Wykłady z polskiej fleksji3

28 Podstawowe pojęcia paradygmatyki fleksyjnej

nych paradygmatycznych danej formy fleksyjnej, mając na myśli wartości jej kategorii fleksyjnych oraz inne jej cechy gramatyczne (takie jak bezokolicznikowość lub imiesłowowość) pozwalające ją przeciwstawić wszystkim pozostałym formom tego samego leksemu z wyjątkiem co najwyżej jej wariantów. Jak widać, współrzędne paradygmatyczne formy fleksyjnej pełnią taką samą rolę jak współ-ćw. 4-6 rzędne geograficzne punktu na mapie.

2.5. Paradygmat fleksyjny

Kategorie fleksyjne i inne rozróżnienia używane przez gramatyków dzielą ogól leksemów należących do danej części mowy i w ten sposób porządkują ich formy fleksyjne. Podział leksemu za pomocą jego kategorii fleksyjnych nazywamy jego paradygmatem. Zazwyczaj paradygmat przedstawia się w postaci tabeli, której klatki wypełnione są formami fleksyjnymi. Tabela 2 przedstawia paradygmat rzeczownika PIES.

Tabela 2. Paradygmat rzeczownika PIES

	•P	lm
M	pies	psy
D	psa	psów
C	psu	psom
B	psa	psy
N	psem	psami
Ms	psie	psach
W	psie	psy

Mówimy nie tylko o paradygmatach konkretnych leksemów, ale też o paradygmacie modelowym danej części mowy - wówczas interesuje nas nie zawartość jego klatek, lecz ich liczba i układ. Paradygmat rzeczownika możemy nazwać dwuwymiarowym, ponieważ powstaje on w wyniku przecięcia jego form za pomocą dwóch kategorii fleksyjnych - przypadka i liczby (rzeczowniki męsko-osobowe mają jeszcze trzecią kategorię, od której na razie abstrahujemy ). Bardziej skomplikowany jest paradygmat przymiotnika, mającego co najmniej trzy kategorie fleksyjne - przypadek, liczbę i rodzaj. Paradygmat przymiotnikowy można by narysować w postaci trójwymiarowej kostki, lecz byłoby to mało czytelne, więc w praktyce przedstawia się go też w formie tabeli. Jeszcze bardziej skomplikowane

s;t paradygmaty czasowników, gdyż po pierwsze czasowniki mają więcej kategorii fleksyjnych, po drugie zaś ich kategorie fleksyjne nie są wzajemnie niezależne (np. formy trybu rozkazującego nie są zróżnicowane ze względu na kategorię czasu). ('

2.6. Leksemy defektywne i formy potencjalne

Niektóre leksemy nie mają form przewidzianych dla nich w paradygmacie modelowym, część klatek w ich paradygmacie jest zatem pusta. Na przykład czasownik WSZCZĄĆ nie ma form czasu przyszłego prostego i trybu rozkazującego, a rzeczownik RADIO nie ma dopełniacza liczby mnogiej (niektóre słowniki podają wprawdzie formę radiów, ale nie znajduje ona potwierdzenia w tekstach, choć jest potrzebna - w zamian używa się formy radioodbiorników).

I ckscmy mające puste klatki w paradygmacie nazywamy defektywnymi; ich puiudygmaty też nazywamy defektywnymi.

Defcktywizmy mogą być osobliwe, jak wyżej wymienione, mogą być też seryjne i dotyczyć dużych klas leksemów. W polszczyźnie jest np. kilkaset izeezowników nie mających form liczby pojedynczej: DRZWI, SANIE, SKRZYP-( I , NOŻYCE, SPODNIE i in. Defektywne są liczne czasowniki nieprzechodnie, Ule mające imiesłowu biernego (np. LEŻEĆ), i tzw. czasowniki niewłaściwe, nic łączące się z podmiotem w mianowniku i dlatego nie używane w 1. i 2. osobie nip MDLIĆ). Za defektywne można uważać też przymiotniki niestopniowalne,

)i• s I i stopień uzna się za kategorię fleksyjną przymiotnika.

Istotne przy tym jest odróżnienie form faktycznie nie używanych (np. * dnieję) od Im iii potencjalnych, które mogą być użyte, jeśli zajdzie taka potrzeba (np .fermentuję).

I. li jakiś pomysłowy lub ekscentryczny poeta napisze wiersz o fermentującym soku, |c|'o bohater będzie mógł powiedzieć o sobie Stoję tu i fermentuję. Podobnie w bajce

0 bolącym zębie jest do pomyślenia forma rozkazująca: Nie ból mnie. zębie. Wielu rzeczowników nie używa się w formie wołacza, a mimo to nie uważamy ich za ildcktywne, gdyż w razie potrzeby można takie formy utworzyć. Wielu przymioUiików im używa się w fonnach męskoosobowych, a mimo to nie uważamy ich za . I Icktywne, gdyż formy męskoosobowe istnieją potencjalnie i czekają tylko na okazję, iiby ich użyć (niektóre, zdawałoby się nie używane, są zresztą w użyciu w pewnych koiitckitlach, np. słomiani wdowcy). Literatura piękna i reklama dostarczają licznych

1 u / ykladów form potencjalnych, a możliwość ich utworzenia świadczy o sile języka. <

2.7. Formy wariantywne

O ile w paradygmatach leksemów dcfcktywnych niektóre klatki są puste, o tyle w paradygmatach niektórych innych leksemów w jednej klatce może znajdować Mę kilka form wyrazowych. Nazywamy je formami obocznymi, formami