WSTP DO JZYKOZNAWSTWA 2013/14
Instytut Filologii Romańskiej UJ
OPRACOWANIE WYKAADU: MARCIN JAKUBCZYK
JZYKOZNAWSTWO TYPOLOGICZNE
JZYKI ŚWIATA I ICH KLASYFIKOWANIE
Językoznawstwo typologiczne zajmuje się porównywaniem języków po to, aby ustalić
ogólne typy języków. Celem lingwistycznych badań typologicznych jest poszukiwanie
podobieństw i różnic między językami, co ma także wymiar kulturowy: dzięki temu
można lepiej zrozumieć ludzi mówiących tymi językami i lepiej się z nimi porozumie-
wać.
Zróżnicowanie językowe świata nie jest w pełni rozpoznane. Z co najmniej dwóch po-
wodów nie jest ustalona ostateczna liczba języków:
- nie wszystkie języki świata zostały dostatecznie poznane i opisane (np. języki Oceanii),
- występuje brak ostrych kryteriów wyróżniania języków: kryteria te często są umowne.
Wiążą się z tym także trudności związane z wewnętrznym zróżnicowaniem języków: czy
dialekty, gwary i inne odmiany językowe należy określać jako odrębne języki? Jak bo-
wiem wiadomo, w obrębie języków standardowych, czyli ogólnonarodowych, ponadre-
gionalnych (używanych przez całą społeczność mówiących na danym terenie, np. język
polski, francuski, hiszpański) wyróżnia się ich odmiany regionalne, a więc przede
wszystkim dialekty i gwary1.
Ł DIALEKT: zespół gwar używanych na większym obszarze; termin nadrzędny w
stosunku do gwary (= hiperonim gwary), np. dla polszczyzny dialekt małopolski.
Ł GWARA: terytorialny (lokalny) wariant danego języka narodowego, zaliczany do
określonego dialektu, używany tylko na pewnym stosunkowo niewielkim obsza-
rze; termin podrzędny w stosunku do dialektu (= hiponim dialektu), np. w obrę-
bie dialektu małopolskiego wyróżnia się następujące gwary: podhalańska, oraw-
ska, spiska.
Gwary dzielą się na: ludowe (charakterystyczne dla mieszkańców wsi) i miejskie
(np. gwara mieszkańców Krakowa, Warszawy, Poznania, itp.).
Dialekty i gwary różnią się od języków standardowych wymową, słownictwem, morfo-
logią i składnią.
Mając na uwadze powyższe trudności, Alfred Majewicz (w książce Języki świata i ich
klasyfikowanie, Warszawa 1989) uznaje, że na kuli ziemskiej występuje ponad 5600
1
W literaturze językoznawczej spotyka się też termin narzecze. Termin ten jest niekonsekwentnie sto-
sowany w różnych znaczeniach: 1) jako synonim regionalnej odmiany języka (a więc dialektu lub/i gwa-
ry); 2) jako określenie jednostki terytorialnie i etnicznie większej niż dialekt i gwara.
1
języków i wyróżnia ponad 6800 samych lingwonimów. Istnieje trudność jasnego za-
kwalifikowania tylu języków do grup językowych świata.
Rozpowszechnienie ważniejszych języków świata prezentuje poniższa tabela (języki
romańskie zostały wyróżnione kolorem niebieskim):
Liczba użytkowników języków świata wg Ethnologue2 (stan na rok 2012):
NR JZYK LICZBA UŻYTKOWNIKÓW LICZBA KRAJÓW (w któ-
(w milionach osób) rych używany jest język)
1 chiński 1,213 31
2 hiszpański 329 44
3 angielski 328 112
4 arabski 221 57
5 hindi 182 20
6 bengalski 181 10
7 portugalski 178 37
8 rosyjski 144 33
9 japoński 122 25
10 niemiecki 90,3 43
& & & &
16 francuski 67,8 60
19 włoski 61,7 34
23 polski 40 23
40 rumuński 23,4 20
KLASYFIKACJE JZYKÓW:
a) klasyfikacja genetyczna (klasyfikowanie języków wg relacji ich pokrewieństwa,
czyli wspólnego pochodzenia) omówiona poniżej
b) klasyfikacja uwzględniająca języki cywilizacji globalnych omówiona poniżej
c) klasyfikacja typologiczna (typologia fonologiczna oraz morfologiczna) ą pro-
szę o przeczytanie informacji na ten temat w podręczniku prof. R. Grzegorczyko-
wej: strony 184 188 (do podpunktu 14.4.4. Podpunkt o językach polisyntetycz-
nych nie obowiązuje do egzaminu).
