Postepy Hig Med Dosw. (online), 2007; 61: 420-428
www.phmd.pl
e-ISSN 1732-2693
Review
Received: 2007.03.05
Rodzaje śmierci komórki
Accepted: 2007.06.22
Published: 2007.07.09
The types of cell death
Aleksandra Stępień, Magdalena Izdebska, Alina Grzanka
Katedra i Zakład Histologii i Embriologii Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy UMK w Toruniu
Streszczenie
Przez długi okres apoptoza uważana była za główny rodzaj programowanej śmierci komórki.
Wyniki prowadzonych w ostatnich latach eksperymentów dowodzą jednak, że stosowane che-
mioterapeutyki, a także wiele innych czynników, indukować mogą inne od apoptozy typy śmierci
komórki. Zalicza się do nich autofagię, katastrofę mitotyczną oraz nekrozę, a w kontekście tera-
pii przeciwnowotworowej, również starzenie. Niniejsza praca ma na celu ogólną charakterysty-
kę wymienionych procesów.
Słowa kluczowe: apoptoza " nekroza " katastrofa mitotyczna " autofagia " starzenie
Summary
Apoptosis was long considered the major mechanism of programmed cell death. However, re-
sults obtained during the last years have proved that chemotherapeuticals as well as a number of
other factors may induce modes of cell death different from apoptosis. The identified mechani-
sms include mitotic catastrophe, autophagy, necrosis and, in the context of cancer therapy, sene-
scence. The purpose of the following review is a general description of these processes.
Key words: apoptosis " necrosis " mitotic catastrophe " autophagy " senescence
Full-text PDF: http://www.phmd.pl/pub/phmd/vol_61/10666.pdf
Word count: 3589
Tables: 1
Figures: 1
References: 98
Adres autorki: mgr Aleksandra Stępień, Katedra i Zakład Histologii i Embriologii Collegium Medicum im. L. Rydygiera
w Bydgoszczy UMK w Toruniu, ul. Karłowicza, 24, 85-092 Bydgoszcz; e-mail: a_stepien@cm.umk.pl
420
Electronic PDF security powered by www.IndexCopernicus.com
-
-
-
-
-
Stępień A. i wsp. Rodzaje śmierci komórki
WSTP mielinowo-ceramidowy oraz opisany w 2000 r. związany
z reticulum endoplazmatycznym szlak indukowany stresem
Najlepiej dotąd poznaną postacią programowanej śmier- [8,10,57,72]. Niezależnie od rodzaju przebiegu apoptozy,
ci komórki była apoptoza, zjawisko niezbędne do prawi- elementem łączącym wszystkie te szlaki są kaspazy (pro-
dłowego przebiegu wielu procesów fizjologicznych, m.in. teazy cysteinowe), które w zależności od etapu apoptozy,
rozwoju embrionalnego, funkcjonowania systemu immu- w którym biorą udział, dzielimy na inicjatorowe (induku-
nologicznego oraz utrzymania homeostazy organizmu. jące) oraz wykonawcze (efektorowe) [36,81].
Za nieapoptotyczne rodzaje śmierci komórek uznano ka-
tastrofę mitotyczną, nekrozę oraz autofagię. Autofagia ZEWNTRZNY SZLAK APOPTOZY
wraz z apoptozą są zaliczane do mechanizmów progra-
mowanych , podczas gdy katastrofa mitotyczna i nekro- Zewnętrzny szlak programowanej śmierci opiera się głównie
za uważane były dotychczas za procesy pasywne [63,72]. na receptorach błonowych oraz ich ligandach. Do recepto-
W kontekście terapii przeciwnowotworowej, do nieapop- rów śmierci zaliczamy białka nadrodziny receptorów czyn-
totycznych rodzajów śmierci zalicza się również starzenie nika nekrozy TNF (tumor necrosis factor), m.in. TNFR1,
[72,73]. W pracy skoncentrowano się na ogólnej charak- TNFR2, Fas/CD95/Apo1 lub też TRAIL/Apo2, które są
terystyce apoptozy, autofagii, katastrofy mitotycznej, ne- zbudowane z zewnątrzkomórkowych, transbłonowych i cy-
krozy oraz starzenia. Klasyfikację wymienionych rodza- toplazmatycznych domen [42,47,68]. Po związaniu odpo-
jów śmierci oparto na różnicach w morfologii oraz cechach wiedniego liganda z receptorem błonowym (TNF-a, FasL,
biochemicznych umierających komórek (tabela 1). TRIAL/Apo2L) sygnał śmierci jest przekazywany do biał-
ka adaptorowego FADD, które dzięki obecności C-końco-
APOPTOZA wej domeny DD (death domain) łączy się z domeną DD
receptora. Na N-końcu łańcucha polipeptydowego białka
Apoptoza, nazywana programowaną śmiercią komórki, jest FADD znajduje się domena DED (death effector doma-
procesem fizjologicznym warunkującym prawidłowe funk- in), która umożliwia połączenie z odcinkiem DED proka-
cjonowanie organizmu, zarówno na etapie embrionalnym, spazy 8 lub 10 (białko efektorowe) [15,37]. Aktywowane
jak i w pózniejszym okresie. Już w połowie XIX w. Rudolf kaspazy zapoczątkowują działanie kaskady kaspaz wyko-
Virchow zaobserwował destrukcyjne zmiany na poziomie nawczych prowadzących do śmierci komórki. Szlak recep-
komórkowym, jednakże nazwał je degeneracją [23,92]. torowy może się łączyć z opisywanym poniżej szlakiem
Wprowadzenie stosowanego obecnie terminu przypisuje wewnętrznym poprzez białko Bid, które ulega proteolizie
się Kerrowi oraz jego współpracownikom Wyllie i Currie, z powstaniem postaci tBid (truncated Bid). Skrócona postać
którzy opisali przebieg procesu programowanej śmierci peptydu przemieszcza się do powierzchni mitochondrium
oraz zaproponowali obecną nazwę, pochodzącą od grec- i wpływa na uwalnianie cytochromu c, a tym samym akty-
kiego słowa apoptosis [35]. W latach 80. i 90. poprzednie- wuje szlak wewnętrzny apoptozy [43,91] (ryc. 1A).
go stulecia badania nad apoptozą przeżywały swój rozkwit,
a złożoność tego procesu oraz duże znaczenie w nowotwo- WEWNTRZNY SZLAK APOPTOZY
rzeniu spowodowały, że obecnie śmiercią komórki zajmu-
je się wiele grup badawczych na świecie. Szlak mitochondrialny jest aktywowany w wyniku wzro-
stu stężenia reaktywnych form tlenu (ROS-reactive oxy-
Proces apoptozy przebiega zawsze według określonego gen species), stresu oksydacyjnego, uszkodzeń DNA, za-
schematu. Pierwszym morfologicznym objawem świad- burzeń transportu elektrolitów oraz wzrostu stężenia jonów
czącym o rozpoczęciu procesu samobójczej śmierci ko- wapnia w cytoplazmie [18,62]. Najważniejszym elemen-
mórki są zmiany na poziomie jądra. Chromatyna ulega tem tego szlaku są oczywiście mitochondria, a dokładniej
kondensacji i umiejscowieniu tuż pod błoną komórko- megakanały (PTP permeability transition pore) tych or-
wą, następnie dochodzi do obkurczenia całego jądra oraz ganelli, które są umiejscowione na styku dwóch błon.
