania się świata przedstawionego. To jej zastosowanie jest stosunkowo najlepiej znane i było już wielokrotnie opisywane w terminach poetyki. Wyliczmy jedynie przykładowo — i dla przypomnienia — parę mieszczących się w tym zakresie spraw: przestrzeń jako wyznacznik wątku fabularnego (np. rola motywu drogi w romansie awanturniczym czy obszarów geograficznych w powieści podróżniczej); przekraczanie przez postać granic oddzielających kręgi przestrzenne (np. swoje od cudzych czy powszednie od niezwykłych) jako warunek zdarzenia fabularnego; „obudowa” przestrzenna zdarzenia: przestrzeń w roli tła, w roli partnera, w roli oznaki lub w roli ekwiwalentu (np. stanów uczuciowych); rodzaje przyporządkowań między jednostkami scenerii a odmianami działania postaci (funkcjami — w sensie Proppow-skim); znaczenie przedstawień przestrzennych dla różnych faz przebiegu fabuły (w ekspozycji, perypetii, punkcie kulminacyjnym, epizodach etc.); przestrzeń jako siła antyfabularna w dziele (jej rozrastanie się kosztem akcji).3
185
Odwołuję się do pojęcia, które wprowadziłem w szkicu Semantyka wypowiedzi narracyjnej, w: Dzieło, język, tradycja, Warszawa 1974.
Por. np. S. Niekludow „Sujet” a relacjeprzestrzenno-czasowe w rosyjskiej bylinie (Tezy), tłum. A. Jędrzejkiewicz, w: Semiotyka kultury, s. 388-391.
Por. M. M. Bachtin Czas i przestrzeń w powieści, tłum. J. Faryno, „Pamiętnik Literacki” 1974 nr 4, a także szkic M. Płacheckiego Przestrzenny kontekst fabuły, w tomie zbiorowym Przestrzeń i literatura.
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
IMGv73 Serce We wnętrzu serca powstają 4 przestrzenie: Przedsionek prawy - ujście żyły głównej górne
img050 6.3.3. Scena a kulisy Każdy fragment przestrzeni przedszkola może. w zależności od potrzeb, b
Zadanie 4 Dla kilku wybranych grup przestrzennych przedstawiono poniżej rozmieszczenie elementów sym
11079231?2176399510486!36205829 n wyraźne przy wzroście ciśnienia w prawym przedsionku. Flcbogram (k
img040 (3) Rozdział VI Jawne i ukryte wymiary budowania przestrzeni przedszkola
36 JANUSZ SŁAWIŃSKI wicdnim aparatem ukierunkowanego czytania. Aparat taki rzadko tylko stanowi jego
matyzacji powieści, która miała być pełnoprawną rywalką dramatu, m.in. dlatego że przedstawiała
Image495 Przez przestrajanie pojemności C można uzyskać zwiększenie liczby różnych częstotliwości po
więcej podobnych podstron