2
http://www.ethnologue.com/ethno_docs/distribution.asp?by=size
2
TYPOLOGIA GENETYCZNA (NAJWAŻNIEJSZE GRUPY JZYKOWE ŚWIATA)
Uwaga!
Symbol: * umieszczony przed danym językiem oznacza, że jest to język martwy.
a) JZYKI INDOEUROPEJSKIE
wyodrębniły się ze wspólnoty praindoeuropejskiej ą hipotetyczną wspólnotę
praindoeuropejską tworzyli przodkowie ludów dziś zamieszkujących południowo-
zachodnią Azję, a także przodkowie dzisiejszych Europejczyków. Ludy te zajmowały
zatem obszary od Indii po Europę (stąd nazwa) i posługiwały się wspólnym języ-
kiem, umownie nazywanym praindoeuropejskim. W wyniku pogłębiających się róż-
nic dialektalnych między mówiącymi i migracji ludności, w II tysiącleciu p.n.e. wy-
tworzyła się wielka rodzina języków indoeuropejskich, a z niej wykształciły się ko-
lejne grupy:
JZYKI INDYJSKIE (grupa indyjska)
sanskryt, hindi (Indie), urdu (m.in. Pakistan), pali (język indyjski, w którym zapi-
sano p.n.e. kanon buddyjski, współcześnie pali jest nadal językiem kultu religijne-
go buddystów np. w Tajlandii), bengalski (m.in. Bengal, Bangladesz), romski język
Cyganów.
JZYKI IRACSKIE (grupa irańska)
perski (m.in. Iran), paszto/puszto (m.in. Afganistan), tadżycki (m.in. Tadżyki-
stan), kurdyjski (m.in. Kurdystan).
JZYKI ORMIACSKIE (grupa ormiańska)
ormiański (Armenia)
Języki z tzw. grupy europejskiej:
GRECKI (greka klasyczna + nowogrecki)
ALBACSKI (wywodzi się z zanikłych dialektów iliryjskich)
JZYKI ITALSKIE (językami tymi posługiwały się ludy Italów, np. Latynowie i
Umbrowie, którzy przywędrowali w starożytności na Półwysep Apeniński):
3
*łaciński (łacina klasyczna, łacina potoczna/mówiona, łacina kościelna, łaci-
na średniowieczna)
*umbryjski
JZYKI ROMACSKIE (zostaną omówione na osobnych zajęciach)
JZYKI GERMACSKIE
- zachodniogermańskie: angielski, niemiecki, jidysz (język Żydów), nider-
landzki (informacja w przypisie3);
- północnogermańskie (skandynawskie, nordyckie): szwedzki, norweski, is-
landzki, duński, farerski (Wyspy Owcze);
- wschodniogermańskie: *gocki (przetrwał na Krymie do XVII wieku).
JZYKI SAOWIACSKIE
- zachodniosłowiańskie: polski, słowacki, czeski, kaszubski4, łużyckie5, *połabski
(używany do połowy XVIII wieku na lewym brzegu Aaby, m.in. w okolicach Lne-
burga)6;
- południowosłowiańskie: *staro-cerkiewno-słowiański = SCS (najstarszy literac-
ki język Słowian, znormalizowany w IX wieku przez św. Cyryla i Metodego), serb-
ski, chorwacki, bośniacki, czarnogórski, słoweński, bułgarski, macedoński;
- wschodniosłowiańskie: rosyjski, ukraiński, białoruski, rusińsko-łemkowski7.
JZYKI BAATYCKIE
litewski, łotewski, *pruski (posługiwali się nim Prusowie, którzy zajmowali
tereny nadbałtyckie).