jego fragmentacji. Kolejny etap umierania to konden- Hipotetycznych modeli budowy oraz powstawania porów
sacja cytoplazmy oraz tworzenie charakterystycznych pę- mitochondrialnych jest wiele. Pierwszy z nich to PTP zbu-
cherzyków na powierzchni komórki. Z uwypukleń błony dowane z ANT (translokaza nukleotydów adeninowych)
komórkowej tworzą się ciałka apoptotyczne, które są struk- obecnych w błonie wewnętrznej mitochondrium oraz po-
turami zawierającymi chromatynę, cytoplazmę oraz orga- ryny VDAC i BRP (obwodowy receptor benzodiazepiny)
nelle komórkowe. Ostatecznym etapem jest fagocytoza po- umiejscowionych w błonie zewnętrznej. W odpowiedzi
wstałych ciałek [84]. na stresogenne czynniki, kanały mitochondrialne ulegają
otwarciu, dzięki czemu zostaje uwolniony do cytoplazmy
Jak już wcześniej wspomniano, programowana śmierć cytochrom c (Apaf 2) [28,40]. Kolejna z hipotez przedsta-
komórki jest procesem czynnym, wymagającym akty- wia model oparty wyłącznie na działaniu ANT błony we-
wacji wielu genów oraz nakładu energii. W zależności wnętrznej z pęczniejącym matriks, co w konsekwencji po-
od rodzaju komórki oraz czynnika indukującego, proces woduje przerwanie błony zewnętrznej. Proapoptotycznymi
ten może przebiegać w różny sposób, angażując odmien- czynnikami w przedstawionej hipotezie są jony wapnia
ne organelle komórkowe. Dwie najlepiej poznane ścieżki oraz palmityniany. Wpływ na powstawanie porów mito-
to szlak zewnętrzny (receptorowy), związany z błoną ko- chondrialnych mają również czynniki oddziałujące bez-
mórkową oraz wewnętrzny przebiegający z udziałem mi- pośrednio z ANT, m.in. białka Bax, Bak oraz Bcl-2 [55].
tochondrium. Wśród innych dróg sygnałowych apoptozy, Następny model opiera się na selektywnej permeabiliza-
wymienia się również zaobserwowany w cytotoksycznych cji zewnętrznej błony mitochondrium, powiązanej z wza-
limfocytach T oraz komórkach NK szlak pseudorecep- jemnym oddziaływaniem VDAC i białka Bax [79]. Jeszcze
torowy angażujący perforyny i granzym B, szlak sfingo- jedna teoria przedstawia działanie samego oligomeryczne-
421
Electronic PDF security powered by www.IndexCopernicus.com
-
-
-
-
-
Postepy Hig Med Dosw (online), 2007; tom 61: 420-428
Tabela 1. Cechy charakterystyczne różnych rodzajów śmierci komórek (wg [57, 64])
Wybrane metody
Jądro Cytoplazma Błona komórkowa Cechy biochemiczne
detekcji
kondensacja depolimeryzacja zaburzenie zależna od kaspaz mikroskopia
chromatyny, cytoszkieletu, integralności, elektronowa, metoda
fragmentacja DNA, fragmentacja tworzenie pączków TUNEL, metoda
rozpad jądra (formowanie ciałek apoptotycznych z zastosowaniem
Apoptoza
apoptotycznych) aneksyny V, detekcja
spadku potencjału
mitochondrialnego
mikrojądra, na wczesnym etapie mikroskopia
fragmentacja jądra niezależna od kaspaz, elektronowa, metoda
Katastrofa
anormalna aktywacja TUNEL, ocena markerów
mitotyczna
kompleksu mitotycznych
CDK1/cyklina B
skupienia zwiększona spłaszczenie, aktywność mikroskopia
heterochromatyny granularność zwiększenie rozmiarów -galaktozydazy elektronowa,
komórki ocena aktywności
Starzenie
-galaktozydazy,
oznaczanie ekspresji
metaloproteinazy
częściowa kondensacja zwiększona liczba tworzenie pęcherzyków niezależna od mikroskopia
chromatyny, brak wakuol autofagowych, kaspaz, podwyższona elektronowa, ocena
fragmentacji DNA degradacja: aktywność lizosomów poziomu degradacji
polirybosomów, białek, ocena
Autofagia
apratatu Golgiego, translokacji białek
reticulum markerowych do błon
endoplazmatycznego autofagosomalnych
agregaty chromatyny, pęcznienie organelli rozpad organelli, mikroskopia
przypadkowa pęcznienie elektronowa, detekcja
Nekroza
degradacja DNA mitochondriów, stanu zapalnego
wakuolizacja
Ryc. 1. Szlaki apoptozy; 1A szlak zewnętrzny,
1B szlak wewnętrzny, 1C szlak
pseudoreceptorowy, 1D szlak
sfingomielinowo-ceramidowy, 1E szlak
indukowany stresem
go białka Bax, które niezależnie od VDAC tworzy autono- [25]. Niezależnie od modelu budowy kanału, z wnętrza mi-
miczny kanał, który prawdopodobnie może być regulowa- tochondrium zostaje uwolniony cytochrom c. Związek ten
ny jedynie przez białko Bid oraz jego krótszą formę tBid po wypłynięciu z organelli, z udziałem energii, może się
422
Electronic PDF security powered by www.IndexCopernicus.com
-
-
-
-
-
Stępień A. i wsp. Rodzaje śmierci komórki
połączyć z cytoplazmatycznym czynnikiem Apaf 1 oraz ny mechanizm związany z perforynami. Śmierć komórki
nieaktywną kaspazą 9. Powstały kompleks zwany apop- z udziałem granzymu A i porfiryny jest związana z jądrem
tosomem lub kołem śmierci aktywuje kaspazę 9 [28,40]. komórkowym i nie angażuje kaspaz. Czynnikami induku-
Aktywna proteaza cysteinowa wpływa na działanie kaspaz jącymi ten rodzaj śmierci są przede wszystkim zaburzenia
wykonawczych prowadzących do proteolizy białek i zmian w potencjale błonowym mitochondrium oraz wzrost re-
morfologicznych komórki charakterystycznych dla proce- aktywnych form tlenu (ROS). Podwyższony poziom ROS
su programowanej śmierci. prawdopodobne wpływa na translokację kompleksu SET
(kompleks powiązany z reticulum endoplazmatycznym)
Jak wszystkie szlaki apoptozy, także i wewnętrzny jest re- do jądra komórkowego. Wspomniany kompleks zawiera
gulowany przez wiele czynników. Oprócz cytochromu c związki będące substratami dla GrA białko SET, HMG-
z mitochondrium wypływa około 40 innych białek, a nie- 2 oraz endonukleazę Ape1. Przenoszony do jądra komór-
które z nich mają wpływ na dalsze etapy tego procesu [90]. kowego granzym A tnie laminy, histon H1, końce rdze-
Endonukleaza G oraz flawoproteina AIF są umiejscowio- nia histonów oraz wspomniany wcześniej kompleks SET.
ne w opisywanej organelli, jednak pod wpływem czynni- Na tak przygotowaną chromatynę działa DNA-za, uak-
ków indukujących programowaną śmierć, przemieszcza- tywniana dzięki jednemu ze składników kompleksu SET.
ją się do jądra komórkowego i wpływają na apoptotyczne Pocięcie DNA powoduje zmiany w jądrze komórkowym,
zmiany jądrowe [20,90,94]. Najliczniejszymi i najbar- a tym samym jest pierwszym objawem morfologicznym
dziej poznanymi regulatorami apoptozy są białka z rodzi- apoptozy [45].
ny Bcl-2. Zaliczamy do nich zarówno inhibitory apoptozy
(m.in. Bcl-2, Bcl-XL, Bcl-w, Mcl-1), jak i białka promują- SZLAK SFINGOMIELINOWO-CERAMIDOWY
ce programowaną śmierć komórki (m.in. Bid, Bad, Bak,
Bax, Noxa) [7,48]. Czynnikami antyapoptotycznymi wpły- W wyniku narażenia komórek na działanie głównie pro-
wającymi hamująco na działanie kaspaz 3, 7 i 9 są białka mieniowania jonizującego, a także przy braku czynni-
IAP, natomiast białko p53 wykazuje właściwości proapop- ków wzrostu czy infekcjach wirusowych, może dojść do
tyczne [41,53,56]. W odpowiedzi na stresogenne czynniki aktywowania szlaku sfingomielinowo-ceramidowego.
