plik


ÿþMATERIA¸Y I STUDIA Zeszyt nr 161 Determinanty polskiego handlu zagranicznego Wojciech Mroczek, Micha" Rubaszek Warszawa, lipiec 2003 r. Wojciech Mroczek: ekonomista, Departament Analiz Makroekonomicznych i Strukturalnych, Na- rodowy Bank Polski, email. Wojciech.Mroczek@mail.nbp.pl Micha" Rubaszek: ekonomista, Departament Analiz Makroekonomicznych i Strukturalnych, Naro- dowy Bank Polski, email. Michal.Rubaszek@mail.nbp.pl Autorzy dzi´kujà pani Ewie Rzeszutek i dr hab. Krzysztofowi Marczewskiemu za cenne uwagi oraz pomoc udzielonà w przygotowaniu danego opracowania. Projekt graficzny: Oliwka s.c. Sk"ad i druk: Drukarnia NBP Wyda": Narodowy Bank Polski Departament Komunikacji Spo"ecznej 00-919 Warszawa, ul. Âwi´tokrzyska 11/21 tel. (22) 653 23 35, fax (22) 653 13 21 © Copyright Narodowy Bank Polski, 2003 Materia"y i Studia rozprowadzane sà bezp"atnie. Dost´pne sà równieÝ na stronie internetowej NBP: http://www.nbp.pl Spis treÊci SPIS TREÂCI Spis wykresów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 Spis tablic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 Wst´p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6 1. Mi´dzynarodowa wymiana handlowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8 1.1. Tendencje w handlu mi´dzynarodowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8 1.2. Zmiana modelu handlu mi´dzynarodowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10 1.3. Integracja handlowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 1.4. Liberalizacja powszechna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 1.5. Inwestycje zagraniczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14 2. Wymiana handlowa Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 2.1. Tendencje w polskim handlu zagranicznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 2.2. Integracja z Unià Europejskà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18 2.3. Inwestycje zagraniczne w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20 2.4. Zmiana modelu polskiego handlu zagranicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22 3. Ekonometryczny model handlu zagranicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25 3.1. Zagadnienia dotyczàce modelowania wymiany handlowej . . . . . . . . . . . . . . . . . .25 3.2. Model niedoskona"ych substytutów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25 3.3. Zagadnienia ekonometryczne dotyczàce modelu niedoskona"ych substytutów . . .27 3.4. Model wymiany handlowej dla Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28 3.4.1. Model cen importu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29 3.4.2. Model cen eksportu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29 3.4.3. Model wolumenu importu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 3.4.4. Model wolumenu eksportu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31 3.4.5. Modele korekty b"´dem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32 3.5. Analiza reakcji polskiego handlu na szoki zewn´trzne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32 3.5.1. Wp"yw deprecjacji nominalnego kursu z"otego o 10% . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32 3.5.2. Wp"yw wzrostu cen krajowych o 10% przy sta"ym kursu nominalnego . . . . . . . . . . . .33 3.5.3. Wp"yw zmian popytu wewn´trznego i zewn´trznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34 4. Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35 5. Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36 MATERIA¸Y I STUDIA  ZESZYT 161 3 Spis wykresów Spis wykresów Wykres 1 Wzrost Êwiatowego PKB i eksportu w latach 1950-2001 (rok 1950 = 100) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8 Wykres 2 Udzia" eksportu w Êwiatowym PKB w latach 1950-2000 . . . . . . . .8 Wykres 3 Wzrost Êwiatowego eksportu wg g"ównych grup towarów w latach 1950-2001 (rok 1950 = 100) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 Wykres 4 Struktura handlu Êwiatowego wg g"ównych grup towarów w latach 1950-2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 Wykres 5 Zmiany udzia"u wyrobów przetworzonych w Êwiatowym handlu w latach 1990-2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 Wykres 6 Udzia" wymiany wewnàtrzga"´ziowej w handlu UE z wybranymi partnerami w 2001 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10 Wykres 7 Wzrost PKB i eksportu w Polsce w latach 1993-2001 . . . . . . . . . .16 Wykres 8 Udzia" handlu zagranicznego w PKB Polski w latach 1993-2001 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 Wykres 9 Struktura geograficzna polskiego eksportu w 1990 i 2001 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19 Wykres 10 Udzia" UE w polskim handlu zagranicznym w latach 1990-2001 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19 Wykres 11 Wp"yw przedsi´biorstw z kapita"em zagranicznym na dynamik´ polskiego eksportu w latach 1996-2001 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21 Wykres 12 Udzia" wymiany wewnatrzga"´ziowej w polskim handlu z UE a zmniejszanie si´ dysproporcji w poziomie PKB per capita mi´dzy Polskà a UE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .21 Wykres 13 Wp"yw deprecjacji o 10% na ceny importu, wolumen importu, wartoÊç importu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33 Wykres 14 Wp"yw deprecjacji o 10% na ceny eksportu, wolumen eksportu, wartoÊç eksportu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33 Wykres 15 Wp"yw wzrostu cen o 10% na wolumeny importu i eksportu . . .34 Wykres 16 Wp"yw 1% spadku popytu wewn´trznego na wolumen importu .34 Wykres 17 Wp"yw 1% spadku popytu zewn´trznego na wolumen eksportu .34 4 N a r o d o w y B a n k P o l s k i Spis tablic Spis tablic Tablica 1 Udzia" handlu wewn´trznego w handlu najwaÝniejszych ugrupowa’ regionalnych w 2001 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 Tablica 2 Porozumienia o wolnym handlu zawarte przez Polsk´ . . . . . . . . . .17 Tablica 3 Polski handel z Unià Europejskà w latach 1992-2001 na tle wymiany z pozosta"ymi krajami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20 Tablica 4 Zmiany w polskim eksporcie do Unii Europejskiej wed"ug g"ównych grup produktów w latach 1990-2001 . . . . . . . . . . . . . .23 Tablica 5 Struktura towarowa handlu Polski z Unià Europejskà w roku 1990 i 2001 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 Tablica 6 Wp"yw deprecjacji z"otego o 10% na Êrednioroczne tempa wzrostu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33 MATERIA¸Y I STUDIA  ZESZYT 161 5 Wst´p Wst´p W ostatnich dekadach nastàpi" szybki wzrost mi´dzynarodowych powiàza’ handlowych. Zgodnie ze statystykami Âwiatowej Organizacji Handlu udzia" handlu zagranicznego w Êwiatowym PKB zwi´kszy" si´ przesz"o czterokrotnie. Wynika"o to z wielu czynników, m.in. liberalizacji handlu, post´pu technologicznego czy takÝe rosnàcych powiàza’ kapita"owych mi´dzy krajami. Niekwe- stionowany wp"yw handlu na wzrost gospodarczy by" jednà z przyczyn akceptacji procesu liberali- zacji przez róÝne si"y spo"eczne i grupy interesów nie tylko w krajach rozwini´tych, ale i rozwijajà- cych si´. Sk"oni"o to wi´kszoÊç krajów do podj´cia znaczàcej liberalizacji dost´pu do rynków  zarówno na forum porozumie’ wielostronnych (GATT/WTO), jak i w ramach integracji regionalnej. Warto zwróciç uwag´, Ýe w dotychczasowych rokowaniach na forum GATT poziom ce" w krajach rozwini´tych zmniejszono dziesi´ciokrotnie. O skali integracji regionalnej moÝe Êwiadczyç nato- miast fakt, Ýe w latach 1991-2002 GATT/WTO notyfikowa"a pi´ciokrotnie wi´cej porozumie’ o wol- nym handlu niÝ do roku 1991. Obecnie ponad 40% Êwiatowego handlu realizowane jest w ramach takich regionalnych porozumie’. Zmiany w polskim handlu zagranicznym, jakie nastàpi"y w ostatnich latach, sà zgodne z ten- dencjami wyst´pujàcymi w handlu mi´dzynarodowym. Podobnie jak w gospodarce Êwiatowej g"ównymi czynnikami, jakie oddzia"ywa"y na struktur´ i dynamik´ handlu zagranicznego, by"y inte- gracja handlowa oraz nap"yw bezpoÊrednich inwestycji zagranicznych (BIZ). Nap"yw BIZ przyczynia" si´ do zwi´kszenia krajowych zasobów materialnych i niematerialnych1, wzrostu udzia"u wyrobów przetworzonych w handlu  i w rezultacie wzrostu znaczenia handlu wewnàtrzga"´ziowego. Na- leÝy tutaj zauwaÝyç, Ýe w wyniku liberalizacji handlu oraz nap"ywu BIZ rozwój importu by" wyraê- nie szybszy od rozwoju eksportu, co prze"oÝy"o si´ na pog"´bienie deficytu w polskim handlu za- granicznym. Na umiarkowanà proeksportowoÊç i silnà sk"onnoÊç proimportowà wp"yn´"a g"ównie s"aboÊç podaÝowej strony gospodarki, tj. niedostateczna podaÝ towarów konkurencyjnych, zarów- no na otwierajàcym si´ rynku krajowym, jak i na rynkach zagranicznych. W Êwietle powyÝszych rozwaÝa’ wydaje si´, Ýe bardzo interesujàcym zagadnieniem jest ilo- Êciowa analiza czynników wp"ywajàcych na wolumen i ceny polskiego handlu zagranicznego. Jed- nà z podstawowych i uznanych teorii wymiany handlowej jest tzw. model niedoskona"ych substy- tutów. Zgodnie z modelem podstawowymi czynnikami kszta"tujàcymi wolumen eksportu i importu sà konkurencyjnoÊç cenowa oraz popyt. W przypadku cen sà to kurs walutowy, ceny krajowe oraz ceny zagraniczne. Wyniki estymacji parametrów tego modelu dla polskiej gospodarki, przedstawio- ne w dalszej cz´Êci pracy, wskazujà Ýe polski eksport i import sà bardzo elastyczne wzgl´dem od- powiednio popytu zagranicznego oraz krajowego. Oszacowane elastycznoÊci cenowe, aczkolwiek mniejsze od elastycznoÊci dochodowych, spe"niajà warunek Marshalla-Lernera, zgodnie z którym deprecjacja kursu przyczynia si´ do poprawy salda wymiany handlowej. NaleÝy tutaj dodaç, Ýe zgodnie z uzyskanymi szacunkami cz´Êç dynamiki wolumenu eksportu wynika z tzw. dynamiki au- tonomicznej, która moÝe byç interpretowana jako wp"yw liberalizacji i nap"ywu BIZ. Ponadto, wy- niki estymacji dowodzà, Ýe ceny importu sà w 100% kszta"towane za granicà, natomiast ceny eks- portu w oko"o 70% sà determinowane przez czynniki zewn´trzne, zaÊ w 30%  przez czynniki krajowe. Praca jest zorganizowana w nast´pujàcy sposób. W pierwszym rozdziale omówione sà za- gadnienia dotyczàce mi´dzynarodowej wymiany handlowej. Cz´Êç t´ rozpoczyna zarys zmian, któ- re nastàpi"y w handlu mi´dzynarodowym w ciàgu ostatnich 50 lat. Nast´pnie uwaga jest poÊwi´- cona zmianom struktury handlu w efekcie integracji, liberalizacji oraz BIZ. W drugim rozdziale przedstawione zosta"y zagadnienia dotyczàce zmian, jakie wystàpi"y w polskim handlu zagranicz- nym. Na poczàtku zaprezentowane sà tendencje, które by"y obserwowane w ciàgu ostatniej deka- 1 Takich jak kapita" finansowy, technologia, umiej´tnoÊci menedÝerskie, dost´p do rynków zagranicznych, itp. 6 N a r o d o w y B a n k P o l s k i Wst´p dy. Nast´pnie analizie zosta"y poddane zagadnienia dotyczàce integracji z Unià Europejskà, nap"y- wu BIZ oraz zmian strukturalnych w polskim handlu zagranicznym. W rozdziale trzecim opisane sà zagadnienia dotyczàce ekonometrycznego modelowania wymiany handlowej. Przedstawiona zo- sta"a teoretyczna postaç modelu niedoskona"ych substytutów. Dodatkowo omówione sà problemy wyst´pujàce przy estymacji parametrów tego modelu. Ostatecznie, podano oszacowania parame- trów równa’ dla wolumenu oraz cen polskiego eksportu i importu wraz z interpretacjà. Prac´ ko’- czà wnioski dotyczàce przedstawionych zagadnie’. MATERIA¸Y I STUDIA  ZESZYT 161 7 Mi´dzynarodowa wymiana handlowa 1 Mi´dzynarodowa wymiana handlowa 1 1.1. Tendencje w handlu mi´dzynarodowym Jednà z najwaÝniejszych cech charakterystycznych wspó"czesnej gospodarki Êwiatowej jest wysoka dynamika handlu mi´dzynarodowego. Handel mi´dzynarodowy w ciàgu ostatnich pi´ç- dziesi´ciu lat rós" znacznie szybciej niÝ Êwiatowy produkt. Podczas gdy realny Êwiatowy PKB zwi´k- szy" si´ w okresie 1950-2001 niespe"na 7-krotnie, to w tym samym okresie wolumen handlu mi´- dzynarodowego wzrós" ponad 21 razy. W konsekwencji udzia" handlu w PKB dla ca"ej gospodarki Êwiatowej zwi´kszy" si´ w tym czasie z 8% do 26,4%2 (por. wykres 1 i 2). Do podstawowych czynników, jakie przyczyni"y si´ do tak wyraênego wzrostu znaczenia handlu mi´dzynarodowego w gospodarce Êwiatowej naleÝy przede wszystkim zaliczyç z jednej strony liberaliza- cj´ handlu (eliminowanie barier taryfowych i pozataryfowych) zarówno w ramach integracji regionalnej, jak i na forum porozumie’ wielostronnych (GATT/WTO), z drugiej natomiast post´p technologiczny3. Wykres 1 Wzrost Êwiatowego PKB i eksportu w latach 1950-2001 (rok 1950 = 100) èród"o: WTO. Wykres 2 Udzia" eksportu w Êwiatowym PKB w latach 1950-2000 (w %) èród"o: WTO. Wymierne korzyÊci wynikajàce z handlu mi´dzynarodowego takie jak: moÝliwoÊç zwi´kszenia produkcji, wzrost zatrudnienia, dost´p do nowoczesnych technologii, surowców i produktów nie- dost´pnych lub trudnodost´pnych w danym kraju, wymuszanie zmian jakoÊciowych i konkurencyj- noÊci produktów krajowych, obniÝanie poziomu cen krajowych, sk"oni"y wi´kszoÊç krajów do pod- 2 International Trade Statistics 2002, WTO, Genewa. 