3
W obrębie niderlandzkiego wyróżnia się następujące odmiany:
a) holenderski
b) flamandzki (urzędowy język Flamandów w Belgii)
c) afrikaans ą język potomków kolonistów holenderskich osiadłych w Afryce Południowej, je-
den z języków urzędowych RPA. Uwaga! Afrikaans jest językiem germańskim, a więc indoeu-
ropejskim!
4
Język regionalny na terenie Polski (Pomorze) od 2005 roku na mocy Ustawy o mniejszościach naro-
dowych i etnicznych oraz o języku regionalnym .
5
Do języków łużyckich używanych na terenie wschodnich Niemiec zalicza się: dolnołużycki (Chociebuż,
bliższy polskiemu) i górnołużycki (Budziszyn, bliższy czeskiemu).
6
Języki: polski (właściwie jego dialekty), połabski oraz dialekty pomorskie (dziś kontynuowane w pewnej
mierze przez kaszubski) tworzyły w wiekach IX-X wspólnotę lechicką.
7
Przez niektórych badaczy uznawany za dialekt języka ukraińskiego.
4
JZYKI CELTYCKIE
irlandzki, szkocki, walijski, bretoński (Francja)
WYMARAE GRUPY JZYKÓW INDOEUROPEJSKICH (wybrana grupa)
- języki anatolijskie, np. *hetycki (wymarły p.n.e.) grupa języków używanych
w Azji Mniejszej
b) JZYKI NIEINDOEUROPEJSKIE (najważniejsze grupy)
JZYKI UGROFICSKIE8
węgierski, fiński, estoński, lapoński
JZYK BASKIJSKI nieklasyfikowany język Europy, używany na pograniczu
Francji i Hiszpanii (Kraj Basków).
JZYKI KAUKASKIE9
W tej grupie wyróżnia się języki kartwelskie10, jak np. gruziński. Niektórzy
uważają, że języki kaukaskie mają wiele wspólnego z baskijskim. Próbowano na-
wet tworzyć odrębną grupę języków obejmującą zarówno baskijski, jak i kauka-
skie (grupa ibero-kaukaska). Inny przykład języka kaukaskiego: czeczeński.
JZYKI AATAJSKIE (nazwa od gór Ałtaj)
turecki, mongolski, azerbejdżański, kazachski, uzbecki
JZYKI PALEOAZJATYCKIE (PALEOSYBERYJSKIE)
- *sachaliński11 używany był przez wymarły lud Ajnów na Wyspie Sachalin (na
Pacyfiku u wybrzeży Rosji). Ciekawostka: badaniami ludności posługującej się sa-
8
Stanowią, wraz z językami samojedzkimi (np. j. nieniecki używany na terenie Rosji), część uralskiej gru-
py języków.
9
Obecnie często kwestionowana jest bliskość genetyczna tzw. języków kaukaskich. Podkreśla się, że róż-
nice między językami nazywanymi dotąd kaukaskimi są bardzo duże i nie można ich połączyć wspólną
nazwą (wg kryterium genetycznego).
10
Kartwelistyka jedna z dyscyplin orientalistyki i kaukazologii. Nazwa odnoszona przede wszystkim do
filologii gruzińskiej.
11
Współcześnie podejmowane są próby wskrzeszenia tego języka (zob. Cz. Lachur, s. 283 284).
5
chalińskim zajmował się Bronisław Piłsudski (brat marszałka), który został ze-
słany na Sachalin w roku 1886.
- ajnuski (japońska wyspa Hokkaido).
JZYKI AUSTROAZJATYCKIE
khmerski (Kambodża), wietnamski (Wietnam)
JZYKI TAJSKIE
tajski (Tajlandia), laotański (Laos)
JZYKI CHICSKO-TYBETACSKIE + JAPOCSKI I KOREACSKI
a) chiński, tybetański, birmański
b) japoński, koreański te języki włączane są do grupy chińsko-tybetańskiej ze
względu na ich bliskość geograficzną, uznaje się je jednakże za języki gene-
tycznie izolowane
JZYKI AFROAZJATYCKIE (semito-chamickie, semickie)
arabski, hebrajski, maltański, hausa (m.in. Nigeria)
JZYKI AFRYKACSKIE
suahili (z grupy języków bantu). Ciekawostka: suahili to język Kalego (będącego
przedmiotem polskich dowcipów językowych) z W pustyni i w puszczy Sienkiewi-
cza. Inny przykład: język nama (Namibia)
JZYKI DRAWIDYJSKIE
tamilski posługuje się nim 65 mln Tamilów zamieszkujących południowoindyj-
ski stan Tamilnadu i wyspę Sri Lanka. Tamilski jest językiem urzędowym w Sin-
gapurze, w stanie Tamilnadu oraz w części Sri Lanki.