białkowy produkt genu p53 przemieszcza się do mitochon- Opisywany szlak apoptozy wiąże się ze wzrostem stęże-
drium i wpływa na zwiększenie przepuszczalności błony nia ceramidów w komórce, co jest wynikiem połączenia
oraz uwolnienie cytochromu c, poprzez indukcję ekspresji odpowiedniego liganda z receptorem rodziny TNF, m.in.
genów proapoptotycznych białek zależnych od p53, takich FAS, IL-1, a następnie aktywacji kwaśniej lub obojętnej
jak, Puma, Bax, Apaf-1czy Noxa [93]. Białko p53 może sfingomielinazy [46,88,89]. Enzym ten tnie jeden z lipi-
również wpływać na zahamowanie ekspresji białek anty- dów błonowych sfingomielinę na ceramid i fosfocholi-
apoptotycznych do których należą m.in. Bcl-2 i surwiwi- nę [5]. Pierwszy ze składników hydrolizy sfingomieliny,
na [32,96,97] (ryc. 1B). pod wpływem działania czynników apoptotycznych, syn-
tetyzowany jest także de novo. Ceramid pełni rolę lipido-
SZLAK PSEUDORECEPTOROWY wego, wtórnego przekaznika śmierci, który może aktywo-
wać kinazy CAPK (ceramide-activated protein kinases),
Szlak pseudoreceptorowy zaobserwowano w cytotoksycz- MAPK (mitogen-activated protein kinases), kaskady kinaz
nych limfocytach T (CTL) oraz w komórkach NK (natu- SAPK/JNK (stress associated protein kinase/Jun N-termi-
ral killer), stanowiących istotny element układu immuno- nal kinase) oraz fosfatazy CAPP (ceramide-activated pro-
logicznego człowieka [6,27]. Są kwestie sporne dotyczące tein phosphatase) i fosfolipazę A2 [66,67,75]. Wybór
zaliczenia tej ścieżki do klasycznej apoptozy w pojęciu adaptera przez ceramid jest zależny od czynnika induku-
programowanej genetycznie śmierci komórki, jednakże jącego ten proces oraz rodzaju sfingomielinazy (kwaśna
wiadomo, że w szlak pseudoreceptorowy są zaangażowane lub obojętna). Ceramidy mogą aktywować także inne pro-
dwa białka perforyna oraz granzym B (GrB). Początkowo cesy komórkowe, oraz wpływać na aktywację wewnętrz-
naukowcy twierdzili, że uwalniana z NK lub limfocytów T nej ścieżki apoptozy poprzez zwiększenie przepuszczal-
perforyna tworzy w błonie komórek docelowych kanały, ności błony mitochondrialnej i uwolnienie cytochromu c.
którymi przedostaje się GrB i aktywując kaspazy, wywo- Badania przeprowadzone w 2001 r. na komórkach HeLa
łuje apoptozę [85]. Już w latach 90 ub.w. okazało się, że ujawniły również, że wszystkie czynniki obniżające stęże-
pseudoreceptorowa droga śmierci wcale nie jest taka pro- nie wapnia w reticulum endoplazmatycznym chronią ko-
sta. Owszem, opisywane komórki wytwarzają ww. białka, mórki przed działaniem ceramidu, natomiast wzrost jonów
jednakże udział perforyn we wnikaniu GrB do komórki CA2+ w ER działa odwrotnie [70] (ryc.1D).
nie jest taki oczywisty. Badania naukowców ujawniły, że
GrB dostaje się do komórki za pośrednictwem endocyto- SZLAK INDUKOWANY STRESEM
zy lub przenika przez błonę komórkową dzięki obecności
w jej strukturze receptora mannozo-6-fosforanu [50,69,77]. W 2000 r. przedstawiony został nowy mechanizm apopto-
Powstałe w komórce endosomy zawierają granzym B, któ- zy [58]. W ten rodzaj śmierci zaangażowane są reticulum
ry uwalniany tnie białko Bid do postaci tBid, wiążącej się endoplazmatyczne i kaspaza 12, zlokalizowana w błonach
z białkiem Bax. Następnym etapem aktywacji śmierci ko- ER. Powodem aktywacji programowanej śmierci komór-
mórki jest przyłączenie białka Bax do powierzchni mito- ki z udziałem tej organelli jest zaburzenie homeostazy jo-
chondrium i uruchomienie ścieżki apoptozy z udziałem tej nów wapnia oraz nagromadzenie w niej nieprawidłowo
organelli [50] (ryc. 1C). W apoptotycznej śmierci komórki zmodyfikowanych lub niewłaściwie sfałdowanych białek,
bierze udział także granzym A (GrA). Jest on także wytwa- które z powodu tych błędów nie są eksportowane z ER.
rzany przez cytotoksyczne limfocyty T oraz komórki NK Początkowo badania przeprowadzone na myszach z wy-
i wnika do komórki poprzez nie do końca jeszcze pozna- łączeniem kaspazy 12 ujawniły, że aktywacja tej proteazy
423
Electronic PDF security powered by www.IndexCopernicus.com
-
-
-
-
-
Postepy Hig Med Dosw (online), 2007; tom 61: 420-428
cysteinowej nie jest zależna od pozostałych ww. rodzajów na nie powinna być definiowana jako odrębny rodzaj śmier-
śmierci komórkowej, a uaktywniona kaspaza 12 prawdo- ci, ale jako nieprawidłowa mitoza, która prowadzi do niej
podobnie bezpośrednio wpływa na kaspazy wykonawcze, poprzez nekrozę bądz apoptozę [16,72].
które ostatecznie realizują proces apoptozy. W 2006 r.
Shiraishi i wsp. [80] wykazali jednak, że białko Apaf-1 Śmierć mitotyczną charakteryzuje brak bądz opóznienie
oraz ścieżka mitochondrialna odgrywają ważną rolę w in- wejścia komórki w G1/S punkt kontrolny cyklu komór-
dukcji apoptozy z udziałem ER. Badania tych naukowców kowego, brak apoptozy związanej z G1/S, zatrzymanie ko-
ujawniły, że w mysich fibroblastach Apaf-1 / stwierdzono mórek w fazie G2 cyklu. Objawami śmierci mitotycznej jest
mniejszą podatność na czynniki indukujące apoptozę za- również pasmo aberracji chromosomowych, fragmentacja
leżną od kaspazy 12 [80]. jądra oraz formowanie dużych komórek zawierających jed-
no duże jądro (mono-nucleated giant cells MONGC) bądz
Szlak indukowany stresem jest stosunkowo niedawno kilka mniejszych jąder (multi-nucleated giant cells MNOC)
odkryty, jednak już wiadomo, że w przypadku choroby [22 24,63,72]. Komórki ulegające katastrofie mitotycznej
Alzheimera apoptoza neuronów przebiega właśnie tą dro- nie wykazują fragmentacji DNA typowej dla apoptozy, czy
gą [58] (ryc. 1E). pęknięć DNA wykrywanych metodą TUNEL (terminal de-
oxynucleotidyl transferaze biotin-dUTP nick end labeling)
NEKROZA [14,21,31,59,73]. Kaspazy oraz szlaki sygnałowe indukowa-
ne stresem, takie jak JNK, p38, NF-kB, charakterystyczne
W odróżnieniu od programowanej śmierci komórki, czy- dla apoptozy, pozostają nieaktywne podczas katastrofy mi-
li apoptozy nekroza jest procesem biernym i patologicz- totycznej [21]. Część badaczy sugeruje jednak, że apopto-
nym. Ten rodzaj śmierci zachodzi pod wpływem zarówno za może zachodzić bez aktywacji kaspaz, a inhibicja tych
czynników fizycznych, chemicznych jak i biologicznych, białek, która nie zapobiega śmierci komórki, nie stanowi
m.in. wywoływany jest przez niską i wysoką temperaturę, argumentu, który pozwalałby na postrzeganie tego rodza-
promieniowanie UV i g, a także toksyny bakteryjne. Aby ju śmierci jako nieapoptotycznej [12].