3 Globalization and trade, Annual Report 1998, WTO, Genewa 1998. 8 N a r o d o w y B a n k P o l s k i Mi´dzynarodowa wymiana handlowa j´cia znaczàcej liberalizacji dost´pu do rynków  zarówno na forum porozumie’ wielostronnych (GATT/WTO), jak i w ramach integracji regionalnej. Istotny wp"yw na przyspieszenie obrotów handlowych wywar" równieÝ szybki rozwój techno- logiczny, jaki mia" miejsce w przemyÊle przetwórczym, a takÝe w sektorach zwiàzanych z transpor- tem, telekomunikacjà i informatykà. ZróÝnicowanie post´pu technologicznego w róÝnych sektorach wp"yn´"o na wyraêne dysproporcje wzrostu eksportu w róÝnych grupach towarowych. Eksport wy- 1 robów przetworzonych w ciàgu ostatnich dziesi´cioleci by" zdecydowanie wi´kszy niÝ eksport pro- duktów nieprzetworzonych (ÝywnoÊci, surowców i paliw). Czynnikiem stymulujàcym rozszerzanie si´ post´pu technicznego sta"y si´ inwestycje zagraniczne. W wyniku takich zmian w ciàgu ostatnich lat nastàpi"o zdominowanie handlu Êwiatowego przez wyroby przetworzone, zaÊ w ciàgu ostatnich kil- kunastu lat liderem handlu sta" si´ niewàtpliwie sektor technologii informacyjnych (por. wykresy 3-5). Szybkie tempo wzrostu eksportu wyrobów przetworzonych wp"yn´"o równieÝ na zmiany w strukturze geograficznej obrotów mi´dzynarodowych. Polega"y one przede wszystkim na wzro- Êcie roli krajów wysoko rozwini´tych. Wzrost ten by" spowodowany przede wszystkim zwi´ksze- 4 niem wzajemnych obrotów mi´dzy tymi krajami . Wykres 3 Wzrost Êwiatowego eksportu wg g"ównych grup towarów w latach 1950-2001 (rok 1950 = 100) èród"o: WTO. Wykres 4 Struktura handlu Êwiatowego wg g"ównych grup towarów w latach 1950-2000 (%) èród"o: WTO. Wykres 5 Zmiany udzia"u wyrobów przetworzonych w Êwiatowym handlu w latach 1990-2000 (%) èród"o: WTO. 4 Nordstrom H., Ben-David D., Winters A., 1999, Trade, Income Disparity and Poverty, Special Studies 5, WTO. MATERIA¸Y I STUDIA  ZESZYT 161 9 Mi´dzynarodowa wymiana handlowa Wykres 6 Udzia" wymiany wewnàtrzga"´ziowej w handlu UE z wybranymi partnerami w 2001 r.5 1 èród"o: EUROSTAT. 1.2. Zmiana modelu handlu mi´dzynarodowego Z powyÝszej krótkiej charakterystyki handlu mi´dzynarodowego wynika, Ýe podstawowym czynnikiem, który bezpoÊrednio wp"ywa na struktur´ obrotów handlowych, a poÊrednio równieÝ na ich dynamik´ jest struktura gospodarki6. ZróÝnicowanie struktur gospodarek poszczególnych kra- 7 jów by"o podstawà klasycznej teorii handlu zagranicznego . Wspó"czesne teorie handlu zagranicz- nego k"adà nacisk przede wszystkim na wyjaÊnianie procesów zachodzàcych w handlu mi´dzy kra- 8 jami o bardzo zbliÝonych strukturach gospodarek . Klasyczny model handlu zagranicznego zak"ada, Ýe korzyÊci krajów uczestniczàcych w wy- mianie wynikajà z róÝnic w ich zdolnoÊciach produkcyjnych. Oznacza to, Ýe kraje powinny ekspor- towaç towary, których wytworzenie gwarantuje im produkcyjne korzyÊci komparatywne w stosun- ku do konkurentów oraz importowaç te, których wytwarzanie przynosi relatywnà strat´. Wersja klasyczna, stworzona przez Ricardo, wyjaÊnia korzyÊci komparatywne w kategoriach tylko jednego czynnika produkcji, jakim jest praca lub zasoby naturalne. W wersji neoklasycznej Heckschera-Ohl- ina-Samuelsona zak"ada si´ natomiast istnienie przynajmniej dwóch czynników produkcji, najcz´- 9 Êciej kapita"u i pracy . Wed"ug tej teorii mi´dzy handlujàcymi krajami istnieje strukturalna komplementarnoÊç, przeja- wiajàca si´ w róÝnicach wzgl´dnego wyposaÝenia w podstawowe czynniki produkcji. T"umaczy to han- del mi´dzy krajami wykazujàcymi znaczne róÝnice w stopniu obfitoÊci i rzadkoÊci kapita"u, pracy, ziemi, w relacjach cen czynników produkcji oraz w strukturze kosztów produkcji. RóÝnice w proporcjach czyn- ników prowadzà równieÝ do róÝnic w poziomie dochodu narodowego per capita ze wzgl´du na bez- poÊrednie powiàzanie dochodu narodowego z wielkoÊcià zasobów i cen czynników produkcji. W teorii klasycznej handel pe"ni funkcj´ mechanizmu kompensujàcego mi´dzynarodowe róÝ- nice strukturalne. Teoria klasyczna zwraca uwag´ na dwa efekty kompensacyjne handlu, na efekt alo- kacyjny zwiàzany z przesuwaniem zasobów wytwórczych i oszcz´dnoÊci mi´dzy róÝnymi ga"´ziami oraz na efekt redystrybucyjny, opisany w teorii handlu zagranicznego jako zjawisko wyrównywania si´ cen czynników produkcji w skali mi´dzynarodowej. Zgodnie z tym za"oÝeniem handel jest ele- mentem ca"ego procesu zmian strukturalnych, przy czym wyst´puje tu zasada sprz´Ýenia zwrotne- 10 go  handel sprzyja transformacjom strukturalnym, a te z kolei oddzia"ujà na strumienie handlu . 5 Szacunku udzia"u wymiany wewnàtrzga"eziowej w bilateralnych obrotach handlowych dokonano na podstawie sko- + Mi) - "(Xi "| Xi - Mi | × 100 rygowanego wskaênika wymiany wewnàtrzga"eziowej: + Mi)- | - Mi) | "(Xi "(Xi gdzie Xi oznacza eksport ga"´zi i, Mi  import ga"´zi i. Oblicze’ dokonano na poziomie 4-cyfrowej klasyfikacji HS. 6 Kotowicz-Jawor J., 1998, Wewn´trzne determinanty eksportu i importu, PTE, Warszawa. 7 Misala J., 2001, Wspó"czesne teorie wymiany mi´dzynarodowej i zagranicznej polityki ekonomicznej, Szko"a G"ówna Handlowa, Warszawa. 8 CieÊlik A., 2000, Nowa teoria handlu zagranicznego w Êwietle bada’ empirycznych, PWN, Warszawa. 9 Zieli’ska-G"´bocka A., 1997, Wprowadzenie do ekonomii mi´dzynarodowej, teoria handlu i polityki handlowej, Wy- dawnictwo Uniwersytetu Gda’skiego, Gda’sk. 10 Misala J., 2001, op.cit. 10 N a r o d o w y B a n k P o l s k i Mi´dzynarodowa wymiana handlowa Klasyczna teoria handlu zagranicznego, choç wciàÝ przydatna zw"aszcza do interpretacji han- dlu mi´dzy pa’stwami róÝniàcymi si´ stopniem rozwoju i strukturami gospodarczymi, nie t"umaczy 11 jednak rosnàcego zjawiska wzajemnego handlu krajów wysokorozwini´tych . We wspó"czesnej gospodarce Êwiatowej przewaga komparatywna nie jest jedynym, ani pod- stawowym warunkiem istnienia mi´dzynarodowej specjalizacji i wymiany handlowej, która opiera si´ przede wszystkim na równoleg"ym eksporcie i imporcie towarów o podobnej zawartoÊci czyn- 1 ników. Zjawisko to okreÊla si´ mianem handlu wewnàtrzga"´ziowego. Rozwój handlu wewnàtrzga"´ziowego wynika z rosnàcych przychodów ze skali oraz g"´bo- kiego zróÝnicowania produktów. W szczególnoÊci korzyÊci skali dajà wyt"umaczenie obserwowane- go zjawiska handlu pomi´dzy krajami o podobnym wyposaÝeniu w czynniki produkcji, podobnych technologiach oraz preferencjach. Zjawisko nak"adania si´ handlu jest najsilniejsze w przypadku maszyn i urzàdze’, Êrodków transportu, produktów chemicznych oraz gotowych dóbr konsump- cyjnych12. Cechà charakterystycznà handlu wewnàtrzga"´ziowego jest jego wysoka intensywnoÊç w wy- mianie mi´dzy krajami, które charakteryzujà si´ wysokim poziomem rozwoju. Oznacza to w prak- tyce, Ýe im mniejsze róÝnice wyst´pujà w poziomie rozwoju mi´dzy krajami, tym wi´kszy jest udzia" handlu wewnàtrzga"´ziowego w ca"kowitych obrotach. Zakres handlu wewnàtrzga"´ziowego jest wi´c negatywnie skorelowany z róÝnicami krajowymi w poziomie dochodu, mierzonego produktem narodowym per capita13. 1.3. Integracja handlowa WÊród determinantów handlu mi´dzynarodowego naleÝy takÝe wymieniç procesy integracji handlowej, które wyznaczajà charakter i kierunki orientacji handlowej pa’stw, jak równieÝ formy dzia"a’, s"uÝàce wzmacnianiu powiàza’ i usuwaniu istniejàcych w tym wzgl´dzie ogranicze’. Idea integracji, jako procesu "àczenia poszczególnych pa’stw ma w"asnà odleg"à histori´. Do teorii handlu zagranicznego poj´cie integracji zosta"o wprowadzone jednak dopiero przez Balassa w latach 60. ubieg"ego wieku14. Z tego czasu pochodzi teÝ definicja, wg której integracja handlo- wa opiera si´ na tworzeniu wspólnych lub zintegrowanych rynków produktów, na których istnieje wysoki stopie’ mobilnoÊci oraz brak dyskryminacji. DuÝa mobilnoÊç i brak dyskryminacji tworzà wa- runki niezb´dne do likwidacji barier oddzielajàcych narodowe segmenty rynku. Stanowi to podsta- w´ "àczenia si´ rynków narodowych w duÝe jednolite obszary, gwarantujàce swobod´ przemiesz- czania si´ dóbr. Integracja rynków moÝe przybieraç róÝne formy, charakteryzujàce si´ odmiennym stopniem. Molle wyodr´bnia trzy stadia integracji handlowej: stref´ wolnego handlu, niepe"nà uni´ celnà oraz uni´ celnà15. Strefa wolnego handlu stanowi najniÝszy stopie’ integracji handlowej, w której zno- szone sà bariery handlowe, tj. c"a i ograniczenia iloÊciowe mi´dzy partnerami, a wi´c zapewniona jest pe"na swoboda transferów wewn´trznych na obszarze zintegrowanym. Kraje cz"onkowskie utrzymujà jednak autonomi´ polityki handlowej wobec krajów trzecich, czyli majà w"asne taryfy cel- ne oraz w"asne regu"y prowadzenia handlu (w tym prawo do zawierania umów handlowych). Niepe"na unia celna, podobnie jak strefa wolnego handlu, gwarantuje pe"nà swobod´ handlu we- wn´trznego. Zak"ada jednak likwidacj´ narodowych taryf celnych i wprowadzenie wspólnej taryfy zewn´trznej oraz wspólnych regu" handlu z krajami trzecimi. W niepe"nej unii celnej nie wszystkie bariery handlowe sà eliminowane i nie wszystkie regu"y handlu sà ujednolicane, pozostaj´ pewne 11 Zieli’ska-G"´bocka A., 1996, Handel krajów uprzemys"owionych w Êwietle teorii handlu mi´dzynarodowego, Wy- dawnictwo Uniwersytetu Gda’skiego, Gda’sk. 12 CieÊlik A., 2000, op.cit. 13 Pluci’ski E., 2001b, Makroekonomia gospodarki otwartej, Elipsa, Warszawa. 14 Balassa B., 1962, The Theory of Economic Integration, George Allen & Uniwin Ltd., London. 