JZYKI ESKIMOSKIE
inuit/inupiaq (tego języka używają Inuici m.in. zamieszkujący Grenlandię), yupik
(tego języka używają Yupikowie mieszkańcy Alaski nad Zatoką Pacyfiku).
6
JZYKI INDIACSKIE
guarani (Peru), keczua (m.in. Boliwia, Peru, Kolumbia), języki irokeskie (z grupy
irokezów) np. czirokeski (Ameryka Północna), hopi (Arizona), nootka (Ameryka
Północna).
JZYKI AUSTRONEZYJSKIE wg Majewicza grupę tę reprezentuje około 800 ję-
zyków, które zajmują największy obszar kuli ziemskiej: od wschodniej Afryki
(Madagaskar) po Wyspę Wielkanocną, z włączeniem całej Oceanii, obszarów Azji
Południowo-Wschodniej, Filipin i Tajwanu. Przykłady:
filipiński, hawajski, trobriandzki (kiriwiński) ą przypomnienie: ten ostatni język
badał i opisywał B. Malinowski
JZYKI PAPUASKIE (używane na terenie Papui Nowej Gwinei): np. język bunak
(wyspy: Timor, Alor).
KLASYFIKACJA ZE WZGLDU NA JZYKI CYWILIZACJI GLOBALNYCH
(w tym: religijnych)
a) cywilizacja konfucjańska (chiński)
b) cywilizacja islamu (arabski)
c) cywilizacja buddyzmu (klasyczny tybetański, pali)
d) cywilizacja hinduska (hindi i sanskryt)
e) cywilizacja europejska (łacina, greka klasyczna)
f) cywilizacja prawosławia (cerkiewnosłowiański)
g) cywilizacja żydowska (jidysz, hebrajski)
Dodatkowe informacje o klasyfikowaniu języków:
Języki naturalne dzielą się na:
- żywe: foniczne (np. polski, francuski, hiszpański) oraz migowe (np. PJM)
- martwe (np. łacina, połabski, gocki). Niektóre języki martwe (nieużywane do celów
komunikacyjnych) są dziś językami liturgicznymi lub językami nauki i uznaje się je za
języki klasyczne (np. sanskryt, łacina), stąd niektórzy badacze nazywają je językami
martwymi wegetującymi
- zagrożone wymarciem, np. bretoński, kaszubski, łużyckie, białoruski
oraz
7
- języki standardowe (ogólnonarodowe), np. polski, francuski, hiszpański
- języki mniejszościowe (mniejszości narodowych i etnicznych), np. bretoński, kaszub-
ski, łużyckie (zob. N. Dołowy-Rybińska 2011).
Oprócz języków naturalnych wyróżnia się też tzw. języki pomocnicze:
- języki sztuczne (np. esperanto)
- języki mieszane, czyli pidginy (pidżiny) oraz języki kreolskie.
PIDGIN mieszanka (hybryda) językowa powstała na bazie uproszczonej wersji
któregoś języka (uproszczona gramatyka języka bazowego i ubogie słownictwo różnego
pochodzenia), służąca po porozumiewania się między sobą (np. w kontaktach handlo-
wych) ludności mówiącej różnymi językami. Pidgin nie jest dla nikogo (z uczestników
aktu komunikacji) językiem ojczystym.
Z tym terminem wiąże się też zaczerpnięte z języka włoskiego pojęcie lingua
franca język-pośrednik (zaliczany do tzw. języków wehikularnych); język mieszany
złożony z elementów romańskich (języka włoskiego, hiszpańskiego, francuskiego) oraz
arabskich. Służył on niegdyś głównie do celów handlowych, posługiwano się nim w por-
tach śródziemnomorskich do końca XIX wieku. Pojęcie lingua franca oznacza dziś dosł.
wspólny język język komunikacji osób różnojęzycznych. O ile kiedyś lingua franca
była językiem utworzonym poprzez wymieszanie elementów z kilku języków, dziś może
oznaczać np. język międzynarodowy lub/i język dyplomacji (obecnie: angielski).