doszło do tego typu śmierci czas działania oraz natężenie
szkodliwych czynników musi przekroczyć próg odporno- Komórki eukariotyczne mają kompleksowy mechanizm
ści tych komórek. Nekroza dotyczy grupy komórek, któ- monitorujący strukturę chromosomów, aktywujący w od-
re pęcznieją i tracą ciągłość błony komórkowej [52,87]. powiedzi na uszkodzenia DNA wiele szlaków sygnało-
W komórkach, które mają ulec śmierci nekrotycznej dra- wych. Prowadzi to do zatrzymania cyklu komórkowego
stycznie spada poziom ATP, który jest niezbędny do pra- w określonych punktach kontrolnych i zahamowania jego
widłowego przebiegu wielu procesów. Deficyt ATP na- progresji do czasu aż uszkodzenia DNA zostaną napra-
stępuje w wyniku depolaryzacji błony mitochondrium, wione [72]. Wyodrębnia się następujące punkty kontrol-
czego konsekwencją są zaburzenia w transporcie elektro- ne: G1/S (decydujące o wejściu komórki w fazę S), intra-S
nów [86,87]. Nie tylko funkcja i budowa mitochondrium lub replikacji, G2/M (wejście w fazę M) oraz punkt kontro-
ulegają zmianom. Destrukcja dotyczy także innych orga- lny orientacji wrzeciona podziałowego [73,74,82]. Punkt
nelli, m.in. reticulum endoplazmatycznego, polisomów, G1/S pozwala na naprawę DNA w okresie poprzedzają-
jądra komórkowego oraz lizosomów. W wyniku zaburzeń cym replikację, natomiast G2/M przed segregacją chro-
w strukturze błony komórkowej dochodzi do biernego na- mosomów. Gen supresorowy nowotworzenia p53 pełni
pływu wody i jonów (głównie wapnia i sodu) do wnętrza integralną funkcję w mechanizmie regulującym funkcjo-
komórki. Pojawienie się dużej ilości jonów CA2+ w cyto- nowanie punktów kontrolnych G1/S i G2/M. Indukuje trans-
solu (napływ z zewnątrz oraz wypływ z ER), jest uważane krypcję wielu białek regulujących progresję cyklu komór-
za typowy objaw nekrozy [4]. Wzrost stężenia ww. jonów kowego. Wśród nich wyodrębnia się p21WAF1 oraz 14-3-3 d,
wpływa na aktywację nukleaz, które tną DNA, a jądro ko- które są aktywowane w odpowiedzi na uszkodzenia geno-
mórkowe ulega dezintegracji. Zaburzeniu ulegają również mu. P21WAF1 jest niezbędny do zatrzymania cyklu w fazie
inne struktury komórki, ponieważ zostają uwolnione en- G1. Inhibicja progresji cyklu w fazie G2 wymaga zarówno
zymy hydrolityczne z pękających lizosomów. Napęczniała p21WAF1 jak i 14-3-3 d [12,22].
coraz bardziej komórka i jej organella ulegają rozpadowi,
a cała zawartość jest uwalniana do przestrzeni międzyko- Większość komórek nowotworowych ma nieaktywny punkt
mórkowej. Rozlane składniki komórkowe wywołują odczyn kontrolny na pograniczu faz G1/S, co uniemożliwia zatrzy-
zapalny, którego brak w przypadku apoptozy [72]. manie cyklu w fazie G1 po zadziałaniu czynników uszka-
dzających DNA i prowadzi do przejściowej akumulacji
KATASTROFA MITOTYCZNA komórek w fazie G2. Ze względu na to, że komórki nowo-
tworowe mają również często nieaktywny G2/M, stają się
Definicja katastrofy mitotycznej (śmierci mitotycznej) jest niezdolne do zatrzymania cyklu w fazie G2, co prowadzi
wciąż przedmiotem intensywnej dyskusji. Jedną z ostat- do wejścia komórek na drogę mitozy, a w konsekwencji
nio zaproponowanych jest śmierć komórki zachodzą- do śmierci mitotycznej [13,73]. W ostatnich latach kilka
ca podczas mitozy w rezultacie połączenia niesprawnego grup badawczych zwróciło uwagę na istnienie zależności
funkcjonowania punktów kontrolnych cyklu komórkowe- między uszkodzeniem punktu kontrolnego orientacji wrze-
go i uszkodzenia komórki [12]. W trakcie takiej mitozy ciona podziałowego a opornością komórek na stosowane
nie zachodzi prawidłowa segregacja chromosomów oraz chemioterapeutyki skierowane przeciwko mikrotubulom
podział. Formowane są natomiast komórki tetraploidal- [1,83]. Wskazuje się, że brak aktywnego genu p53, wystę-
ne (w konsekwencji pojedynczego cyklu komórkowego), pujący wraz z jednoczesnym uszkodzeniem punktu kontro-
bądz o wyższej ploidalności (kilka cyklów komórkowych) lnego orientacji wrzeciona podziałowego, może powodo-
[2,34,54]. Część badaczy sugeruje, że katastrofa mitotycz- wać oporność komórek na cytostatyki. Punkt ten wydaje
424
Electronic PDF security powered by www.IndexCopernicus.com
-
-
-
-
-
Stępień A. i wsp. Rodzaje śmierci komórki
się niezbędny do zatrzymania komórek podczas metafazy, gicznych występuje ona w niewielkim stopniu w większości
a ostatecznie do przebiegu katastrofy mitotycznej [61]. tkanek. Przyczynia się do adaptacji komórek do warunków
stresowych i tym samym do ich przeżycia [72].
Najnowsze rezultaty kolejnych badań dowodzą, że niepra-
widłowa mitoza zachodząca w odpowiedzi na uszkodze- Do głównych typów autofagii zalicza się makroautofagię
nia DNA może być powiązana z nieprawidłową duplika- oraz mikroautofagię. Makroautofagia zachodzi z formo-
cją centrosomów, struktur będących ośrodkiem formowania waniem autofagosomu, który to, ulegając fuzji z pierwot-
mikrotubul wrzeciona podziałowego. Takie czynniki jak nym lizosomem, tworzy autofagolizosom. Mikroautofagia
hipertermia czy promieniowanie mogą indukować wielo- jest definiowana natomiast jako proces inkorporacji kom-
krotną duplikację centrosomów, a w konsekwencji wielo- ponentów cytoplazmatycznych poprzez inwaginację bło-
biegunową mitozę oraz formowanie komórek zawierają- ny lizosomalnej [39].
cych kilka mikrojąder [59,73].
Makroautofagia przez usuwanie zbędnych czy nieprawidło-
Uszkodzenia prowadzące do śmierci mitotycznej to w szcze- wych struktur komórkowych pełni znaczącą rolę w utrzy-
gólności czynniki powodujące hiperpolaryzację mikrotubul maniu homeostazy komórki. Istnieją dowody świadczą-
(takie jak taksany, epotilony) bądz powodujące ich depoli- ce o powiązaniu tego procesu ze stanami chorobowymi.
meryzację (takie jak alkaloidy vinca, kolchicyna) [12]. Do Zanotowano podwyższony poziom autofagii w neurodege-
induktorów katastrofy mitotycznej zalicza się również hi- neracyjnej chorobie Parkinsona [3]. Spadek intensywno-
pertermię oraz promieniowanie jonizujące [33,51,59,73]. ści tego procesu dowiedziono natomiast w pewnych rodza-
Może ona zostać ponadto wywołana przez supresję pew- jach nowotworów, czy chorobie serca (choroba Danone a)
nych genów punktu kontrolnego G2/M, m.in.: ATR, ATM, [60,76]. Wyniki innych badań sugerują natomiast, że pro-
Chk1, Chk2, kinazy Plk 1, Plk 2, Plk 3, Pin 1, Mlh1 oraz ces autofagii przyczynia się do wzrostu przeżywalności
14-3-3 d [12,63] a także przez zastosowanie chemicznych komórek nowotworowych w warunkach stresowych (pro-
inhibitorów G2/M, takich jak kofeina, UCN-01 oraz kwas mieniowanie jonizujące) poprzez eliminowanie uszkodzo-
okadaikowy [73]. Dowiedziono ponadto, że inaktywacja nych organelli [17,54].