15 Molle W., 1995, Ekonomika integracji europejskiej teoria, praktyka, polityka, Fundacja Gospodarcza NSZZ Solidar- noÊç, Gda’sk. MATERIA¸Y I STUDIA  ZESZYT 161 11 Mi´dzynarodowa wymiana handlowa narodowe uprawnienia do prowadzenia polityki handlowej i stosowania instrumentów interwen- cyjnych16. W pe"nej unii celnej nast´puje ca"kowita liberalizacja transferów wewn´trznych oraz ujednolicenie taryfy celnej i regu" handlu wobec krajów trzecich. Znika moÝliwoÊç realizacji protek- cjonizmu narodowego, pojawia si´ wy"àczna kompetencja uprawnionego organu wspólnego do prowadzenia polityki handlowej17. Wp"yw redukcji ce" we wzajemnym handlu grupy krajów na handel mi´dzynarodowy poszcze- 1 gólnymi produktami wywo"any zawarciem przez te kraje umowy o utworzeniu unii celnej zosta" opi- sany przez Vinera juÝ na poczàtku lat 50., a wi´c jeszcze we wczesnym okresie rozwoju zachodnioeu- ropejskiej integracji gospodarczej. Wp"yw ten sprowadza si´ do wyst´powania skutków dwojakiego rodzaju  efektu kreacji oraz przesuni´cia handlu zagranicznego. Badania empiryczne i teoretyczne doprowadzi"y do stwierdzenia, Ýe efekty te wyst´pujà nie tylko w przypadku utworzenia unii celnej, ale takÝe powstania strefy wolnego handlu18. Wspólnà przyczynà obu efektów jest, zwiàzane ze znie- sieniem ce" importowych we wzajemnym handlu, obniÝanie cen towarów pochodzàcych z poszcze- gólnych krajów b´dàcych stronà porozumienia na rynku kaÝdego z pozosta"ych krajów. Zjawisko kreacji handlu polega na powstaniu nowych strumieni handlu zagranicznego na skutek obniÝenia cen produktów importowanych poniÝej poziomu cen analogicznych produktów krajowych w wyniku zniesienia ce" w krajach tworzàcych dane ugrupowanie. Natomiast efekt prze- suni´cia handlu polega na zast´powaniu wczeÊniej istniejàcych strumieni handlu z krajami trzeci- mi, strumieniami handlu wzajemnego mi´dzy krajami ugrupowania. Efekty kreacji i przesuni´cia handlu sà efektami statycznymi integracji, opartymi na za"oÝe- niach teorii neoklasycznej. W wyniku procesów integracyjnych ujawnia si´ teÝ wiele skutków dyna- micznych, nazywanych teÝ restrukturyzacyjnymi, o d"ugookresowym charakterze19. W ustabilizo- wanych ugrupowaniach, w których zako’czono proces liberalizacji wewn´trznej i kszta"towania zewn´trznej taryfy celnej nast´pujà zmiany wzgl´dnych cen dóbr, powodujàc okreÊlone konse- kwencje w strukturze wymiany, jak teÝ produkcji i konsumpcji. Skutki te sà znacznie silniejsze od krótkookresowych. Teoria integracji zwraca przede wszystkim uwag´ na: " wzrost efektywnoÊci produkcji i handlu ze wzgl´du na silniejszà konkurencj´ na zintegro- wanym rynku, co prowadzi do lepszej alokacji Êrodków wyÝszej aktywnoÊci inwestycyjnej; " korzyÊci skali wywo"ane zwi´kszeniem rozmiarów rynków prowadzà do pog"´bienia po- dzia"u pracy i specjalizacji. Skutkiem jest wysoki udzia" handlu wewnàtrzga"´ziowego opar- tego na wysokim stopniu zróÝnicowania dóbr w ca"kowitym handlu wewn´trznym ugru- powania; " popraw´ efektywnoÊci dynamicznej okreÊlonej przez tempo post´pu technologicznego i in- nowacyjnego. DuÝy zintegrowany rynek, charakteryzujàcy si´ wysokà intensywnoÊcià kon- kurencji, tworzy bodêce do wprowadzania post´pu technicznego i innowacji. U"atwiona jest kooperacja firm w zakresie bada’ i rozwoju, pojawiajàca si´ moÝliwoÊç transferu tech- nologii i tzw. know-how, co sprzyja poprawie efektywnoÊci w d"uÝszych okresach; " przyspieszenie post´pu technologicznego. Zwi´kszanie si´ przeci´tnych rozmiarów przed- si´biorstw moÝe przyczyniç si´ do zwi´kszenia skali bada’. DuÝe firmy majà wi´ksze zaso- by na badania naukowe i d"uÝszy horyzont czasowy wymagany przez plany d"ugookreso- wego rozwoju. W efekcie integracji towarzyszy wzrost udzia"u wydatków na badania w PKB. WÊród cech charakterystycznych dla integracji handlowej naleÝy wyróÝniç zw"aszcza jej regio- nalny charakter (ugrupowania skupiajà g"ównie kraje sàsiedzkie), co moÝna traktowaç jako cech´ naturalnà zwiàzanà z bliskoÊcià geograficznà i kulturowà. BliskoÊç geograficzna jest czynnikiem 16 Niepe"na unia celna funkcjonowa"a we Wspólnocie Europejskiej od 1 lipca 1968 r., tj. od wprowadzenia wspólnej ze- wn´trznej taryfy celnej, do 1 stycznia 1993 r., czyli do momentu wejÊcia w Ýycie programu zako’czenia budowy rynku wewn´trznego. 17 We Wspólnocie Europejskiej z pe"nà unià celnà mamy do czynienia od poczàtku 1993 r. 18 Misala J., 2001, op.cit. 19 ¸adyka S., 2001, Z teorii integracji gospodarczej, Szko"a G"ówna Handlowa, Warszawa. 12 N a r o d o w y B a n k P o l s k i Mi´dzynarodowa wymiana handlowa sprzyjajàcym rozwojowi handlu ze wzgl´du na moÝliwoÊç obniÝki kosztów transportu. Skutkiem re- gionalizacji jest rosnàca intensywnoÊç obrotów wewnàtrz ugrupowa’ prowadzàca do wzrostu udzia"u wymiany wewn´trznej w ca"kowitym handlu krajów cz"onkowskich. Tablica 1 Udzia" handlu wewn´trznego w handlu najwaÝniejszych ugrupowa’ regionalnych w 2001 r. (w % handlu ogó"em) 1 Eksport Import Unia Europejska (15) 61,9 60,9 NAFTA (3) 55,5 39,5 ASEAN (10) 23,5 22,8 MERCOSUR (4) 17,3 18,9 CEFTA (7) 12,4 9,9 ANDEAN (5) 11,2 13,3 èród"o: WTO. SpoÊród ugrupowa’ integracyjnych na pierwszym miejscu, ze wzgl´du na g"´bokoÊç i roz- szerzanie si´ procesów integracyjnych, naleÝy wymieniç Uni´ Europejskà. W"aÊnie powstanie Euro- pejskiej Wspólnoty Gospodarczej, a nast´pnie utworzenie unii celnej wp"yn´"o na podj´cie licznych bada’ na temat wp"ywu integracji na handel mi´dzynarodowy. W latach 90. nastàpi"a wyraêna intensyfikacja integracji handlowej we wszystkich regionach Êwiata. Zjawisko to jednakowo dotyczy krajów rozwini´tych (NAFTA), jak teÝ krajów rozwijajàcych si´ Azji (ASEAN) i Ameryki ¸aci’skiej (MERCOSUR). O skali tego zjawiska moÝe Êwiadczyç fakt, Ýe w latach 1992-2002 GATT/WTO notyfikowa"a 112 porozumie’ o wolnym handlu, a wi´c pi´cio- krotnie wi´cej niÝ przed rokiem 1990. Obecnie ponad 40% Êwiatowego handlu realizowane jest 20 w ramach takich regionalnych porozumie’ . 1.4. Liberalizacja powszechna Czynnikiem przyczyniajàcym si´ do zwi´kszenia obrotów handlu mi´dzynarodowego jest tak- Ýe liberalizacja powszechna w ramach GATT/WTO, prowadzàca do stopniowej eliminacji ogranicze’ w dost´pie do rynków partnerów handlowych. Wkrótce po zako’czeniu II wojny Êwiatowej rzàd Stanów Zjednoczonych, zainteresowany rozpocz´ciem procesu liberalizacji wymiany mi´dzynaro- dowej i poprawà dost´pu towarów ameryka’skich do rynków g"ównych partnerów handlowych, zaproponowa" przeprowadzenie negocjacji w sprawie redukcji stawek celnych. ObniÝki stawek celnych na forum GATT zosta"y wynegocjowane juÝ podczas pierwszych ro- kowa’ w Genewie w 1947 r. KaÝda kolejna Runda przynosi"a doÊç znaczàce redukcje ce" w handlu towarami przemys"owymi. Dotyczy"o to zw"aszcza Rundy Kennedy ego i Tokijskiej. W trakcie Rundy Kennedy ego (zako’czonej w 1967 r.) stawki celne w odniesieniu do towarów przemys"owych ob- niÝono przeci´tnie o 30-35%. ¸àcznie redukcjà obj´to wówczas 20% Êwiatowego eksportu. W wy- niku Rundy Tokijskiej (1979 r.) wysokoÊç stawek celnych uleg"a dalszemu obniÝeniu Êrednio o 35- 21 38% . Liberalizacja dokonana w latach 60. i 70. dotyczy"a przede wszystkim handlu wyrobami prze- tworzonymi  zindywidualizowanymi, które stanowià duÝy udzia" we wzajemnych obrotach krajów rozwini´tych. W dziedzinie produktów wraÝliwych takich jak tekstylia, odzieÝ, wyroby skó- rzane, obuwie, gdzie duÝe korzyÊci komparatywne odnoszà kraje rozwijajàce si´, liberalizacja prze- biega"a zdecydowanie trudniej. 20 International Trade Statistics 2002, WTO, Genewa. 21 Kaczurba J. i Kawecka-Wyrzykowska E. (red. naukowa), 2002, Polska w WTO, IKCHZ, Warszawa. MATERIA¸Y I STUDIA  ZESZYT 161 13 Mi´dzynarodowa wymiana handlowa Na poczàtku lat 80., a wi´c jeszcze przed rozpocz´ciem Rundy Urugwajskiej GATT poziom ce" w mi´dzynarodowym handlu wyrobami przemys"owym by" relatywnie niski. Z tego powodu re- dukcje taryf celnych w krajach wysoko rozwini´tych, wynegocjowane podczas Rundy Urugwaj- skiej, mia"y niewielkie znaczenie. Niemniej jednak podkreÊliç trzeba korzystny efekt wydatnego rozszerzenia listy towarów korzystajàcych na wielu rynkach z zerowych stawek celnych, dobrowol- nej liberalizacji ce" dla ca"ych grup towarowych (np. dla farmaceutyków, wyrobów papierniczych i mebli) oraz obniÝenia bardzo wysokich ce" na wiele pozycji wraÝliwych. Istotne by"o takÝe bez- 1 precedensowo szerokie przyj´cie zobowiàza’ celnych przez kraje rozwijajàce si´ oraz wydatne zwi´kszenie ogólnej skali zwiàzania stawek taryfowych, co oznacza, Ýe c"a na te towary nie mogà byç w zasadzie podwyÝszane. Dzi´ki temu zwi´kszy"a si´ przewidywalnoÊç warunków wymiany mi´dzynarodowej. Ogólnie rzecz bioràc, w dotychczasowych rokowaniach na forum GATT poziom ce" na towa- ry nierolne w krajach rozwini´tych zmniejszono z przesz"o 40% do oko"o 4%. Poziom stawek cel- nych jest bardzo zróÝnicowany w poszczególnych grupach towarowych. NajniÝsze c"a w krajach wysoko rozwini´tych obowiàzujà na maszyny i urzàdzenia, wyroby z drewna i papieru, wyroby me- talurgiczne i produkty mineralne. Stawki celne znacznie wyÝsze od Êredniego poziomu obowiàzujà 22 m.in. na materia"y w"ókiennicze i odzieÝ . Natomiast w stosunku do artyku"ów rolnych ogólne regu"y w mi´dzynarodowych negocja- cjach stosowano w sposób specjalny i selektywny. Znajdowa"o to wyraz m.in. w formalnym umoÝ- liwianiu stosowania w odniesieniu do importu produktów rolnych róÝnych restrykcji pozataryfowych. Dopiero podczas Rundy Urugwajskiej kwestia handlu artyku"ami rolnymi zosta"a potraktowana kompleksowo. W jej efekcie uzgodniono taryfikacj´ wszystkich Êrodków pozataryfowych oraz stop- niowà redukcj´ ce". èród"em trudnoÊci liberalizacji handlu rolnego pozostaje nadal interwencjonizm na rynkach krajów wysoko rozwini´tych, zw"aszcza Unii Europejskiej. W UE Êrednie c"o na warun- kach klauzuli najwyÝszego uprzywilejowania (KNU) na produkty rolne po zako’czeniu Rundy Uru- 23 gwajskiej wynosi"o 19,5% . Bardzo zróÝnicowane podejÊcie do liberalizacji w poszczególnych grupach towarów prowa- dzi"o do relatywnego pogorszenia si´ dost´pu do rynków dla artyku"ów rolnych i cz´Êci towarów przetworzonych, co wp"yn´"o negatywnie na dynamik´ obrotów w tych grupach i w efekcie zmniej- szenie si´ udzia"u w handlu mi´dzynarodowym. 1.5. Inwestycje zagraniczne Wzrost znaczenia w handlu mi´dzynarodowym wymiany wewnàtrzga"´ziowej jest zwiàzany ze zwi´kszajàcà si´ rolà w gospodarce Êwiatowej BIZ, a zw"aszcza rozwojem korporacji transnaro- 24 dowych . Szybkie zmiany technologiczne oraz liberalizacja przep"ywów kapita"owych przyczyni"y si´ w ciàgu ostatnich dwudziestu lat ubieg"ego wieku do wzrostu wartoÊci inwestycji zagranicznych. W latach 1980-2001 tempo tego wzrostu by"o kilkakrotnie wyÝsze niÝ tempo wzrostu gospodarki 25 Êwiatowej i mi´dzynarodowych obrotów handlowych . Nap"yw kapita"u zagranicznego w formie BIZ prowadzi do zwi´kszenia krajowych zasobów materialnych i niematerialnych (takich jak kapita" finansowy, technologia, umiej´tnoÊci menedÝer- skie, rozszerzenie dost´pu do rynków zagranicznych). W wyniku nap"ywu kapita"u zagranicznego moÝe równieÝ nastàpiç wzrost produktywnoÊci zasobów krajowych m.in. dzi´ki poprawie efektyw- noÊci alokacji tych zasobów oraz ich udoskonaleniu w wyniku koniecznoÊci konkurowania krajo- wych i zagranicznych przedsi´biorstw lub ich wspó"pracy. Firmy z udzia"em kapita"u zagranicznego 22 Bacchetta M., 1999, Market Access: Unfinished Business, Post-Uruguay Round Inventory and Issues, Special Stu- dies 6, WTO, Genewa. 23 Ibidem 24 Zieli’ska-G"´bocka A., 1997, op.cit. 25 UNCTAD World Investment Report 2001 14 N a r o d o w y B a n k P o l s k i Mi´dzynarodowa wymiana handlowa przyczyniajà si´ do przenoszenia nowych technologii produkcji oraz sposobów zarzàdzania i tech- nik marketingowych, co równieÝ moÝe wp"ywaç na popraw´ efektywnoÊci dzia"alnoÊci gospodar- czej w kraju przyjmujàcym inwestycje. NaÊladowanie przez krajowe przedsi´biorstwa nowych roz- wiàza’ wprowadzonych przez zagranicznych inwestorów moÝe prowadziç do zmian w pozycji 26 konkurencyjnej poszczególnych branÝ . Cechà charakterystycznà przep"ywu BIZ, podobnie jak handlu wyrobami przetworzonymi, jest 1 dominujàca pozycja krajów wysoko rozwini´tych (na t´ grup´ krajów przypada aÝ 85% odp"ywów i 65% nap"ywów BIZ). Ponadto podczas angaÝowania si´ w prowadzenie dzia"alnoÊci poza grupà krajów wysoko rozwini´tych, przedsi´biorstwa z tych krajów wykazujà tendencje do inwestowania na najwi´kszych i najbogatszych rynkach krajów rozwijajàcych si´, kierujàc si´ w tym wzgl´dzie bar- dziej stabilnà sytuacjà politycznà i gospodarczà oraz relatywnie bardziej rozwini´tà infrastrukturà27. BIZ przyczyniajà si´ do powstania obrotów wtórnych, zarówno w kraju, jak i poza jego gra- nicami: import maszyn oraz innych Êrodków trwa"ych, zapotrzebowanie na nak"ady dla produkcji przemys"u wytwórczego, dostarczanie fachowej wiedzy i wyspecjalizowanych us"ug (na przyk"ad fi- nansowych, rachunkowoÊci, projektowania oprogramowania, "àcznoÊci, konsultacji inÝynierskich), 28 które jak pokazuje doÊwiadczenie, sà zazwyczaj dostarczane przez kraj pochodzenia . Powstajàce w wyniku BIZ filie przedsi´biorstw zagranicznych kreujà dodatkowo strumienie handlu korporacyjnego (intra-firm trade) w ramach przedsi´biorstw, które stworzy"y globalnie lub 29 regionalnie zintegrowanà sieç produkcji . Szacuje si´, Ýe 55% Êwiatowego eksportu towarów przemys"u przetwórczego, stanowi wymiana pomi´dzy firmami zlokalizowanymi w krajach wysoko 30 rozwini´tych . 