JZYK KREOLSKI język powstały z pidżinu12, który z różnych względów stał się
językiem ojczystym danej społeczności. Języki kreolskie powstają w wyniku kontaktów
przede wszystkim europejskich kolonizatorów z językami krajów kolonizowanych
(podbijanych). Tak powstał kilkaset lat temu współczesny język suahili w wyniku
kontaktów Arabów z ludami bantu na afrykańskim wybrzeżu Oceanu Indyjskiego.
JZYKI:
- wehikularne języki kontaktowe (służące do kontaktowania się między sobą osób
różnojęzycznych)
- wernakularne 1). języki narodowe, 2). języki określonej wspólnoty komunikacyjnej,
zazwyczaj mówione (np. tubylcze)
12
Dany język może wchłonąć pidgin albo pidgin może się usamodzielnić i stać się językiem kreolskim. Do
tego ostatniego dochodzi zwłaszcza na obszarach intensywnego używania pidginów, np. w rejonach han-
dlu.
8
JZYK NARÓD PACSTWO
Nie wszystkie języki świata są językami urzędowymi, nie wszystkie języki są związane z
państwowością (np. romski). Interesującą relację: język naród państwo, rozpatruje w
swojej książce Roman Szul (zob. bibliografia).
JZYKI MIDZYNARODOWE
Często mówi się o tzw. językach międzynarodowych, konferencyjnych, kongresowych:
angielski, francuski, niemiecki.
LIGA JZYKOWA obejmuje języki niespokrewnione, ale pozostające w długotrwałym
sąsiedztwie, wywołującym pewne zmiany. W wyniku tych procesów języki sąsiadujące
zaczynają wykazywać szereg cech wspólnych, co pozwala określać je mianem ligi języ-
kowej. Na obszarze Europy taką ligę tworzą np. języki bałkańskie, a więc: bułgarski
(język słowiański), rumuński (język romański), albański (relikt zanikłej indoeuropej-
skiej grupy iliryjskiej) oraz język nowogrecki (liga jęz. cyt. za: podręcznik Grzegorczy-
kowej).
Bibliografia
Powyższy wykład opracowano na podstawie następującej literatury przedmiotu (poniż-
sze pozycje bibliograficzne wskazuję dla studentów zainteresowanych dalszym studio-
waniem tegoż zagadnienia):
1. A. Majewicz (zob. wyżej)
2. E. Lipiński, 2001, Języki semickie rodziny afroazjatyckiej, Poznań.
3. N. Pawlak, 2010, Języki afrykańskie, Warszawa.
4. Cz. Lachur, 2004, Zarys językoznawstwa ogólnego, Opole.
5. W. Mańczak, 1999, Wieża Babel, Wrocław.
6. R. Szul, 2009, Język, naród, państwo: język jako zjawisko polityczne, Warszawa.
7. N. Dołowy-Rybińska, 2011, Języki i kultury mniejszościowe w Europie. Bretończycy,
Aużyczanie, Kaszubi, Warszawa.
8. T. Milewski, 1976, Językoznawstwo, Warszawa.
9. Słowiańskie języki literackie. Rys historyczny, 2011, red. B. Oczkowa, E. Szczepań-
ska, T. Kwoka, Kraków.
10. Języki indoeuropejskie, 1986 1988, tom 1 2, red. L. Bednarczuk, Warszawa.
9
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
59 Języki świata bez odpowiedzi13 F II wyklad 22 05 13Wyklad4 biol 12 13 studentJęzyki świataGeografia jezyki swiataDeming do wykładu ZJ 2015 13,0411 Mowa – języki świata – poszukiwania języka uniwersalnegoBudownictwo Ogolne II zaoczne wyklad 13 ppozwykład 13 24 1 13Wyklad 13 Elektryczność i magnetyzm Prąd elektrycznyWDP Wykład 13wykład 13 i 14 stacjonarneWYKLAD 6 stud 13Wykład 13Systemt religijne swiata wykladywięcej podobnych podstron