surwiwiny, białka zaangażowanego m.in. w regulację prze-
biegu podziału komórki, prowadzi do katastrofy mitotycz- Większość poznanych dotychczas genów kontrolujących
nej niezależnie od Bcl-2 oraz p53, dzięki czemu stanowi proces autofagii (ATGs) zostało zidentyfikowanych podczas
obiecujący cel w terapii przeciwnowotworowej [63]. genetycznych analiz komórek drożdży. Wyodrębniono 16 ge-
nów regulujących autofagię u drożdży, z których duża część
Sugerowane są dwa niezależne mechanizmy prowadzące jest konserwatywna u innych organizmów [63]. Główną
do katastrofy mitotycznej w komórkach nowotworowych. rolę autofagii w regulacji niekontrolowanego podziału ko-
Pierwszy z nich, tzw. wczesna postać katastrofy mito- mórek, charakterystycznego dla komórek nowotworowych
tycznej zachodzi w komórkach, które wchodzą w proces po- wiąże się z genem supresorowym nowotworów beklina 1,
działu zaraz po zadziałaniu czynnika uszkadzającego DNA, niezbędnym w procesie formowania autofagosomu [44,72].
zanim zakończony zostanie proces replikacji materiału ge- Dowiedziono, że beklina 1, będąca homologiem drożdżo-
netycznego oraz synteza białek kontrolujących prawidłowy wego białka ATG6 oddziałuje z białkiem antyapoptotycz-
przebieg mitozy. Potęgowana jest działaniem czynników nym Bcl-2, które zapobiega zależnemu od Bax uwolnieniu
osłabiających działanie punktu kontrolnego G2/M cyklu ko- mitochondrialnego cytochromu c [38,65,78]. Wykazano,
mórkowego (m.in. Kofeina, UCN-01). Drugim z zapropono- że zaburzenie funkcji genu beklina 1 prowadzi do podwyż-
wanych mechanizmów jest opózniona katastrofa, wystę- szonej karcenogezy w komórkach myszy [71,98], a spadek
pująca w komórkach nowotworowych wchodzących w cykl poziomu kodowanego przez ten gen białka jest skorelowa-
podziałowy, który został poprzedzony zatrzymaniem wzro- ny z rozwojem nowotworów piersi [38].
stu komórek po zadziałaniu określonych czynników (m.in
taksolu). Uważa się, że zatrzymanie wzrostu komórek jest STARZENIE
ściśle związane z ekspresją p21PWAF1 [73].
Hayflick i Moorehead wykazali, że komórki w hodow-
AUTOFAGIA li ulegają ograniczonej liczbie podziałów, po których na-
stępuje trwałe zatrzymanie cyklu komórkowego [30].
W prawidłowych komórkach zbędne białka ulegają de- Zasugerowano, że opisany proces, nazwany starzeniem
gradacji z udziałem dwóch niezależnych mechanizmów. replikacyjnym, zachodzi również in vivo, w ciągu całego
Jednym z nich jest proteoliza zależna od ubikwityny za- życia organizmu. Obecnie uważa się, że starzenie repli-
chodząca w proteasomach, drugim autofagia określana kacyjne jest wynikiem stopniowego skracania telomerów
również jako II typ programowanej śmierci komórki (PCD) umiejscowionych na końcach chromosomów. Zjawisko to
[78], mniej selektywny mechanizm kierujący białka o dłu- może ulec zahamowaniu, m.in. dzięki aktywności rybonu-
gim okresie półtrwania oraz inne komponenty organelli do kleoproteiny telomerazy, co prowadzi do powstania nie-
lizosomów, gdzie ulegają degradacji [9,63]. śmiertelnych komórek nowotworowych [63,73]. Po każdym
podziale telomery ulegają stopniowemu skracaniu, które
Autofagia, będąca ewolucyjnie konserwatywnym procesem zachodzi na skutek utraty sekwencji nukleotydów powta-
występującym we wszystkich komórkach eukariotycznych, rzających się w telomerach (TTAGGG). Większość doj-
aktywowana jest m.in. w odpowiedzi na niedobór czynni- rzałych komórek somatycznych ma niewystarczającą ilość
ków odżywczych, uszkodzenia powodowane przez toksyny enzymu telomerazy, a co się z tym wiąże brak możliwości
komórkowe oraz na skutek działania czynników indukują- syntezy de novo powtórzeń telomerowych i przyłączania
cych rozwój i różnicowanie [63,72]. W warunkach fizjolo- ich do końców chromosomów [29,72]. Uważa się, że skró-
425
Electronic PDF security powered by www.IndexCopernicus.com
-
-
-
-
-
Postepy Hig Med Dosw (online), 2007; tom 61: 420-428
cenie telomerów wykraczające poza określoną krytyczną takimi czynnikami jak wywołujące zmiany w DNA: do-
wartość, prowadzi do uszkodzenia DNA i tym samym ak- ksorubicyna, cisplatyna, promieniowanie jonizacyjne czy
tywuje punkt kontrolny regulowany przez białko p53 oraz etopozyd. Czynniki oddziałujące na mikrotubule, m.in.
zatrzymanie cyklu komórkowego [19,72]. winkrystyna i taksol indukują podobne zmiany, jednak
w mniejszym stopniu [73]. Otrzymane rezultaty są zależ-
Drugi rodzaj starzenia, nazywany przedwczesnym , przy- ne od dawek stosowanych terapeutyków. Dowiedziono np,
spieszonym , bądz starzeniem indukowanym stresem , że śmierć komórek raka wątroby zachodząca po ich trakto-
wywoływany jest przez wiele czynników, m.in. nieodpo- waniu doksorubicyną o małym stężeniu, poprzedzona była
wiednie warunki prowadzenia kultur komórkowych czy występowaniem komórek starzejących się (podwyższona
chemioterapeutyki, i zachodzi niezależnie od skracania ekspresja b-galaktozydazy), które ostatecznie uległy ka-
sekwencji telomerowych [19,72,73]. Uważa się, że przed- tastrofie mitotycznej. Zastosowanie dużej dawki tego sa-
wczesne starzenie, stanowi podobnie jak apoptoza mego cytostatyku prowadziło do śmierci komórki w wy-
programowany mechanizm obronny komórek zdrowych, niku apoptozy [21].
uruchamiany w odpowiedzi na działanie czynników in-
dukujących powstawanie mutacji, a tym samym zapobie- PODSUMOWANIE
ga rozwojowi nowotworu [11,49,73,95].
Informacje przedstawione w pracy dowodzą, że apoptoza
Pomimo znacznych różnic między starzeniem replika- stanowi jedynie jeden z mechanizmów śmierci komórki,
cyjnym a przyspieszonym , oba typy mają charaktery- a wiele komórek, w tym większość nowotworowych, umie-
styczne cechy fenotypowe, takie jak: spłaszczenie komór- ra także w wyniku nekrozy, katastrofy mitotycznej czy au-
ki, zwiększenie jej rozmiarów, podwyższoną aktywność tofagii. Co interesujące, doświadczenia przeprowadzone
b-galaktozydazy [63,72,73]. na kilku liniach nowotworowych wykazały, że inhibicja
procesu apoptozy przy jednoczesnej indukcji nieapopto-
Proces starzenia wymaga aktywacji wielu inhibitorów cy- tycznych rodzajów śmierci, nie zwiększyła przeżywalno-
klu komórkowego, a komórka powinna zawierać funkcjo- ści komórek [73]. Wydaje się zatem, że strategia mająca
nalne p53, P21WAF1 oraz p16INK4A oraz białka retinoblasto- na celu indukowanie innych rodzajów śmierci, może sta-
ma (Rb) [63]. Udział wymienionych supresorów procesu nowić istotne uzupełnienie standardowo stosowanych te-
nowotworzenia w procesie starzenia potwierdza jego rolę rapii. Trzeba jednak podkreślić, że wiedza na ten temat
jako mechanizmu mającego na celu powstrzymanie roz- pozostaje niekompletna. Istnieje szansa, że prowadzone
woju nowotworu. Ze względu na często występujące bra- szczegółowe analizy mające na celu poznanie molekular-
ki aktywnej postaci genów p53, p16 oraz nadekspresję te- nych podstaw opisanych procesów oraz stopnia, w jakim
lomerazy w komórkach nowotworowych, nie ulegają one pozostają one zależne, przyczynią się nie tylko do opra-
procesowi starzenia. Rezultaty wielu badań dowiodły jed- cowania wydajnych metod leczenia nowotworów, ale rów-
nak, że może on zostać wywołany w wielu nowotworo- nież pozwolą zminimalizować działania nieporządane, sto-
wych liniach komórkowych przez traktowanie komórek sowanych dotychczas.