26 Weresa M., 2002, Skutki inwestycji zagranicznych dla gospodarki kraju przyjmujàcego  doÊwiadczenia Polski (w) Rola inwestycji zagranicznych w gospodarce, Zeszyty BRE Bank-CASE, nr 62, Warszawa. 27 Liberska B. (red. naukowa), 2002, Globalizacja  mechanizmy i wyzwania, PWE, Warszawa. 28 KorzyÊci p"ynàce z liberalizacji handlu i inwestycji, OECD, ParyÝ 1998. 29 Handel wewnàtrz przedsi´biorstwa ma miejsce mi´dzy firmami jednolitymi w"asnoÊciowo i pozostajàcymi pod wspól- nym zarzàdem, a wi´c mi´dzy filiami korporacji mi´dzynarodowych lub mi´dzy filiami a przedsi´biorstwem macierzy- stym. 30 UNCTAD World Investment Report 2001 MATERIA¸Y I STUDIA  ZESZYT 161 15 Wymiana handlowa Polski 2 Wymiana handlowa Polski 2.1. Tendencje w polskim handlu zagranicznym 2 W wyniku zmian ustrojowych, polski handel zagraniczny zosta" poddany w latach 90. gruntownym reformom systemowym, dzi´ki którym móg" odegraç istotnà rol´ w generowaniu i po- budzaniu procesów transformacyjnych w ca"ej gospodarce. Kluczowym elementem zmian by"o wprowadzenie zasady swobodnego dzia"ania w dziedzinie handlu zagranicznego. UmoÝliwi"o to dziesiàtkom tysi´cy przedsi´biorstw, g"ównie nowo powstajàcym firmom prywatnym, w"àczenie si´ w obroty handlowe z zagranicà. WaÝnà rol´ w kszta"towaniu si´ obrotów handlowych w latach 90. odegra"a prowadzona polityka traktatowa. Decydujàce znaczenie mia"o tu utworzenie strefy wolnego handlu towarami przemys"owymi na mocy Uk"adu Europejskiego, gdyÝ preferencje w nim zawarte dotyczy"y 2/3 pol- skiego eksportu i importu. Istotny wp"yw mia"y takÝe umowy z krajami CEFTA i EFTA Obecnie Pol- ska jest sygnatariuszem umów o wolnym handlu z 32 krajami, co obejmuje ponad 3/4 wartoÊci ob- rotów handlowych z zagranicà. Wykres 7 Wzrost PKB i eksportu w Polsce w latach 1993-2001 (w cenach sta"ych, w % do roku poprzed- niego) èród"o: GUS. Wykres 8 Udzia" handlu zagranicznego w PKB Polski w latach 1993-2001 (%) èród"o: GUS. Z punktu widzenia polityki handlowej waÝne znaczenie mia" udzia" Polski w rokowaniach Rundy Urugwajskiej GATT oraz przystàpienie do Âwiatowej Organizacji Handlu. W wyniku Rundy Urugwajskiej Polska obniÝy"a c"a importowe przeci´tnie o 38%, tj. z 16% do 10,4%. JednoczeÊnie 16 N a r o d o w y B a n k P o l s k i Wymiana handlowa Polski zobowiàza"a si´ do niepodwyÝszania ce" na 96% pozycji celnych wyrobów przemys"owych oraz na wszystkie artyku"y rolne31. Na"oÝenie si´ liberalizacji w ramach integracji regionalnej i na forum wielostronnym przyczy- ni"o si´ do obniÝenia Êredniego poziomu stawek celnych na importowane do Polski wyroby prze- mys"owe z blisko 20% na poczàtku lat 90.32 do niewiele ponad 2% w 2001 r. Tablica 2 Porozumienia o wolnym handlu zawarte przez Polsk´ Data wejÊcia w Ýycie Udzia" w eksporcie Udzia" w imporcie w 2001 r. w 2001 r. 2 Wspólnoty Europejskie 1 marca 1992 69,2 61,4 CEFTA (Czechy, 1 marca 1993 7,5 6,5 S"owacja, W´gry) EFTA 15 listopada 1993 2,5 2,4 S"owenia 1 stycznia 1996 0,4 0,5 Litwa 1 stycznia 1997 2,1 0,6 Rumunia 1 lipca 1997 0,6 0,3 Bu"garia 1 stycznia 1999 0,3 0,1 ¸otwa 1 czerwca 1999 0,6 0,1 Estonia 1 stycznia 1999 0,3 0,1 Izrael 1 czerwca 1999 0,1 0,2 Wyspy Owcze 1 czerwca 1999 0,0 0,0 Turcja 1 maja 2000 0,4 0,8 Chorwacja 1 kwietnia 2002 0,3 0,1 ¸àczny udzia" wszystkich krajów obj´tych 84,2 73,0 porozumieniami o wolnym handlu W latach 1990-2001 wolumen polskiego eksportu zwi´kszy" si´ dwu i pó"-krotnie. Jeszcze szybszy, ponad pi´ciokrotny, by" jednak w tym okresie wzrost wolumenu importu. Szybki wzrost ob- rotów w polskim handlu zagranicznym sprawi", Ýe udzia" Polski w handlu Êwiatowym zwi´kszy" si´ w latach 1990-2001 z 0,42% do 0,59% w eksporcie i z 0,33% do 0,78% w imporcie33. Szybszy wzrost importu niÝ eksportu sprawi", Ýe do 1999 r. systematycznie pogarsza"o si´ saldo obrotów towarowych. Na umiarkowanà proeksportowoÊç i silnà sk"onnoÊç proimportowà wp"yn´"a s"aboÊç poda- Ýowej strony gospodarki, tj. niedostateczna podaÝ towarów konkurencyjnych, zarówno na otwie- rajàcym si´ rynku krajowym, jak i na rynkach zagranicznych. Polskie towary mogà uczestniczyç w konkurencji cenowej (i to nie zawsze, ze wzgl´du na rosnàce koszty produkcji), natomiast opóê- nienie technologiczne, charakteryzujàce znacznà cz´Êç polskich wyrobów przetworzonych, ograni- cza moÝliwoÊç konkurowania jakoÊcià. Po stronie importu wynika"o to z szybkiego wzrostu popytu wewn´trznego oraz duÝej sk"onnoÊci do importu firm z kapita"em zagranicznym, zw"aszcza w po- czàtkowej fazie ich dzia"ania. 31 Kaczurba J. i Kawecka-Wyrzykowska E. (red. naukowa), 2002, op.cit. 32 Ârednia stawka celna w 1990 r. wynosi"a dla ca"ego importu tylko 4,35%. Dopiero w kolejnych dwu latach poziom nominalnej protekcji znaczàco si´ podniós". 33 International Trade Statistics 2002, WTO, Genewa. MATERIA¸Y I STUDIA  ZESZYT 161 17 Wymiana handlowa Polski Deficyt wymiany handlowej Polski ma charakter strukturalny. Jego trwa"e i wyraêne zmniej- szenie wymaga zmian w strukturze produkcji, wymiany lub g"´bokiej modernizacji Êrodków trwa- "ych w przedsi´biorstwach, poprawy kwalifikacji zatrudnionych. Reorientacja struktury geograficznej obrotów handlowych, która dokona"a si´ na prze"omie lat 80. i 90. sprawi"a, Ýe handel Polski z krajami Europy Ârodkowej i Wschodniej utraci" swoje prio- rytetowe znaczenie na korzyÊç handlu z wysokorozwini´tymi krajami Europy Zachodniej, a zw"asz- cza z krajami Unii Europejskiej. Podobnie jak struktura geograficzna, duÝym przeobraÝeniom uleg"a struktura towarowa pol- skiego handlu. W polskim eksporcie znaczàco zwi´kszy" si´ udzia" wyrobów przetworzonych kosz- tem udzia"u produktów nieprzetworzonych  przede wszystkim paliw i artyku"ów rolnych. Najsil- 2 niejszy wzrost sprzedaÝy wÊród wyrobów przetworzonych, zgodnie z tendencjami wyst´pujàcymi w gospodarce Êwiatowej, osiàgn´"y maszyny i sprz´t transportowy. Podobne tendencje wystàpi"y po stronie importu. 2.2. Integracja z Unià Europejskà Historyczne przemiany dokonujàce si´ na prze"omie lat 80. i 90. ubieg"ego wieku w Polsce spotka"y si´ z szerokim poparciem w pa’stwach demokratycznych. Jednym z elementów wsparcia procesu demokratyzacji i transformacji gospodarczej, jakiego udzieli"y wówczas m.in. kraje Wspól- not Europejskich, by"o zniesienie ogranicze’ iloÊciowych w imporcie z Polski oraz w"àczenie nasze- go kraju do systemu Powszechnych Preferencji Celnych (GSP)34. 16 grudnia 1991 r. zosta" podpisany Uk"ad o stowarzyszeniu Polski ze Wspólnotami Europej- skimi (tzw. Uk"ad Europejski). W jego preambule zawarto zapis mówiàcy, Ýe WE uznajà fakt, iÝ osta- tecznym celem Polski jest cz"onkostwo we Wspólnocie, zaÊ stowarzyszenie pomoÝe osiàgnàç ten cel. Ze wzgl´du na d"ugotrwa"à procedur´ ratyfikacyjnà uzgodniono, Ýe cz´Êç handlowa Uk"adu wejdzie w Ýycie na mocy Umowy przejÊciowej w dniu 1 marca 1992 r. Umowa przejÊciowa okre- Êla"a precyzyjnie mechanizm i harmonogram znoszenia ogranicze’ w handlu Polska-UE. Stopniowa redukcja barier handlowych by"a oparta na zasadzie asymetrii. Polega"a ona na tym, Ýe Wspólnota jako silniejszy gospodarczo partner rozpocz´"a wczeÊniej niÝ Polska otwieranie swego rynku. W efekcie wczeÊniej teÝ wyeliminowa"a wszystkie bariery na towary pochodzàce z Polski. Zasada asymetrii mia"a u"atwiç polskim eksporterom zwi´kszenie wywozu na rynek Wspólnoty w pierw- szym okresie obowiàzywania cz´Êci handlowej Uk"adu, a jednoczeÊnie daç polskim producentom d"uÝszy okres (o 3 lata, tj. do czasu rozpocz´cia zasadniczego otwierania rynku polskiego na towa- ry wspólnotowe w styczniu 1995 r.) na przygotowanie si´ do wzmoÝonej penetracji rynku przez za- granicznych dostawców. Zgodnie z tà zasadà Wspólnota juÝ l marca 1992 r. znios"a c"a na znacznà cz´Êç polskiego eksportu przemys"owego. Wobec pozosta"ych towarów zastosowano stopniowà redukcj´ ce" ogra- niczonà w przypadku produktów wraÝliwych do tylko okreÊlonych z góry iloÊci eksportu w ramach kontyngentów i plafonów taryfowych35. Od poczàtku 1995 r. praktycznie ca"y polski eksport prze- mys"owy do Unii Europejskiej (z wyjàtkiem wyrobów tekstylnych i odzieÝowych) korzysta" z bezc"o- wego dost´pu do rynku Unii. W Polsce proces liberalizacji dost´pu do rynku dla towarów przemys"owych z UE rozpoczà" si´ w zasadzie na poczàtku 1995 r. C"a na sprz´t inwestycyjny i surowce zosta"y obniÝone lub ca"- kowicie zniesione juÝ w 1992 r. G"ównym celem szybkiej liberalizacji importu tych grup wyrobów 34 Polska by"a obj´ta systematem GSP Wspólnoty Europejskiej tylko w okresie 1990-1991. Natomiast po wejÊciu w Ýy- cie umowy przejÊciowej poprzedzajàcej Uk"ad Europejski (w marcu 1992 r.) warunki dost´pu do rynku WE w zakresie znacznej cz´Êci wyrobów przemys"owych uleg"y pogorszeniu. 35 Dotyczy"o to tych grup produktów gdzie producenci krajów cz"onkowskich byli ma"o konkurencyjni wzgl´dem importu, a jednoczeÊnie w których Polska mia"a najwi´kszy potencja" i przewag´ komparatywnà. Stosunkowo d"ugi (w porównaniu z innymi towarami) okres liberalizacji, jak i ograniczony jej charakter w tych dziedzinach sprawi", Ýe pol- scy eksporterzy nie mogli wykorzystaç w pe"ni swej przewagi komparatywnej. 18 N a r o d o w y B a n k P o l s k i Wymiana handlowa Polski by"o przyspieszenie modernizacji polskiej gospodarki. Liberalizacja importu pozosta"ych wyrobów przemys"owych realizowana by"a z pewnymi wyjàtkami do 1999 r. (c"a na przywóz produktów pe- trochemicznych i wyrobów ze stali zosta"y zniesione w 2000 r., a na samochody w 2002 r.). W przeciwie’stwie do wyrobów przemys"owych, handel artyku"ami rolnymi podlega" ograni- czonej i selektywnej liberalizacji. Oznacza to, Ýe w przypadku artyku"ów rolnych liberalizacja obj´"a jedynie niektóre towary i polega"a tylko na cz´Êciowej redukcji barier handlowych. Wykres 9 Struktura geograficzna polskiego eksportu w 1990 i 2001 r. (%) 2 èród"o: GUS. Wykres 10 Udzia" UE w polskim handlu zagranicznym w latach 1990-2001 (%) èród"o: GUS. Dynamika eksportu do Unii Europejskiej znacznie wyprzedza"a dynamik´ sprzedaÝy do innych krajów w czasie gdy zgodnie z harmonogramem Uk"adu Unia liberalizowa"a dost´p do swojego rynku dla polskich towarów. Na poczàtku drugiej po"owy lat dziewi´çdziesiàtych, kiedy marÝa pre- ferencji juÝ si´ obniÝy"a, rozwój eksportu by" znacznie wolniejszy. Jednak, gdy nastàpi"o za"amanie si´ sprzedaÝy polskich towarów na rynki wschodnie, wzrost eksportu do Unii w znacznym stopniu z"agodzi" negatywne skutki kryzysu rosyjskiego. W latach 2000-2001 ponownie dynamika ekspor- tu do UE, by"a nieco wolniejsza niÝ do innych krajów. DuÝo wyÝsza dynamika obrotów handlowych z Unià Europejskà niÝ z pozosta"ymi partnera- mi wynika"a z opisanych wyÝej efektów kreacji i przesuni´cia. Najwi´ksze róÝnice na korzyÊç wymia- ny z Unià wyst´powa"y w tych latach kiedy nast´powa" kolejny etap liberalizacji handlu. Wi´ksza korelacja mi´dzy procesem redukcji ce" a zmianami obrotów po stronie importu Êwiadczy o tym, Ýe efekt kreacji handlu by" znacznie silniejszy po stronie importu z Unii (por. tablica 3)36. W 1992 r., kiedy mia"a miejsce jednorazowa redukcja ce" na cz´Êç importu, wartoÊç przywozu z Unii Europej- skiej zwi´kszy"a si´ o 12% w stosunku do poprzedniego roku. W latach 1993-1994, kiedy c"a na importowane z Unii towary nie zmienia"y si´, nieco szybciej rós" przywóz z pozosta"ych krajów, a udzia" UE spad" poniÝej 60%. W latach 1995-1998, kiedy Polska eliminowa"a stopniowo c"a dla towarów z Unii, import z UE rós" Êrednio prawie 30% rocznie. 