PIŚMIENNICTWO
[1] Anand S., Penrhyn-Lowe S., Venkitaraman A.R.: AURORA-A ampli- [10] Cain K., Bratton S.B., Cohen G.M.: The Apaf-1 apoptosome: a large
fication overrides the mitotic spindle assembly checkpoint, inducing caspase-activating complex. Biochimie, 2002; 84: 203 214
resistance to Taxol. Cancer Cell, 2003; 3: 51 62
[11] Campisi J.: Cancer, aging and cellular senescence. In Vivo., 2000; 14:
[2] Andreassen P.R., Lacroix F.B., Lohez O.D., Margolis R.L.: Neither 183 188
p21WAF1 nor 14-3-3 d prevents G2 progression to mitotic catastrophe
[12] Castedo M., Perfettini J.L., Roumier T., Andreau K., Medema R.,
in human colon carcinoma cells after DNA damage, but p21WAF1 in-
Kroemer G.: Cell death by mitotic catastrophe: a molecular defini-
duces stable G1 arrest in resulting tetraploid cells. Cancer Res., 2001;
tion. Oncogene, 2004; 23: 2825 2837
61: 7660 7668
[13] Chan T.A., Hermeking H., Lengauer C., Kinzler K.W., Vogelstein B.:
[3] Anglade P., Vyas S., Hirsch E.C., Agid Y.: Apoptosis in dopaminergic
14-3-3 d is required to prevent mitotic catastrophe after DNA dama-
neurons of the human substantia nigra during normal aging. Histol.
ge. Nature, 1999; 401: 616 620
Histopathol.: 1997; 12: 603 610
[14] Chang B.D., Broude E.V., Dokmanovic M., Zhu H., Ruth A., Xuan
[4] Bano D., Young K.W., Guerin C.J., Lefeuvre R., Rothwell N.J., Naldini
Y., Kandel E.S., Lausch E., Christov K., Roninson I.B.: A senescence-
L., Rizzuto R., Carafoli E., Nicotera P.: Cleavage of the plasma membra-
like phenotype distinguishes tumor cells that undergo terminal proli-
ne Na+/Ca2+ exchanger in excitotoxicity. Cell, 2005; 120: 275 285
feration arrest after exposure to anticancer agents. Cancer Res., 1999;
[5] Barak A., Morse L.S., Goldkorn T.: Ceramide: a potential mediator of 59: 3761 3767
apoptosis in human retinal pigment epithelial cells. Invest. Ophthalmol.
[15] Chinnaiyan A.M., O Rourke K. Tewari M., Dixit V.M.: FADD, a no-
Vis. Sci., 2001; 42: 247 254
vel death domain-containing protein, interacts with the death domain
[6] Barry M., Bleackley R.C.: Cytotoxic T lymphocytes: all roads lead to of Fas and initiates apoptosis. Cell, 1995; 81: 505 512
death. Nat. Rev. Immunol., 2002; 2: 401 409
[16] Chu K., Teele N., Dewey M.W., Albright N., Dewey W.C.: Computerized
[7] Borner C.: The Bcl-2 protein family: sensors and checkpoints for life- video time lapse study of cell cycle delay and arrest, mitotic catastrophe,
or-death decisions. Mol. Immunol., 2003; 39: 615 647 apoptosis and clonogenic survival in irradiated 14-3-3 d and CDKN1A
(p21) knockout cell lines. Radiat. Res., 2004; 162: 270 286
[8] Bratton S.B., Walker G., Roberts D..L., Cain K., Cohen G.M.: Caspase-
3 cleaves Apaf-1 into an approximately 30 kDa fragment that assso- [17] Cuervo A.M.: Autophagy: in sickness and in health. Trends Cell. Biol.,
ciates with an inappropriately oligomerized and biologically inacti- 2004;14: 70 77
ve approximately 1,4 MDa apoptosome complex. Cell Death Differ.,
[18] Daniel P.T.: Dissecting the pathways to death. Leukemia, 2000; 14:
2001; 8: 425 433
2035 2044
[9] Broker L.E., Kruyt F.A., Giaccone G.: Cell death independent of ca-
[19] Dimri G.P.: What has senescence got to do with cancer? Cancer Cell,
spases: a review. Clin. Cancer Res., 2005; 11: 3155 3162
2005; 7: 505 512
426
Electronic PDF security powered by www.IndexCopernicus.com
-
-
-
-
-
Stępień A. i wsp. Rodzaje śmierci komórki
[20] Dlamini Z., Mbita Z., Zungu M.: Genealogy, expression, and mole- [47] Locksley R.M., Killeen N., Lenardo M.J.: The TNF and TNF recep-
cular mechanisms in apoptosis. Pharmacol. Ther., 2004; 101: 1 15 tor superfamilies: integrating mammalian biology. Cell, 2001; 104:
487 501
[21] Eom Y.W., Kim M.A., Park S.S., Goo M.J., Kwon H.J., Sohn S., Kim
W.H., Yoon G., Choi K.S.: Two distinct modes of cell death induced [48] Lucken-Ardjomande S., Martinou J.C.: Regulation of Bcl-2 proteins
by doxorubicin: apoptosis and cell death through mitotic catastrophe and of the permeability of the outer mitochondrial membrane. CR
accompanied by senescence-like phenotype. Oncogene, 2005; 24: Biol., 2005; 328: 616 631
4765 4777
[49] Lynch M.D. How does cellular senescence prevent cancer? DNA Cell
[22] Erenpreisa J., Cragg M.S.: Mitotic death: a mechanism of survival? Biol., 2006; 25: 69 78
A review. Cancer Cell Int., 2001; 1: 1
[50] MacDonald G., Shi L., Vande Velde C., Lieberman J., Greenberg A.H.:
[23] Erenpreisa J., Kalejs M., Cragg M.S: Mitotic catastrophe and endo- Mitochondria-dependent and -independent regulation of Granzyme B-
mitosis in tumour cells: an evolutionary key to a molecular solution. induced apoptosis. J. Exp. Med., 1999; 189: 131 144
Cell Biol. Int., 2005; 29: 1012 1018
[51] Mackey M.A., Ianzini F.: Enhancement of radiation-induced mitotic
[24] Erenpreisa J., Kalejs M., Ianzini F., Kosmacek E.A., Mackey M.A., catastrophe by moderate hyperthermia. Int. J. Radiat. Biol., 2000; 76:
Emzinsh D., Cragg M.S., Ivanov A., Illidge T.M.: Segregation of ge- 273 280
nomes in polyploid tumour cells following mitotic catastrophe. Cell
[52] Majno G., Joris I.: Apoptosis, oncosis, and necrosis. An overview of
Biol. Int., 2005, 29: 1005 1011
cell death. Am. J. Pathol., 1995; 146: 3 15
[25] Eskes R., Desagher S., Antonsson B., Martinou J.C.: Bid induces the
[53] Marchenko N.D., Zaika A., Moll U.M.: Death signal- induced loca-
oligomerization and insertion of Bax into the outer mitochondrial
lization of p53 protein to mitochondria. A potential role in apoptotic
membrane. Mol. Cell. Biol., 2000; 20: 929 935
signaling. J. Biol. Chem., 2000; 275: 16202 16212
[26] Geske F.J., Gerschenson L.E.: The biology of apoptosis, Human Pathol.,
[54] Margottin-Goguet F., Hsu J.Y., Loktev A., Hsieh H.M., Reimann J.D.,
2001; 32: 1029 1038
Jackson P.K.: Prophase destruction of Emi1 by the SCFbTrCP/Slimb ubi-
[27] Godfrey D.I., Hammond K.J., Poulton L.D., Smyth M.J., Baxter A.G.: quitin ligase activates the anaphase promoting complex to allow pro-
NKT cells: facts, functions and fallacies. Immunol. Today, 2000; 21: gression beyond prometaphase. Dev. Cell, 2003; 4: 813 826
573 583
[55] Marzo I., Brenner C., Zamzami N., Jurgensmeier J.M., Susin S.A.,
[28] Grądzka I.: Apoptoza: decyzja należy do mitochondrium. Post. Vieira H.L., Prevost M.C., Xie Z., Matsuyama S., Reed J.C., Kroemer
Biochem., 2000; 46: 2 16 G.: Bax and adenine nucleotide translocator cooperate in the mitochon-
drial control of apoptosis. Science, 1998; 281: 2027 2031
[29] Greenberg R.A.: Telomeres, crisis and cancer. Curr. Mol. Med., 2005;
5: 213 218 [56] Mihara M., Erster S., Zaika A., Petrenko O., Chittenden T., Pancoska
P., Moll U.M.: p53 has a direct apoptogenic role at mitochondria. Mol.