36 Z szacunkowych oblicze’ dokonanych dla pierwszych lat obowiàzywania cz´Êci handlowej uk"adu wynika, Ýe skala kreacji handlu (zw"aszcza eksportu) by"a w krajach Unii znacznie wi´ksza niÝ efekt kreacji handlu przez Polsk´. Sytuacja ta odzwierciedla przewag´ konkurencyjnà Unii Europejskiej nad Polskà. MATERIA¸Y I STUDIA  ZESZYT 161 19 Wymiana handlowa Polski Tablica 3 Polski handel z Unià Europejskà w latach 1992-2001 na tle wymiany z pozosta"ymi krajami (w EURa) Eksport Import Unia Europejska pozosta"e kraje Unia Europejska pozosta"e kraje poprzedni rok udzia" poprzedni rok udzia" poprzedni rok udzia" poprzedni rok udzia" = 100 w ogó"em (%) = 100 w ogó"em (%) = 100 w ogó"em (%) = 100 w ogó"em (%) 1992 105,8 57,9 81,9 42,1 125,0 62,1 70,8 37,9 1993 130,0 63,3 103,6 36,7 120,9 57,3 148,1 42,7 1994 118,8 62,7 122,0 37,3 113,2 57,5 112,1 42,5 2 1995 135,0 70,0 96,9 30,0 137,7 64,6 101,9 35,4 1996 104,0 66,3 123,8 33,7 130,2 63,9 134,4 36,1 1997 114,3 64,2 125,3 35,8 127,3 63,8 127,9 36,2 1998 117,9 68,3 98,2 31,7 116,3 65,9 105,9 34,1 1999 105,2 70,5 94,9 29,5 101,1 64,9 105,6 35,1 2000 138,2 69,9 136,6 30,1 116,1 61,1 136,7 38,9 2001 115,8 69,2 119,5 30,8 106,0 61,4 104,9 38,6 a G"ówny Urzàd Statystyczny publikuje od 1999 r. dane o wartoÊci polskiego handlu zagranicznego wyraÝone w euro. Dane za lata 1991-1998 zosta"y przeliczone na podstawie Êrednich rocznych kursów euro do USD, publikowanych w ba- zie danych EUROSTAT-Comext. èród"o: Obliczenia w"asne na podstawie danych GUS. Uk"ad Europejski niewàtpliwie przyczyni" si´ do kreacji nowych strumieni eksportu, poprawia- jàc warunki dost´pu polskich towarów do rynku Unii Europejskiej. Jednak przyj´ta w nim skala asy- metrii okaza"a si´ zbyt ma"a. Wynika"o to m.in. z tego, Ýe w przypadku wyrobów przemys"owych eksporterzy unijni otrzymali zdecydowanie wyÝszà marÝ´ preferencji niÝ eksporterzy polscy. Unia obniÝa"a bowiem c"o z niÝszego poziomu niÝ Polska. W Unii Êrednia stawka celna waÝona impor- tem z Polski wynosi"a na poczàtku 1992 r. oko"o 6%, podczas gdy Êrednie c"o waÝone importem z Unii wynosi"o w Polsce wówczas 18%. Tak wi´c korzyÊci dla polskich eksporterów by"y niÝsze, 37 a ponadto skutki dla polskiej gospodarki, gdzie obniÝenie protekcji by"o wyÝsze  wi´ksze . JednoczeÊnie ekspansja eksportowa w tych grupach towarowych gdzie Polska posiada"a przewagi komparatywne na poczàtku lat 90. by"a utrudniona. W odniesieniu do handlu tzw. pro- duktami wraÝliwymi, a wi´c gdzie producenci krajów cz"onkowskich byli ma"o konkurencyjni wzgl´- dem importu, a jednoczeÊnie w których Polska mia"a najwi´kszy potencja" i przewag´ komparatyw- nà Wspólnota przeforsowa"a w Uk"adzie najd"uÝszy harmonogram liberalizacji dost´pu do jej rynku. W tych grupach towarów Wspólnota utrzymywa"a takÝe relatywnie najwyÝszà protekcj´. Stosunkowo d"ugi (w porównaniu z innymi towarami) okres znoszenia protekcji w tych dziedzinach sprawi", Ýe polscy eksporterzy nie mogli wykorzystaç w pe"ni swej przewagi komparatywnej. 2.3. Inwestycje zagraniczne w Polsce W sytuacji niedoboru kapita"u krajowego istotnà rol´ w procesie restrukturyzacji polskiej go- spodarki odgrywa kapita" zagraniczny, w tym zw"aszcza BIZ. KorzyÊci wynikajàce z nap"ywu inwe- stycji bezpoÊrednich zwiàzane sà przede wszystkim z moÝliwoÊcià zwi´kszonego importu nowocze- snych technologii, pozwalajàcych na przyspieszonà modernizacj´ gospodarki, popraw´ 37 Kawecka-Wyrzykowska E., 1999, Polska w drodze do Unii Europejskiej, PWE, Warszawa. 20 N a r o d o w y B a n k P o l s k i Wymiana handlowa Polski konkurencyjnoÊci produkcji i wzrost eksportu. Ostatecznym efektem w"aÊciwie wykorzystanego ka- pita"u zagranicznego powinno byç przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego oraz zmniejsze- nie si´ luki technologicznej dzielàcej Polsk´ od krajów rozwini´tych38. W latach 90-tych nastàpi"a w Polsce liberalizacja przep"ywów kapita"u i stopniowe w"àczanie gospodarki do Êwiatowego systemu finansowego. System ulg i zwolnie’ podatkowych, nowe re- gulacje prawne, w tym wprowadzenie zasady narodowego traktowania inwestorów i przede wszystkim wysokie tempo wzrostu gospodarczego w po"owie lat 90-tych oraz wzgl´dnie stabilna sytuacja gospodarcza sprzyja"y przyciàganiu BIZ. Spó"ki z kapita"em zagranicznym odgrywa"y (i odgrywajà nadal) istotnà rol´ w procesach prze- budowy technologicznej i modernizacji polskiej gospodarki. Âwiadczy o tym chociaÝby fakt, Ýe w 2000 2 r. wydatki inwestycyjne spó"ek z udzia"em kapita"u zagranicznego odpowiada"y 37% ogólnych nak"a- dów inwestycyjnych w gospodarce polskiej (w tym aÝ 2/3 w przetwórstwie przemys"owym)39. O duÝym znaczeniu przedsi´biorstw z kapita"em zagranicznym w polskim handlu zagranicz- nym Êwiadczy ich wysoki i rosnàcy udzia" w eksporcie i imporcie. Do 1999 r. przyczynia"y si´ one g"ównie do szybkiego pog"´biania si´ ujemnego salda, jednak obecnie kreujà wi´kszà cz´Êç wzro- stu polskiego eksportu W 2001 r. eksport ich stanowi" 52,6% eksportu Polski ogó"em. Wi´ksza sk"onnoÊç do eksportu spó"ek z kapita"em zagranicznym w porównaniu z przedsi´biorstwami z wy- "àcznie polskim kapita"em zwiàzana jest z wykorzystywaniem zagranicznych kana"ów dystrybucji i nowoczesnych metod marketingu. JednoczeÊnie w 2001 r. spó"ki z kapita"em zagranicznym zre- alizowa"y 60,7% wartoÊci polskiego importu. Wykres 11 Wp"yw przedsi´biorstw z kapita"em zagranicznym na dynamik´ polskiego eksportu w latach 1996-2001 (%) èród"o: Obliczenia w"asne na podstawie danych IKCHZ. Wykres 12 Udzia" wymiany wewnàtrzga"´ziowej w polskim handlu z UE a zmniejszanie si´ dysproporcji w poziomie PKB per capita mi´dzy Polskà a UE (%) èród"o: Obliczenia w"asne na podstawie danych Eurostatu. Spektakularnym przyk"adem roli korporacji transnarodowych w dynamizowaniu polskiego eksportu moÝe byç sprzedaÝ za granic´ silników wysokopr´Ýnych wytwarzanych przez Isuzu Motor Polska oraz Volkswagen Motor Polska. W latach 1998-2001 ich eksport zwi´kszy" si´ kilkadziesiàt razy, w rezultacie sta"y si´ one drugà pod wzgl´dem wartoÊci pozycjà w polskim eksporcie. Warto 38 Budnikowski A., 2002, Mi´dzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa. 39 Inwestycje zagraniczne w Polsce w 2001 r., IKCHZ, Warszawa 2002. MATERIA¸Y I STUDIA  ZESZYT 161 21 Wymiana handlowa Polski przy tym zaznaczyç, Ýe w roku 2000 sprzedaÝ silników wysokopr´Ýnych przyczyni"a si´ do wzrostu wartoÊci polskiego eksportu (wyraÝonej w USD) o 3,5 pkt. proc. 2.4. Zmiana modelu polskiego handlu zagranicznego W okresie ostatniej dekady nastàpi"y g"´bokie zmiany strukturalne w polskim handlu zagra- nicznym. Na poczàtku okresu transformacji polski handel zagraniczny opiera" si´ przede wszystkim na modelu klasycznym, którego podstawà sà korzyÊci komparatywne. Wynika"o to z komplemen- tarnoÊci polskiej gospodarki wobec rynku UE. Âwiadczà o tym wskaêniki ujawnionych przewag komparatywnych  RCA40 najwyÝsze w przypadku produktów nieprzetworzonych i o niskim stop- 2 niu przetworzenia. Polska posiada"a i nadal posiada w handlu z krajami UE przewagi komparatyw- ne przede wszystkim w grupie towarów pracoch"onnych i surowcoch"onnych, brak ich natomiast wÊród towarów technologicznie intensywnych. Relatywnie zasobna w prac´ Polska wykazuje spe- cjalizacj´ przede wszystkim w produkcji wyrobów pracointensywnych, takich jak na przyk"ad meble czy odzieÝ, które sà sprzedawane w zamian za produkty, takie jak maszyny czy wyroby farmaceu- tyczne, wymagajàce relatywnie wi´kszych nak"adów kapita"u fizycznego i ludzkiego. Tak wi´c, jak w tradycyjnym modelu Heckschera-Ohlina-Samuelsona, wymiana handlowa realizowana by"a w oparciu o róÝnice w relatywnym wyposaÝeniu krajów w czynniki produkcji41. Tablica 4 Zmiany w polskim eksporcie do Unii Europejskiej wed"ug g"ównych grup produktów w latach 1990-2001 Udzia" Udzia" Wskaênik inwestycji w eksporcie Ârednia przewagi zagranicznych do Unii dynamika w eksporcie komparatywnej Europejskiej ogó"ema 1990 2001 1990-2001 1990 2001 2001 Grupy, których udzia" zwi´kszy" si´ najbardziej Maszyny mechaniczne 4,1 12,3 26,1 0,3 0,9 70,7 Maszyny elektryczne 4,0 11,3 24,3 0,5 0,9 78,4 Pojazdy drogowe i cz´Êci 2,2 11,0 33,3 0,5 2,3 88,1 Meble 3,7 9,2 24,6 5,0 6,4 59,5 Papier i wyroby z papieru 0,8 2,6 25,3 0,3 3,2 81,9 Grupy, których udzia" zmniejszy" si´ najbardziej Paliwa mineralne 10,4 5,5 6,9 0,7 0,4 9,1 Drewno i wyroby z drewna 4,5 3,8 13,2 1,8 2,9 37,2 Úelazo, Ýeliwo i stal 5,3 2,5 4,7 3,1 2,0 11,0 Warzywa 3,2 0,7 0,7 5,7 2,6 24,5 Nawozy 2,0 0,7 1,5 6,2 3,3 1,8 a Inwestycje zagraniczne w Polsce  Raport roczny, IKCHZ, Warszawa 2002 èród"o: Obliczenia w"asne na podstawie danych Eurostatu. 40 Wskaênik RCA liczony wg formu"y Balassa: RCA= (Xij: Xi): (Xj: X) Xij  wartoÊç eksportu (X) grupy towarowej (i) kraju (j); Xj  wartoÊç eksportu globalnego kraju (j); Xi  eksport Êwiatowy grupy towarowej (i); X  globalny eksport Êwiatowy. Interpretacja indeksu jest nast´pujàca: gdy przyjmuje on wartoÊci wyÝsze od jednoÊci, to oznacza, Ýe badany kraj ma wzgl´dem zagranicy przewag´ komparatywnà w eksporcie wyrobów naleÝàcych do grupy i. Natomiast jeÝeli wartoÊç obliczonego indeksu jest niÝsza od jednoÊci, wtedy mamy do czynienia z sytuacjà odwrotnà  badany kraj nie ma prze- wagi komparatywnej wzgl´dem zagranicy (por. B. Balassa, Trade Liberalisation and Revealed Comparative Adventage, The Manchester School, 1965). 41 Pluci’ski E., 2001a, Handel Polski z Unià Europejskà, WyÝsza Szko"a Ubezpiecze’ i BankowoÊci, Warszawa. 22 N a r o d o w y B a n k P o l s k i Wymiana handlowa Polski WejÊcie w Ýycie Uk"adu Europejskiego, a nast´pnie nap"yw bezpoÊrednich inwestycji zagra- nicznych sprzyja"y zmniejszaniu si´ w polskim eksporcie udzia"u produktów nieprzetworzonych i zwi´kszaniu si´ wyrobów przetworzonych, w tym przede wszystkim maszyn i sprz´tu transporto- wego (por. tablica 4). Silny wzrost obrotów w tej ostatniej grupie przyczynia" si´ w zasadniczy spo- sób do wzrostu znaczenia handlu wewnàtrzga"´ziowego42 w obrotach mi´dzy Polskà a Unià. Obec- nie blisko po"ow´ polskiego handlu zagranicznego z UE stanowi równoleg"a wymiana tych samych grup produktów. Warto przy tym zwróciç uwag´, Ýe zgodnie z przedstawionà wczeÊniej teorià han- dlu wewnàtrzga"´ziowego, udzia" ten rós" w miar´ zmniejszania si´ dysproporcji w PKB per capita mi´dzy Polskà i Unià (por. wykres 12). W"aÊnie wskaênik wymiany wewnàtrzga"´ziowej, a nie nat´- Ýenie wymiany handlowej, cz´sto uÝywany jest jako miernik integracji43. Dalszy wzrost udzia"u wy- miany wewnàtrzga"´ziowej (który w latach 1999-2001 praktycznie nie zmienia" si´) wymaga pod- 2 niesienia innowacyjnoÊci polskiej gospodarki, poprzez zwi´kszenie nak"adów inwestycyjnych na unowoczeÊnienie aparatu wytwórczego oraz wzrost potencja"u badawczo-rozwojowego44. Tablica 5 Struktura towarowa handlu Polski z Unià Europejskà w roku 1990 i 2001 Eksport Import 1990 2001 1990 2001 Ogó"em 100,0 100,0 100,0 100,0 Produkty nieprzetworzone 41,5 13,8 18,5 8,0 Produkty rolno-spoÝywcze 17,5 5,7 12,2 4,5 Surowce 9,5 2,7 3,0 2,3 Paliwa mineralne 14,5 5,5 3,3 1,2 Wyroby przetworzone 57,0 84,6 77,5 89,7 Produkty chemiczne 8,9 4,0 10,9 15,9 Maszyny i sprz´t transportowy 10,7 36,5 37,4 41,8 RóÝne wyroby przemys"owe 37,4 44,1 29,2 32,0 Towary niesklasyfikowane 1,5 1,6 4,0 2,3 èród"o: Eurostat. Mimo rosnàcej roli przedsi´biorstw z kapita"em zagranicznym w polskim handlu zagranicz- nym nie nastàpi"y wyraêne zmiany jakoÊciowe w strukturze importu. W okresie przyspieszonego rozwoju gospodarczego i restrukturyzacji gospodarki ma miejsce duÝe zapotrzebowanie na import inwestycyjny, a ten  mimo dominacji firm z kapita"em zagranicznym w imporcie  utrzymuje si´ na relatywnie niskim poziomie. Spó"ki z kapita"em zagranicznym kreujà bowiem przede wszystkim import zaopatrzeniowy. JednoczeÊnie bardzo niski jest udzia" w przywozie wyrobów najwyÝszych technologii. Analizujàc wp"yw bezpoÊrednich inwestycji zagranicznych na modernizacj´ gospodarki trze- ba rozróÝniç czy dokonujà one transferu technologii najnowoczeÊniejszych, czy mniej nowocze- snych  drugiej generacji. W przypadku Polski mamy do czynienia przede wszystkim z transfero- waniem technologii drugiej generacji. Sà to technologie, które zosta"y wycofane z uÝycia w ich 42 Handel wewnàtrzga"eziowy dzieli si´ na handel dobrami zróÝnicowanymi poziomo (róÝniàcymi si´ cechami uÝytko- wymi) i dobrami zróÝnicowanymi pionowo (róÝniàcymi si´ jakoÊcià lub poziomem technologicznym). Do handlu dobrami zróÝnicowanymi pionowo zalicza si´ takÝe wymian´ realizowanà w ramach powiàza’ kooperacyjnych we- wnàtrz korporacji. Handel dobrami zróÝnicowanymi pionowo stanowi dominujàca cz´Êç wymiany wewnàtrzga"´ziowej mi´dzy Unià Europejskà a krajami Europy Ârodkowej i Wschodniej, w tym równieÝ Polskà. 43 Korhonen L., Fidrmuc J., 2001, Similarity of Supply and Demand Shocks Between the Euro Area and the Accession Countries, Focus on Transition, nr 2/2001, Oesterreichische Nationalbank. 44 Pluci’ski E., 2001a, op.cit. MATERIA¸Y I STUDIA  ZESZYT 161 23 Wymiana handlowa Polski krajach macierzystych, gdzie zosta"y zastàpione przez nowsze. Co prawda technologie te sà zazwy- czaj bardziej nowoczesne i bardziej konkurencyjne niÝ stosowane dotychczas przez polskie przed- si´biorstwa, jednak transfer najnowoczeÊniejszych technologii pozwoli"by na szybkà modernizacj´ technologicznà gospodarki. To z kolei spowodowa"oby przesuni´cie Polski na skali rozwoju techno- logicznego. MoÝna jednak oczekiwaç, Ýe wraz z nasyceniem polskiego rynku i wzrostem poziomu 45 konkurencji transferowane technologie b´dà coraz nowsze . 2 45 St´pniak A., 2000, Transfer kapita"u i wp"yw na dochody oraz zatrudnienie. W: Rozszerzenie Unii Europejskiej na Wschód  konsekwencje dla dobrobytu i zatrudnienia w Europie, Opinia o Raporcie Fundacji Friedricha Eberta, Kance- laria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa. 24 N a r o d o w y B a n k P o l s k i Ekonometryczny model handlu zagranicznego 3 Ekonometryczny model handlu zagranicznego 3.1. Zagadnienia dotyczàce modelowania wymiany handlowej Dobór odpowiedniego modelu objaÊniajàcego zmiennoÊç eksportu i importu powinien zostaç poprzedzony analizà jakoÊciowà dóbr podlegajàcych wymianie handlowej. Zwiàzane to jest z zupe"nie innymi charakterystykami handlu dobrami homogenicznymi, takimi jak ropa naftowa, miedê czy psze- nica niÝ w przypadku wysoce zróÝnicowanych dóbr konsumpcyjnych. Rynek dóbr homogenicznych mo- 3 Ýe byç porównany z rynkiem wolnokonkurencyjnym, gdzie popyt charakteryzuje si´ niesko’czonà ela- stycznoÊcià cenowà. Rynek dóbr heterogenicznych moÝe byç natomiast porównany do rynku monopolu konkurencyjnego. W pierwszym przypadku zazwyczaj stosuje si´ model handlu doskona"ych substytutów, natomiast w drugim przypadku  zalecany jest model niedoskona"ych substytutów. Nast´pnym wyborem, który musi zostaç dokonany przy budowie modelu handlu zagranicz- nego, jest stopie’ agregacji zmiennych46. W przypadku analiz na danych szczegó"owych, zazwy- 47 czaj stosuje si´ podzia" towarów na grupy na poziomie sekcji SITC . Z jednej strony, zaletà dez- agregacji jest moÝliwoÊç uzyskania bardziej szczegó"owych informacji na temat kszta"towania si´ eksportu i importu wszystkich grup towarowych. Dodatkowo istnieje moÝliwoÊç uwzgl´dnienia we- wn´trznych interakcji zachodzàcych mi´dzy tymi grupami. Z drugiej strony szczegó"owe dane do- tyczàce eksportu i importu sà zazwyczaj obarczone wi´kszym, relatywnym b"´dem pomiaru niÝ da- ne zagregowane. W efekcie, po dokonaniu ponownej agregacji otrzymane wyniki estymacji mogà byç gorsze od wyników uzyskanych na bazie danych zagregowanych. Ostatecznie, przed przystàpieniem do konstruowania modelu handlu zagranicznego naleÝy dokonaç wyboru zmiennej, która b´dzie przez ten model objaÊniana. Z regu"y, zmiennà endoge- nicznà w modelach handlu sà ceny transakcyjne lub wolumen wymiany handlowej  bardzo rzad- ko sà to wartoÊci eksportu i importu48. NaleÝy tutaj dodaç, Ýe dost´pne dane sà bardzo cz´sto po- dawane w cenach bieÝàcych. W takim przypadku naleÝy dokonaç rozbicia wartoÊci na ceny i wolumen, co w praktyce moÝe przysporzyç wielu k"opotów. 3.2. Model niedoskona"ych substytutów Podstawowym za"oÝeniem modelu niedoskona"ych substytutów jest, jak wskazuje nazwa, brak doskona"ej substytucyjnoÊci dóbr importowanych (eksportowanych) oraz dóbr wyst´pujàcych na rynku krajowym. Jest to za"oÝenie znajdujàce potwierdzenie w rzeczywistoÊci. Po pierwsze, gdy- by wyÝej wymienione dobra by"y doskona"ymi substytutami, kaÝdy kraj móg"by byç wy"àcznie eks- porterem lub importerem homogenicznego dobra. W praktyce kraje sà zarówno eksporterami, jak i importerami towarów. Po drugie, hipoteza doskona"ych substytutów implikuje prawo jednej ceny, które uzyska"o niewiele potwierdzenia w badaniach empirycznych49. 46 Dane dotyczàce wymiany handlowej, w przypadku wi´kszoÊci krajów rozwini´tych, dost´pne sà w bardzo szczegó"owym rozbiciu na grupy towarów (np. klasyfikacja SITC). Szeregi czasowe eksportu i importu dost´pne sà takÝe w rozbiciu na re- giony Êwiata. W efekcie, badania empiryczne mogà byç prowadzone na danych zagregowanych lub zdezagregowanych. 47 Istniejà jednak opracowania z bardziej szczegó"owym podzia"em, np. Stone J., 1979, Price elasticities of demand for imports and exports: Industry estimates for the U.S., the E. E. C. and Japan, Review of Economics and Statistics, nr 61, s. 117-123. 48 WartoÊç eksportu (importu) jest iloczynem wolumenu i cen transakcyjnych. 49 Wyjàtkiem sà dobra homogeniczne takie jak ropa, metale itp., które podlegajà wymianie na mi´dzynarodowych ryn- kach towarowych. MATERIA¸Y I STUDIA  ZESZYT 161 25 Ekonometryczny model handlu zagranicznego Ogólna postaç modelu niedoskona"ych substytutów jest nast´pujàca50: " krajowy popyt na import (wolumen): MD = f (Y, PM[1 + T], P) (1) f gdzie f1 > 0; f2 < 0; f3 > 0 sà pierwszymi pochodnymi funkcji odpowiednio wzgl´dem Y, PM[1+T], P; " zagraniczna podaÝ importu (wolumen): * MS = g(PX[1 + S*], P*) (2) * gdzie g1 > 0;g2 < 0 sà pierwszymi pochodnymi funkcji g odpowiednio wzgl´dem PX [1 + S*], P*; " zagraniczny popyt na krajowy eksport (wolumen): * XD = h(Y*, PM[1 + T*], P*) (3) gdzie h1 > 0;h2 < 0;h3 > 0 sà pierwszymi pochodnymi funkcji h odpowiednio wzgl´dem 3 * Y*, PM[1 + T*], P* " krajowa podaÝ eksportu (wolumen): XS = j(PX[1 + S], P) , (4) PX[1 + S], gdzie j1 > 0; j2 < 0 sà pierwszymi pochodnymi funkcji j odpowiednio wzgl´dem P. W powyÝszych wzorach zastosowano nast´pujàce oznaczenia: Y jest nominalnà wartoÊcià popytu globalnego; PM, PX i P sà poziomami cen importu, eksportu i cen ogó"em; zaÊ S i T repre- zentujà procentowe stawki subwencji eksportowych oraz stawek celnych. Zmienne z  * dotyczà 51 zagranicy, natomiast bez  * oznaczajà kraj . Ponadto, pomi´dzy zmiennymi równa’ (1) - (4) za- chodzà nast´pujàce zaleÝnoÊci: * PX PM = (5) E * PM = PXE (6) gdzie E jest nominalnym kursem walutowym52. Zgodnie z równaniem (1) krajowy popyt na import z zagranicy jest rosnàcà funkcjà krajowe- go dochodu oraz ogólnego poziomu cen krajowych, natomiast malejàcà funkcjà cen importu sko- rygowanych o stawki celne. Oznacza to, Ýe dla zagregowanej funkcji importu wyklucza si´ moÝli- woÊç, aby dobra importowane by"y dobrami poÊlednimi. Równanie (2) wskazuje, Ýe podaÝ dóbr importowanych na rynek krajowy jest rosnàcà funkcjà zagranicznych cen transakcyjnych w ekspor- cie, które reprezentujà dochody producentów zagranicznych, oraz malejàcà funkcjà ogólnych cen zagranicznych, które negatywnie wp"ywajà na koszty produkcji. Interpretacja równa’ (3) i (4) jest symetryczna wzgl´dem (1) i (2). W praktyce zak"ada si´ neutralnoÊç pieniàdza w gospodarce, tzn. f1 + f2 + f3 = 0 oraz h1 + h2 + h3 = 0 (por. równania (1) i (3)). Uwzgl´dniajàc powyÝsze zaleÝnoÊci moÝna podzieliç prawà stron´ równa’ (1) i (3) przez ogólny poziom cen P lub P*. W ten sposób uzyskuje si´ zaleÝnoÊç po- mi´dzy popytem na import (eksport) oraz realnym dochodem i relatywnym poziomem cen: Y PM[1 + T]öø MD = këø , (7) íø øø P P Y PM[1 + T] gdzie k1>0, k2<0 sà pierwszymi pochodnymi funkcji k odpowiednio wzgl´dem , . P P 50 Jest to model z tzw. podzia"em kraj-zagranica. Wi´cej informacji na temat modelu moÝna znaleêç w opracowaniu Goldstein M., Khan M., 1985, Income and price effects in foreign trade, rozdzia" 20 w Jones R., Kenen P. (red. nauko- wa), Handbook of International Economics, vol. II, Elsevier Science Publishers B. V. 51 Indeksy PM* i PX* reprezentujà zagraniczne ceny importu z rynku krajowego i eksportu na rynek krajowy. 52 Wzrost wartoÊci e oznacza aprecjacj´ waluty krajowej. 26 N a r o d o w y B a n k P o l s k i Ekonometryczny model handlu zagranicznego ëø Y* PM*[1 + T*]öø XD = l ìø , (8) ÷ø íø P* P* øø Y* PM*[1 + T*] gdzie l1>0, l2<0 sà pierwszymi pochodnymi funkcji l odpowiednio wzgl´dem , . P* P* Podsumowujàc, model niedoskona"ych substytutów stanowi doskona"y zarys teoretyczny, na podstawie którego moÝna wnioskowaç o czynnikach kszta"tujàcych wolumen oraz ceny handlu za- granicznego. Z tego wzgl´du model ten jest bardzo cz´sto przedmiotem analiz ekonometrycznych 3.3. Zagadnienia ekonometryczne dotyczàce modelu niedoskona"ych substytutów W praktyce, wi´kszoÊç analiz ekonometrycznych dotyczàcych wymiany handlowej skupia si´ na stronie popytowej eksportu i importu. Wynika to w znacznej mierze z faktu, Ýe popyt jest g"ównym czynnikiem wp"ywajàcym na wolumen handlu w krótkim i Êrednim okresie, natomiast dostosowania po stronie podaÝowej nast´pujà dopiero w d"ugim okresie. RównieÝ model wymia- 3 ny handlowej dla gospodarki polskiej, który jest przedstawiony w nast´pnym punkcie, jest esty- macjà parametrów funkcji popytu na eksport i import. Z tego wzgl´du, w dalszej cz´Êci opraco- wania omówione zostanà jedynie zagadnienia dotyczàce modelowania strony popytowej eksportu i importu. Zarys teoretyczny modelu niedoskona"ych substytutów wskazuje, Ýe popyt na eksport i im- port jest zaleÝny od dochodu realnego oraz relatywnego poziomu cen (por. równania (7) i (8)). Teo- ria nie dostarcza jednak Ýadnych wskazówek dotyczàcych dynamiki tych powiàza’. W praktyce ob- serwuje si´ pewne opóênienie reakcji wolumenu wymiany handlowej na szok dochodowy bàdê cenowy. Opóênienia te spowodowane sà m.in. takimi zjawiskami jak: koszty dostosowania, niedo- skona"y przep"yw informacji, itp. W rezultacie, ekonometryczny model wymiany handlowej powi- nien mieç szczególnie starannie dobranà specyfikacj´ dynamicznà. Jednym z moÝliwych rozwiàza’ jest zastosowanie specyfikacji Koycka53. W takim przypadku estymowane sà parametry modelu (por. z równaniem 7 i 8): PMt*[1 + Tt*] Yt* Xt = ²X,0 + ±X Xt -1 + ²X,1 + ²M,2 , + ·X,t (9) Pt* Pt* Yt PMt[1 + Tt ] Mt = ²M,0 + ±MMt -1 + ²M,1 + ²M,2 , + ·Mt (10) Pt Pt , PowyÝsze równania sà algebraicznym przekszta"ceniem modelu o niesko’czonym rozk"adzie opóênie’, z wagami b´dàcymi wygasajàcym szeregiem geometrycznym, tzn.: " * PMt [1 + Tt*] Yt -i , -i* Xt = ³ + + ³ ) + µX,t (11) X,0 "(³ X,1i X,2i Pt * Pt -i* i =0 -i " PMt [1 + T] Yt -i , -i Mt = ³ + + ³ ) + µMt (12) M,0 "(³ M,1i M,2i Pt Pt -i , i=0 -i ³ = ²X, j(±X )i ³ = ²M, j(±M )i gdzie X, ji oraz M, ji dla j=1,2. NaleÝy tutaj zauwaÝyç, Ýe model Koycka implikuje identyczny rozk"ad opóênie’ w przypadku szo- ku dochodowego i cenowego. Za"oÝenie to nie znajduje potwierdzenia w badaniach empirycznych, któ- re wskazujà, Ýe reakcja importu (eksportu) na impuls dochodowy jest szybsza niÝ na impuls cenowy. Przy- czynà takiego zjawiska, jak wskazujà Junz i Rhomberg54, sà inne okresy dostosowania wynikajàce z róÝnic w opóênieniach: rozpoznania szoku, podj´cia decyzji, zmiany dostawcy, zmiany towaru oraz zmiany technologii produkcyjnej. Ponadto, tak jak w przypadku wp"ywu dochodu przyj´cie geometrycznie gasnàcych wag wydaje si´ byç zgodne z intuicjà, tak w przypadku wp"ywu zmiany cen relatywnych po- dobne wnioskowanie moÝe budziç kontrowersje. Zgodne z intuicjà, bardziej rozsàdne jest przyj´cie wag, które dla poczàtkowych opóênie’ sà stosunkowo niskie, maksimum osiàgajà dla okresu od dwóch do 53 Zastosowanie modelu Koycka automatycznie implikuje liniowà postaç funkcji popytu na import (eksport). 