[30] Hayflick L., Moorhead P.S.: The serial cultivation of human diploid
Cell, 2003; 11: 577 590
cell strains. Exp. Cell Res., 1961; 25: 585 621
[57] Mróz P., Młynarczuk I.: Mechanizmy indukcji apoptozy i zastosowanie
[31] He Q.Y., Liang Y.Y., Wang D.S., Li D.D.: Characteristics of mitotic
TRAIL w terapii nowotworów. Post. Biol. Kom., 2003; 30: 113 128
cell death induced by enediyne antibiotic lidamycin in human epithe-
lial tumor cells. Int. J. Oncol., 2002; 20: 261 266 [58] Nakagawa T., Zhu H., Morishima N., Li E., Xu J., Yankner B.A., Yuan
J.: Caspase-12 mediates endoplasmic-reticulum-specific apoptosis and
[32] Hoffman W.H., Biade S., Zilfou J.T., Chen J., Murphy M.: Transcriptional
cytotoxicity by amyloid-beta. Nature, 2000; 403: 98 103
repression of the anti-apoptotic survivin gene by wild type p53. J. Biol.
Chem., 2002; 277, 3247 3257 [59] Nakahata K., Miyakoda M., Suzuki K., Kodama S., Watanabe M.:
Heat shock induces centrosomal dysfunction, and causes non-apop-
[33] Hut H.M., Kampinga H.H., Sibon O.C.: Hsp70 protects mitotic cells
totic mitotic catastrophe in human tumor cells. Int. J. Hyperthermia,
against heat-induced centrosome damage and division abnormalities.
2002; 18: 332 343
Mol. Biol. Cell, 2005; 16: 3776 3785
[60] Nishino I., Fu J., Tanji K., Yamada T., Shimojo S., Koori T., Mora M.,
[34] Ivanov A., Cragg M.S., Erenpreisa J., Emzinsh D., Lukman H., Illidge
Riggs J.E., Oh S.J., Koga Y., Sue C.M., Yamamoto A., Murakami N.,
T.M.: Endopolyploid cells produced after severe genotoxic damage
Shanske S., Byrne E., Bonilla E., Nonaka I., DiMauro S., Hirano M.:
have the potential to repair DNA double strand breaks. J. Cell Sci.,
Primary LAMP-2 deficiency causes X-linked vacuolar cardiomyopa-
2003; 116: 4095 4106
thy and myopathy (Danon disease). Nature, 2000; 406: 906 910
[35] Kerr J.F., Wyllie A.H., Currie A.R.: Apoptosis: a basic biological
[61] Nitta M., Kobayashi O., Honda S., Hirota T., Kuninaka S., Marumoto
phenomenon with wide-ranging implications in tissue kinetics. Br. J.
T., Ushio Y., Saya H.: Spindle checkpoint function is required for mi-
Cancer, 1972; 26: 239 257
totic catastrophe induced by DNA-damaging agents. Oncogene, 2004;
[36] Kiljańska Z.M., Miśkiewicz A.: Kaspazy kręgowców; ich rola w prze-
23: 6548 6558
biegu apoptozy. Post. Biol. Kom., 2003; 30: 129 152
[62] Ockner R.K.: Apoptosis and liver diseases: recent concepts of mecha-
[37] Kischkel F.C., Hellbardt S., Behrmann I., Germer M., Pawlita M.,
nism and significance. J. Gastroenterol. Hepatol., 2001; 16: 248 260
Krammer P.H., Peter M.E.: Cytotoxicity-dependent APO-1 (Fas/CD95)-
[63] Okada H., Mak T.W.: Pathways of apoptotic and non-apoptotic death
associated proteins form a death-inducing signaling complex (DISC)
in tumour cells. Nat. Rev. Cancer., 2004; 4: 592 603
with the receptor. EMBO J., 1995; 14: 5579 5588
[64] Paglin S., Hollister T., Delohery T., Hackett N., McMahill M., Sphicas
[38] Klionsky D.J., Emr S.D.: Autophagy as a regulated pathway of cellu-
E., Domingo D., Yahalom J.: A novel response of cancer cells to ra-
lar degradation. Science, 2000; 290: 1717 1721
diation involves autophagy and formation of acidic vesicles. Cancer
[39] Klionsky D.J., Ohsumi Y.: Vacuolar import of proteins and organel-
Res., 2001; 61: 439 444
les from the cytoplasm. Annu. Rev. Cell Dev. Biol., 1999; 15: 1 32
[65] Pattingre S., Tassa A., Qu X., Garuti R., Liang X.H., Mizushima N.,
[40] Kroemer G.: Mitochondrial control of apoptosis: an introduction.
Packer M., Schneider M.D., Levine B.: Bcl-2 antiapoptotic proteins
Biochem. Biophys. Res. Commun., 2003; 304: 433 435
inhibit Beclin 1-dependent autophagy. Cell, 2005; 122: 927 939
[41] LeBlanc A.C.: Natural cellular inhibitors of caspases. Prog.
[66] Perry D.K.: Ceramide and apoptosis. Biochem. Soc. Trans., 1999; 27:
Neuropsychopharmacol. Biol. Psychiatry, 2003; 27: 215 229
399 404
[42] LeBlanc H.N., Ashkenazi A.: Apo2L/TRAIL and its death and decoy
[67] Perry D.K., Hannun Y.A.: The role of ceramide in cell signaling.
receptors. Cell Death Differ., 2003; 10: 66 75
Biochim. Biophys. Acta, 1998; 1436: 233 243
[43] Li H., Zhu H., Xu C.J., Yuan J.: Cleavage of BID by caspase 8 media-
[68] Peter M.E., Krammer P.H.: The CD95(APO-1/Fas) DISC and beyond.
tes the mitochondrial damage in the Fas pathway of apoptosis. Cell,
Cell Death Differ., 2003; 10: 26 35
1998; 94: 491 501
[69] Pinkoski M.J., Hobman M., Heibein J.A., Tomaselli K., Li F., Seth P.,
[44] Liang X.H., Jackson S., Seaman M., Brown K., Kempkes B., Hibshoosh
Froelich C.J., Bleackley R.C.: Entry and trafficking of granzyme B in
H., Levine B.: Induction of autophagy and inhibition of tumorigene-
target cells during granzyme B-perforin-mediated apoptosis. Blood,
sis by beclin 1. Nature, 1999; 402: 672 676
1998; 92: 1044 1054
[45] Lieberman J., Fan Z.: Nuclear war: the granzyme A-bomb. Curr. Opin.
[70] Pinton P., Ferrari D., Rapizzi E., Di Virgilio F., Pozzan T., Rizzuto R.:
Cell. Biol., 2003; 15: 553 559
The Ca2+ concentration of the endoplasmic reticulum is a key deter-
[46] Lin C.F., Chen C.L., Lin Y.S.: Ceramide in apoptotic signaling and minant of ceramide-induced apoptois: significance for the molecular
anticancer therapy. Curr. Med. Chem., 2006; 13: 1609 1616 mechanism of Bcl-2 action. EMBO J., 2001; 20: 2690 2701
427
Electronic PDF security powered by www.IndexCopernicus.com
-
-
-
-
-
Postepy Hig Med Dosw (online), 2007; tom 61: 420-428
[71] Qu X., Yu J., Bhagat G., Furuya N., Hibshoosh H., Troxel A., Rosen [85] Trapani J.A., Smyth M.J.: Functional significance of the perforin/gran-
J., Eskelinen E.L., Mizushima N., Ohsumi Y., Cattoretti G., Levine B.: zyme cell death pathway. Nat. Rev. Immunol., 2002; 2: 735 747
Promotion of tumorigenesis by heterozygous disruption of the beclin
[86] Trump B.F., Berezesky I.K.: Calcium-mediated cell injury and cell
1 autophagy gene. J. Clin. Invest,. 2003; 112: 1809 1820
death. FASEB J., 1995; 9: 219 228
[72] Ricci M.S., Zong W.X.: Chemotherapeutic approaches for targeting
[87] Trump B.F., Berezesky I.K., Chang S.H., Phelps P.C.: The pathways
cell death pathways. Oncologist, 2006; 11: 342 357
of cell death: oncosis, apoptosis, and necrosis. Toxicol. Pathol., 1997;
[73] Roninson I.B., Broude E.V., Chang B.D.: If not apoptosis, then what? 25: 82 88
Treatment-induced senescence and mitotic catastrophe in tumor cells.
[88] Van Blitterswijk W.J., Van der Luit A.H., Caan W., Verheij M., Borst J.:
Drug Resist. Updat., 2001; 4: 303 313
Sphingolipids related to apoptosis from the point of view of membra-
[74] Sancar A., Lindsey-Boltz L.A., Unsal-Kacmaz K., Linn S.: Molecular ne structure and topology. Biochem. Soc. Trans, 2001; 29: 819 824
mechanisms of mammalian DNA repair and the DNA damage check-
[89] Van Blitterswijk W.J., Van der Luit A.H., Veldman R.J., Verheij M.,
points. Annu. Rev. Biochem., 2004; 73: 39 85
Borst J.: Ceramide: second messenger or modulator of membrane
[75] Sawai H., Okazaki T., Yamamoto H., Okano H., Takeda Y., Tashima structure and dynamics? Biochem. J., 2003; 369: 199 211
M., Sawada H., Okuma M., Ishikura H., Umehara H.: Requirement
[90] Van Gurp M., Festjens N., Van Loo G., Saelens X., Vandenabeele P.:
of AP-1 for ceramide-induced apoptosis in human leukemia HL-60
Mitochondrial intermembrane proteins in cell death. Biochem. Biophys.
cells. J. Biol. Chem., 1995; 270: 27326 27331
Res. Commun., 2003; 304: 487 497
[76] Schulte-Hermann R., Bursch W., Grasl-Kraupp B., Marian B., Torok
[91] Van Mau N., Kajava A.V., Bonfils C., Martinou J.C., Harricane M.C.:
L., Kahl-Rainer P., Ellinger A.: Concepts of cell death and applica-
Interactions of Bax and tBid with lipid monolayers. J. Membr. Biol.,
tion to carcinogenesis. Toxicol. Pathol., 1997; 25: 89 93
2005; 207: 1 9
[77] Shi L., Mai S., Israels S., Browne K., Trapani J.A., Greenberg A.H.:
[92] Virchow R. Passive processes. Fatty degeneration, in Cellular Pathology
Granzyme B (GraB) autonomously crosses the cell membrane and per-
as Based Upon Physiological and Pathological Histology. London,
forin initiates apoptosis and GraB nuclear localization. J. Exp. Med.,
England Dover Publications 1863, 356 382
1997; 185: 855 866
[93] Vousden K.H., Lu X.: Live or let die: the cell s response to p53. Nat.
[78] Shimizu S., Kanaseki T., Mizushima N., Mizuta T., Arakawa-Kobayashi
Rev. Cancer, 2002; 2: 594 604
S., Thompson C.B., Tsujimoto Y.: Role of Bcl-2 family proteins in
[94] Widlak P., Li L.Y., Wang X., Garrard W.T.: Action of recombinant hu-
a non-apoptotic programmed cell death dependent on autophagy ge-
man apoptotic endonuclease G on naked DNA and chromatin substra-
nes. Nat. Cell Biol., 2004; 6: 1221 1228
tes: cooperation with exonuclease and Dnase I. J. Biol. Chem., 2001;
[79] Shimizu S., Narita M., Tsujimoto Y.: Bcl-2 family proteins regulate
276: 48404 48409
the release of apoptogenic cytochrome c by the mitochondrial chan-
[95] Wright W.E., Shay J.W.: Cellular senescence as a tumor-protection
nel VDAC. Nature, 1999; 399:483 487
mechanism: the essential role of counting. Curr. Opin. Genet. Dev.,
[80] Shiraishi H., Okamoto H., Yoshimura A., Yoshida H.: ER stress-induced
2001; 11: 98 103
apoptosis and caspase-12 activation occurs downstream of mitochon-
[96] Wu Y., Mehew J.W., Heckman C.A., Arcinas M., Boxer L.M.: Negative
drial apoptosis involving Apaf-1. J. Cell Sci., 2006; 119: 3958 3966
regulation of blc-2 expression by p53 in hematopoietic cells. Oncogene,
[81] Smolewski P.: Rola kaspaz w procesie apoptozy. Post. Hig. Med. Dośw.,
2001; 20, 240 251
2003; 57: 335 354
[97] Yu J., Zhang L.: The transcriptional targets of p53 in apoptosis con-
[82] Su T.T.: Cellular responses to DNA damage: one signal, multiple cho-
trol. Biochem. Biophys. Res. Commun., 2005; 331: 851 858
ices. Annu. Rev. Genet., 2006; 40: 187 208
[98] Yue Z., Jin S., Yang C., Levine A.J., Heintz N.: Beclin 1, an auto-
[83] Sudo T., Nitta M., Saya H., Ueno N.T.: Dependence of paclitaxel sensi-
phagy gene essential for early embryonic development, is a haploin-
tivity on a functional spindle assembly checkpoint. Cancer Res., 2004;
sufficient tumor suppressor. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 2003; 100:
64: 2502 2508
15077 15082
[84] Sulejczyk D.: Apoptoza i metody jej identyfikacji. Post. Biol. Kom.,
2000; 27: 527 568
428
Electronic PDF security powered by www.IndexCopernicus.com
-
-
-
-
-
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Uszkodzenie i smierc komorkiUszkodzenie i smierc komorkiprawo na komórkę Pojęcie, budowa i rodzaje norm prawnychprawo na komórkę POJĘCIE I RODZAJE SPÓŁEKprawo na komórkę POJĘCIE I RODZAJE PRZEDSIĘBIORSTW PAŃSTWOWYCHprawo na komórkę POJĘCIE I RODZAJE OSOB PRAWNYCHprawo na komórkę Pojęcie i rodzaje czynności prawnychprawo na komórkę Pojęcie i rodzaje czynności prawnychprawo na komórkę Pojęcie i rodzaje praw podmiotowychGorączka śmierci Dead Heat 1988SMIERC SAMOBOJCOMCzechow Śmierć urzędnika07 Komórki abortowanych dzieci w PepsiRodzaj i zakres … Dz U 1995 25więcej podobnych podstron