54 Junz H., Rhomberg R., 1973, Price competitiveness in export trade among industrial countries, American Economic Review, nr 63, s. 412-418. MATERIA¸Y I STUDIA  ZESZYT 161 27 Ekonometryczny model handlu zagranicznego czterech kwarta"ów, a nast´pnie wygasajà do zera. W rezultacie, niektórzy autorzy zak"adajà Ýe rozk"ad 55 wag przy opóênieniach jest opisywany przez funkcj´ wielomianowà, tzw. funkcj´ Almon . Rozwój analizy szeregów niestacjonarnych, który nastàpi" w latach 80-tych i 90-tych spowo- dowa", Ýe aktualnie parametry modelu niedoskona"ych substytutów sà estymowane zazwyczaj w ramach analizy kointegracyjnej56. Bez wàtpienia wielkim atutem analizy kointegracyjnej jest moÝ- liwoÊç rozróÝnienia zaleÝnoÊci d"ugookresowych od zaleÝnoÊci krótkookresowych. Ponadto, równa- nie krótkookresowe, tj. model korekty b"´dem, daje duÝà swobod´ uj´cia dynamiki zaleÝnoÊci po- mi´dzy zmiennà objaÊnianà przez model a zmiennymi egzogenicznymi dla tego modelu. Przeglàd opracowa’ dotyczàcych estymacji funkcji popytu na eksport i import, który zosta" zawarty w opracowaniu Goldsteina i Khana57, dostarcza kilku ciekawych informacji. Po pierwsze, Êrednie elastycznoÊci eksportu i importu wobec relatywnych cen wynios"y odpowiednio -1,14 oraz -1,00, gdzie pe"ne dostosowanie nast´puje po up"ywie 2-3 lat. Po drugie, Êrednie elastycznoÊci wzgl´dem dochodu wynios"y 1,56 i 1,45 odpowiednio dla eksportu i importu, gdzie wi´kszoÊç do- stosowania nast´puje w dwóch pierwszych kwarta"ach od wystàpienia szoku. ElastycznoÊci wi´ksze 3 od jednoÊci potwierdzajà hipotez´ rosnàcego udzia"u eksportu i importu w PKB, która zosta"a po- dana we wczeÊniejszym punkcie tego opracowania. Na podstawie powyÝszych informacji moÝna wnioskowaç, Ýe w krótkim okresie zmiany wolumenu wymiany handlowej powodowane sà przez szoki w dochodzie. Natomiast w okre- sie Êrednim znaczàcy wp"yw na eksport i import majà relatywne ceny, czyli poÊrednio kurs wa- lutowy. 3.4. Model wymiany handlowej dla Polski W tym punkcie przedstawione zostanà wyniki estymacji parametrów modelu niedoskona"ych substytutów dla Polski. Oszacowano parametry dla funkcji popytu na polski eksport i import oraz dla funkcji cen importu i eksportu, które sà przedstawione w równaniach (5)  (8). Zastosowano analiz´ szeregów niestacjonarnych. ZaleÝnoÊci d"ugookresowe by"y szacowane metodà Phillipsa- -Hansena58, tj. zmodyfikowanà metodà najmniejszych kwadratów (ang. fully modified ordinary le- ast squares, FM-OLS). Wybór tej metody wynika" z jej dobrych w"aÊciwoÊci statystycznych, a miano- wicie uwzgl´dnia ona zjawiska endogenicznoÊci zmiennych objaÊniajàcych oraz autokorelacji sk"adnika losowego przy estymacji wartoÊci parametrów wektora kointegrujàcego. Oznacza to, Ýe estymator wektora kointegrujàcego uzyskany za pomocà metody FM-OLS jest pozbawiony najpo- waÝniejszych wad estymatora uzyskanego za pomocà klasycznej metody najmniejszych kwadratów. Ponadto, jak zosta"o wykazane przez Hargreavesa59 na podstawie symulacji Monte-Carlo, metoda FM-OLS dominuje nad innymi metodami przy estymacji wektora kointegrujàcego szczególnie w przypadku krótkich szeregów czasowych. NaleÝy tutaj dodaç, Ýe przy estymacji parametrów uwzgl´dniono wskazówki zaproponowane przez Hansena60, a mianowicie: " reszty zosta"y oczyszczone (ang. prewhitened) za pomocà modelu VAR (1); " d"ugookresowa macierz kowariancji reszt zosta"a oszacowana za pomocà jàdra QS (ang. Quadratic Spectral kernel); 55 Model Almon zosta" zastosowany np. w opracowaniu Goldstein M, Khan M, 1976, Large versus small price changes and the demand for imports, IMF Staff Papers, nr 23, s. 200-225. 56 Na przyk"ad takie podejÊcie zosta"o zastosowane przez Hooper P., Johnson K., Marquez J., 1998, Trade elasticities for G-7 Countries, International Finance Discussion Papers no 609, Board of Governors of the Federal Reserve System. 57 Goldstein M., Khan M., 1985, op.cit. 58 Hansen B., Phillips P., 1990, Statistical Inference in Instrumental Variables Regression with I (1) Processes, Review of Economic Studies, vol. 57, s. 99-125. 59 Hargreaves C., 1994, A Review of Methods of Estimating Cointegrating Relationships, rodzia" IV w Hargreaves C., ed., Nonstationary Time Series Analysis and Cointegration, Oxford University Press. 60 Hansen B., 1992, Tests for Parameter Instability in Regressions with I (1) Processes, Journal of Business and Economic Statistics, vol. 10, s. 321-334. 28 N a r o d o w y B a n k P o l s k i Ekonometryczny model handlu zagranicznego " szerokoÊç okna spektralnego (ang. bandwidth) zosta"a ustalona zgodnie z metodà przed- 61 stawionà przez Andrewsa . Obliczenia przeprowadzono w pakiecie Gauss 5.0 wykorzystujàc procedury opracowane 62 przez Hansena . Dynamika krótkookresowa by"a szacowana w ramach modeli korekty b"´dem (ang. Error Correction Model, ECM), gdzie sk"adnik korekty b"´dem (ang. Error Correction Term, ect) by" uzy- skany w pierwszym kroku estymacji. Estymacji dokonano na podstawie danych kwartalnych z okresu I kwarta" 1995 r.  IV kwarta" 2002 r., co przek"ada si´ na 32 obserwacje kwartalne. W pierwszym etapie estymowano za- leÝnoÊci d"ugookresowe. Uzyskane wyniki zosta"y przedstawione poniÝej. 3.4.1. Model cen importu W równaniu indeksu cen importu za"oÝono, Ýe zaleÝà one od cen zagranicznych przemno- 3 Ýonych przez kurs walutowy. Zmiennà endogenicznà by" indeks cen importu wyraÝony w polskich z"otych ( PM ). Za zmienne objaÊniajàce przyj´to indeks cen producenta w strefie euro przemnoÝony przez kurs z"otego wzgl´dem euro ( PPIEUR * EPLN / EUR ) oraz cen´ bary"ki ropy Brent przemnoÝonà przez kurs z"otego wzgl´dem dolara ameryka’skiego ( OIL * EPLN / USD ). Ograniczenie interpretacji cen zewn´trznych do cen producenta w strefie euro wynika z dwóch faktów. Po pierwsze udzia" wy- miany handlowej z krajami strefy euro w wymianie handlowej ogó"em wynosi ponad 50%. Po dru- gie, wybór indeksu cen producenta wynika z przekonania autorów, iÝ indeks ten jest najlepszym przybliÝeniem indeksu cen dóbr podlegajàcych mi´dzynarodowej wymianie handlowej. Warto tutaj zaznaczyç potencjalnà zaleÝnoÊç cen producenta w strefie euro od cen ropy, która jednak nie po- winna powodowaç obciàÝenia estymatorów, ze wzgl´du na zastosowanie procedury FM-OLS. W efekcie estymowano parametry nast´pujàcego modelu: ln(PM )t = ±0 + ±1t + ±2 ln(PPIEUR * EPLN / EUR)t + ±3 ln(OIL * EPLN / USD)t + µ1,t (13) PoniewaÝ równanie (13) jest w postaci zlogarytmizowanej, oszacowane parametry sà interpretowane jako elastycznoÊci. Parametry by"y estymowane bez narzucania restrykcji homoge- nicznoÊci, tj. ±2 + ±3 = 1, który oznacza, Ýe zmiany cen zewn´trznych ca"kowicie przek"adajà si´ na zmiany cen importu, tj. ca"kowity efekt pass-through. Szacunki parametrów, wraz z odchyleniem standardowym by"y nast´pujàce. " ln(PM )t =-1,36+ 0,94ln(PPIEUR * EPLN / EUR)t + 0,06 ln(OIL * EPLN / USD)t. (14) (0,21) (0,04) (0,020) Uzyskane wyniki wskazujà, Ýe elastycznoÊç cen importu wzgl´dem cen w strefie euro wyno- si 94,0%, natomiast wzgl´dem cen ropy 6,5%. Oszacowane parametry sà statystycznie istotne, wy- soki wspó"czynnik determinacji na poziomie R2 = 97,4% oznacza satysfakcjonujàce dopasowanie 63 modelu, natomiast wartoÊç rozszerzonego testu Dickeya-Fullera na poziomie ADF=-5,2 [p=0,00] wskazuje na stacjonarnoÊç reszt modelu, czyli Ýe równanie (14) jest relacjà kointegrujàcà. 3.4.2. Model cen eksportu W równaniu cen eksportu za"oÝono, Ýe ceny te sà cz´Êciowo ustalane na rynku krajowym oraz cz´Êciowo sà kszta"towane poprzez ceny zewn´trzne. Jest to tzw. podejÊcie: dawca cen (ang. price maker)  biorca cen (ang. price taker). Zmiennà endogenicznà w równaniu by" indeks cen eksportu wyraÝonych w polskich z"otych ( PX ). Za zmienne objaÊniajàce przyj´to krajowy indeks cen producenta (PPI) oraz indeks cen producenta w strefie euro przemnoÝony przez kurs z"otego wzgl´- 61 Andrews D., 1991, Heteroskedasticity and Autocorrelation Consistent Covariance Matrix Estimation, Econometrica, vol. 59, s. 817-858. 62 Procedury te sà dost´pne na stronie internetowej http: //www. ssc. wisc. edu/~bhansen. 63 Dickey D., Fuller W., 1981, Likelihood Ratio Statistics for Autoregressive Time Series with a Unit Root, Econometri- ca, vol. 49, s. 1057-1072 oraz Dickey D., Said S., 1994, Testing for Unit Roots in Autoregressive-Moving Average Mo- dels of Unknown Order, Biometrica, vol. 71, s. 599-608. MATERIA¸Y I STUDIA  ZESZYT 161 29 Ekonometryczny model handlu zagranicznego PPIEUR * EPLN / EUR dem euro i skorygowany przez stawk´ celnà ( ). Ograniczenie interpretacji cen ze- (1 + T*) wn´trznych do cen producenta w strefie euro wynika z identycznych przes"anek jak w przypadku modelu cen importu. Warto tutaj zaznaczyç potencjalnà zaleÝnoÊç krajowych cen producenta od cen producenta w strefie euro, która jednak nie powinna powodowaç obciàÝenia estymatorów, ze wzgl´du na zastosowanie procedury FM-OLS. W rezultacie estymowano parametry nast´pujàcego modelu: PPIEUR * EPLN / EUR (15) ln(PX )t = ²0 + ²1 ln( )t + ²2 ln(PPI)t + µ2,t 1 + T* Podobnie jak w przypadku modelu cen importu estymowane by"y parametry równania w po- staci zlogarytmizowanej bez nak"adania restrykcji homogenicznoÊci, tj. ²1 + ²2 = 1. Restrykcja ta oznacza, Ýe jednoczesny wzrost indeksu cen krajowych i zagranicznych cen o 1% powoduje wzrost indeksu cen eksportu o 1%. Uzyskano nast´pujàce szacunki parametrów. PPIEUR * EPLN / EUR " ln(PX )t =-101+ 0,71ln( )t + 0,29ln(PPI)t . (16) , (0,14) (0,05) 1 + T* (0,04) 3 Wyniki oznaczajà, Ýe ceny eksportu w 70,6% sà ustalane przez czynniki zewn´trzne (Polska 64 jako biorca cen), natomiast w 29,5% przez czynniki wewn´trzne (Polska jako dawca cen) . W efek- cie, deprecjacja kursu z"otego w 70,6% przek"ada si´ na wzrost cen eksportu wyraÝonych w z"o- tych, który przek"ada si´ na zwi´kszenie podaÝy towarów eksportowych oraz zysków polskich eks- porterów. Pozosta"e 29,4% (100%-70,6%) reprezentuje spadek cen eksportu wyraÝonych w euro i tym samym wzrost zagranicznego popytu na polskie produkty. Oszacowane parametry sà staty- stycznie istotne, wysoki wspó"czynnik determinacji na poziomie R2 = 97,6% oznacza dobre dopaso- wanie modelu, natomiast wartoÊç rozszerzonego testu Dickeya  Fullera na poziomie ADF=-7,4 [p=0,00] wskazuje na stacjonarnoÊç reszt modelu, czyli Ýe równanie (16) jest relacjà kointegrujàcà. 3.4.3. Model wolumenu importu W modelu wolumenu importu za"oÝono, zgodnie z teorià niedoskona"ych substytutów, Ýe jest on funkcjà popytu wewn´trznego oraz konkurencyjnoÊci cenowej towarów importowanych na polskim rynku. Zmiennà endogenicznà w równaniu by" indeks wolumenu importu (M). Za zmienne objaÊniajàce przyj´to realny popyt krajowy mierzony jako suma realnej konsumpcji prywatnej, real- nej konsumpcji zbiorowej oraz realnej akumulacji brutto (DD=C+G+I). Ze wzgl´du na znaczàcà importoch"onnoÊç polskiego eksportu, wynikajàcà m.in. ze wzrostu znaczenia handlu korporacyj- nego, informacj´ dotyczàcà popytu na import zawartà w zmiennej DD uzupe"niono o informacj´ dotyczàcà poziomu wolumenu polskiego eksportu (X). KonkurencyjnoÊç cenowa towarów impor- towanych na rynku krajowym mierzona jest jako stosunek indeksu cen importu powi´kszony PM[1 + T] o stawki celne do krajowych cen producenta ( ). Dodatkowo do grupy zmiennych objaÊ- PPI U1 niajàcych dodano zmiennà deterministycznà reprezentujàcà kryzys rosyjski ( ) zdefiniowanà w nast´pujàcy sposób: ñø0 dla t < III kwartaB 1998 r. ôø0,5 dla t = III kwartaB 1998 r. ôø U1,t = òø0,75 dla t = IV kwartaB 1998 r. ôø ôø1 dla t > IV kwartaB 1998 r. óø W rezultacie estymowano parametry nast´pujàcego modelu. PM[1 + T] ln(M)t = ³ + ³ ln(DD)t + ³ ln(X)t + ³ ln( )t + ³ U1,t + µ3,t (17) 0 1 2 3 4 PPI Wyniki estymacji innych bada’ funkcji popytu na import, które zosta"y cz´Êciowo omówione w punkcie 3 danego opracowania, wskazujà, Ýe ekonomicznie akceptowalne wartoÊci szacowanych , ³ " , parametrów wynoszà odpowiednio ³ + ³ " 13 dla elastycznoÊci popytowej oraz -15;-0,5 1 2 3 64 Por. Marczewski K., 2002, Zmiany kursu walutowego a ceny i reakcje przedsi´biorstw w handlu zagranicznym, Insty- tut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa. 30 N a r o d o w y B a n k P o l s k i Ekonometryczny model handlu zagranicznego dla elastycznoÊci cenowej importu. Ponadto spodziewano si´, Ýe kryzys rosyjski obniÝy" wartoÊç pol- , skiego importu o oko"o 10% ( ³ =-01). Uzyskano nast´pujàce oszacowania parametrów. 4 PM[1 + T] " (18) ln(M)t =-18,7+ 2,3 ln(DD)t + 0,13ln(X)t - 0,78ln( )t - 013U1,t , (0,57) (0,06) (0,03) (0,08) PPI (0,01) Wyniki wskazujà na wysokà elastycznoÊç dochodowà oraz na umiarkowanà elastycznoÊç ce- nowà polskiego importu. WartoÊç szacunku wspó"czynnika znajdujàcego si´ przy zmiennej U1, wskazuje Ýe kryzys rosyjski spowodowa" obniÝenie si´ polskiego importu o oko"o 12,5%. Oszaco- wane parametry sà statystycznie istotne oraz spójne z teorià ekonomii. Wspó"czynnik determinacji na poziomie R2 = 99,5% oznacza wysokie dopasowanie modelu, natomiast wartoÊç rozszerzonego testu Dickeya-Fullera na poziomie ADF=-6,2 [p=0,00] wskazuje na stacjonarnoÊç reszt modelu, czyli Ýe równanie (18) jest relacjà kointegrujàcà. 3.4.4. Model wolumenu eksportu Ostatnim szacowanym modelem by"o równanie wolumenu eksportu. Za"oÝono, Ýe jest on 3 funkcjà popytu zewn´trznego oraz konkurencyjnoÊci cenowej polskich towarów na rynkach zagra- nicznych. Zmiennà endogenicznà w równaniu by" indeks wolumenu eksportu (X). Za zmienne ob- Q* jaÊniajàce przyj´to popyt zagraniczny reprezentowany przez realny PKB w strefie euro ( ). Ogra- niczenie interpretacji popytu zewn´trznego do PKB w strefie euro wynika z identycznych przes"anek jak w przypadku modelu cen importu oraz cen eksportu. KonkurencyjnoÊç cenowa polskich towa- rów eksportowych na rynku zagranicznym mierzona jest jako stosunek indeksu cen eksportu po- wi´kszony o zagraniczne stawki celne do zagranicznych cen producenta wyraÝonych w polskich PX[1 + T*] z"otych ( ). Dodatkowo do grupy zmiennych objaÊniajàcych dodano zmiennà deter- PPIEUR * EPLN / EUR ministycznà reprezentujàcà kryzys rosyjski (U1) oraz zmiennà deterministycznà (U2) reprezentujàcà 65 szybki wzrost eksportu zwiàzany z efektami inwestycji bezpoÊrednich w poprzednich latach : 0 dla t < IV kwarta" 1999 r. dla t < IV kwartaB 1999 r. ñø ôø0,3 dla t = dla t = IV kwartaB 1999 r.r. IV kwarta" 1999 ôø dla t = I kwartaB 2000 r. 0,35 dla t = I kwartaB 2000 r. ôø U2,t = òø0,4 dla t = II kwartaB 2000 r. dla t = II kwartaB 2000 r. ôø ôø0,5 dla t = dla t = III kwartaB 2000 r. III kwartaB 2000 r. ôø 1 dla t > III kwartaB 2000 r. dla t > III kwartaB 2000 r. óø W rezultacie estymowano parametry nast´pujàcego równania: PX[1 + T*] ln(X)t = ´0 + ´1 ln(Q*)t + ´2 ln( )t + ´3U1,t + ´4U2,t + µ4,t (19) PPI* * EPLN / EUR Wyniki estymacji innych bada’ funkcji popytu na eksport, które zosta"y cz´Êciowo omówio- ne w punkcie 3 danego opracowania, wskazujà Ýe ekonomicznie akceptowalne wartoÊci szacowa- nych parametrów wynoszà odpowiednio ´1 " 13 dla elastycznoÊci popytowej oraz -15;-0,5 , ´2 " , dla elastycznoÊci cenowej. Ponadto spodziewano si´, Ýe kryzys rosyjski obniÝy" wartoÊç polskiego eksportu o oko"o 15% ( ). Szacunki parametrów, wraz z odchyleniem standardowym by- ´3 =-015 , "y nast´pujàce. PX[1 + T*] " ln(X)t =-21,0+ 0,012t + 3,45ln(Q*)t - 0,60 ln( )t - 018U1,t + 0,09U2,t (20) , (2,23) (0,002) (0,37) (0,12) PPI*EPLN / EUR (0,01) (0,01) Wyniki wskazujà, tak jak w przypadku funkcji wolumenu importu, na bardzo wysokà elastycz- noÊç dochodowà oraz na umiarkowanà elastycznoÊç cenowà polskiego eksportu. WartoÊç szacun- ku parametru znajdujàcego si´ przy zmiennej U1 wskazuje, Ýe kryzys rosyjski przyczyni" si´ do obni- Ýenia polskiego eksportu o oko"o 17,8%. Oszacowane parametry sà statystycznie istotne oraz spójne z teorià ekonomii. Wspó"czynnik determinacji na poziomie R2 = 99,6% oznacza dobre do- pasowanie modelu, natomiast wartoÊç rozszerzonego testu Dickeya-Fullera na poziomie ADF=-6,4 [p=0,00] wskazuje na stacjonarnoÊç reszt modelu, czyli Ýe równanie (20) jest relacjà kointegrujàcà. 65 Wi´cej informacji na temat wp"ywu inwestycji bezposrednich na eksport autorzy podajà w rozdziale 2 pkt 3. MATERIA¸Y I STUDIA  ZESZYT 161 31 Ekonometryczny model handlu zagranicznego 3.4.5. Modele korekty b"´dem Krótkookresowe dynamiki indeksów cenowych oraz wolumenów polskiego importu i ekspor- tu szacowane by"y przy zastosowaniu modeli korekty b"´dem. Oznacza to, Ýe metodà najmniej- szych kwadratów estymowane by"y cztery modele nast´pujàcej postaci: P Q K "yt = »0 - ´ectt -1 + "yt - p + "xk,t -q , (21) "»i ""²qk p=1 q=0 k =1 gdzie ect oznacza sk"adnik korekty b"´dem66, y jest zmiennà objaÊnianà przez model67 zaÊ xk jest k-tà zmiennà objaÊniajàcà wyst´pujàcà w relacji kointegrujàcej. Uzyskano nast´pujàce szacun- ki: " model cen importu: " " ln(PM )t = 0,02- 0,55ect1,t -1 + 0,69 " ln(PPIEUR * EPLN / EUR)t + 0,02 " ln(OIL * EPLN / USD)t. (0,00) (0,13) (0,08) (0,02) " model cen eksportu: PPIEUR * EPLN / EUR " " ln(PX )t = 0,001- 0,93ect2,t -1 + 0,61" ln( )t + 0,28" ln(PPI)t. 3 (0,005) (0,19) (0,09) 1 + T* (0,24) " model wolumenu importu: PM[1 + T] " " ln(M)t = 0,02- 0,79ect3,t -1 + 1,24" ln(DD)t + 0,11" ln(X)t - 0,22 " ln( )t - 012 "U1,t , (0,07) (0,23) (0,37) (0,17) (0,21) PPI (0,37) " model wolumenu eksportu: PX[1 + T*] " " ln(X)t =- 0,18- 0,7ect4,t -1 + 3,07" ln(Y*)t - 0,49 " ln( )t - 017"U1,t + 0,06 "U2,t , (0,01) (1,03) (0,13) PPI*EPLN / EUR (0,04) (0,04) 3.5. Analiza reakcji polskiego handlu na szoki zewn´trzne Na podstawie modelu polskiego handlu zagranicznego opisanego w pkt. 4 dokonano anali- zy reakcji cen i wolumenu eksportu i importu na 3 rodzaje impulsów: deprecjacj´ efektywnego no- minalnego kursu z"otego o 10%, wzrostu cen krajowych o 10% przy niezmienionym poziomie kur- 68 su nominalnego , spadku popytu krajowego lub zagranicznego o 1%. 3.5.1. Wp"yw deprecjacji nominalnego kursu z"otego o 10% Zgodnie z modelem niedoskona"ych substytutów, deprecjacja nominalnego kursu waluty kra- jowej w pierwszej kolejnoÊci wp"ywa na wzrost indeksów cen importu i eksportu wyraÝonych w jed- nostkach waluty krajowej. Przek"ada si´ to na wzrost konkurencyjnoÊci cenowej krajowych produk- tów sprzedawanych na rynkach zagranicznych oraz na spadek konkurencyjnoÊci produktów importowanych sprzedawanych na rynku krajowym. W rezultacie nast´puje wzrost wolumenu eks- portu i spadek wolumenu importu. W przypadku eksportu, efekty cenowy i iloÊciowy sà tego same- go kierunku, czyli mamy do czynienia ze wzrostem wartoÊci. W przypadku importu, efekty te sà so- bie przeciwstawne. W zaleÝnoÊci od parametru oznaczajàcego elastycznoÊç cenowà dominuje efekt 69 iloÊciowy ( ³ <-1 ) lub cenowy ( ³ >-1). Dla importu polskiego efekt cenowy jest silniejszy i w efekcie nominalna deprecjacja powoduje wzrost wartoÊci importu. Wyniki analizy  impulse-response , przedstawione na wykresach 13 i 14, wskazujà, Ýe w wy- niku impulsu w postaci podtrzymanej deprecjacji nominalnego kursu z"otego o 10%, nowa równo- 70 71 waga ustala si´ przy wartoÊciach importu i eksportu wyÝszych o odpowiednio 2,3% oraz 8,8% . Krótkookresowa dynamika dostosowania si´ do nowego poziomu równowagi zosta"a przedstawio- na w tablicy 6. W przypadku importu, dostosowanie nast´puje poprzez wzrost wartoÊci o 3,8% 66 Sk"adnik korekty b"´dem jest odchyleniem rzeczywistej wartoÊci zmiennej y od poziomu wynikajàcego z relacji koin- tegrujàcej. 67 W naszym przypadku zmienna y oznacza logarytm cen importu, eksportu oraz wolumenów importu i eksportu. 68 Oznacza to 10% realnà aprecjacj´ kursu z"otego deflowanego indeksem cen producenta. 69 Oszacowana elastycznoÊç cenowa importu. 70 Jest to równowaÝne wzrostowi indeksu cen importu o 10,0% oraz spadkowi wolumenu importu o 7,0%. 71 Jest to równowaÝne wzrostowi indeksu cen eksportu o 7,0% oraz wzrostowi wolumenu eksportu o 1,7%. 32 N a r o d o w y B a n k P o l s k i Ekonometryczny model handlu zagranicznego w pierwszym roku wystàpienia deprecjacji oraz spadek o 1,4% w drugim roku. W przypadku eks- portu wi´kszoÊç dostosowania nast´puje juÝ w pierwszym roku od wystàpienia deprecjacji. Wykres 13 Wp"yw deprecjacji o 10% na: èród"o: Obliczenia w"asne. Wykres 14 3 Wp"yw deprecjacji o 10% na: èród"o: Obliczenia w"asne. Tablica 6 Wp"yw deprecjacji z"otego o 10% na Êrednioroczne tempa wzrostu (%): 1 rok 2 rok Ceny importu (PLN) 8,8 1,3 Wolumen importu -4,6 -2,4 WartoÊç importu (PLN) 3,8 -1,4 Ceny eksportu (PLN) 6,7 0,3 Wolumen eksportu 1,7 0,0 WartoÊç eksportu (PLN) 8,5 0,2 èród"o: Obliczenia w"asne. NaleÝy tutaj zaznaczyç, Ýe powyÝsza analiza wp"ywu deprecjacji na ceny i wolumen polskie- go handlu zagranicznego jest niekompletna, gdyÝ model przedstawiony w pkt. 4 nie uwzgl´dnia wp"ywu deprecjacji na indeks cen krajowych oraz na popyt wewn´trzny. Ustalenie tego wp"ywu moÝe stanowiç obszar dalszych bada’ nad wp"ywem deprecjacji na polski handel zagraniczny. 3.4.2. Wp"yw wzrostu cen krajowych o 10% przy sta"ym kursie nominalnym Zgodnie z modelem opisanym w pkt. 4, wzrost indeksu cen krajowych wp"ywa popraw´ kon- kurencyjnoÊci cenowej importowanych produktów sprzedawanych na rynku krajowym oraz po- przez wzrost indeksu cen eksportu  na pogorszenie konkurencyjnoÊci cenowej polskich produk- tów sprzedawanych na rynkach zagranicznych. Przek"ada si´ to na wzrost wolumenu importu oraz na spadek wolumenu eksportu MATERIA¸Y I STUDIA  ZESZYT 161 33 Ekonometryczny model handlu zagranicznego Wykres 15 Wp"yw wzrostu cen o 10% na wolumeny importu i eksportu èród"o: Obliczenia w"asne. Wyniki analizy  impulse-response , przedstawione na wykresie 15, wskazujà, Ýe w wyniku impulsu w postaci wzrostu cen krajowych o 10% nast´puje wzrost wolumenu importu o 7,6% oraz spadek wolumenu eksportu o 1,8%. 3 3.5.3. Wp"yw zmian popytu wewn´trznego i zewn´trznego Ostatecznie dokonano analizy wp"ywu spadku popytu krajowego i zagranicznego o 1%. OczywiÊcie spadek popytu krajowego powoduje obniÝenie wolumenu importu, natomiast spadek popytu zewn´trznego negatywnie oddzia"uje na wolumen eksportu. D"ugookresowe elastycznoÊci sà przedstawione w równaniach (18) i (20) i wynoszà 3,45 i 2,30 odpowiednio dla dochodowej ela- stycznoÊci eksportu i importu. Oznacza to, Ýe obniÝenie popytu krajowego o 1% prowadzi do ob- niÝenia wolumenu importu o 2,3%, natomiast spadek popytu zagranicznego przyczynia si´ do spadku wolumenu eksportu o 3,45%. Dok"adna dynamika reakcji polskiego handlu zagranicznego na impulsy w postaci zmian popytu sà przedstawione na wykresach 16 i 17. Wykres 16 Wp"yw 1% spadku popytu wewn´trznego na wolumen importu èród"o: Obliczenia w"asne Wykres 17 Wp"yw 1% spadku popytu zewn´trznego na wolumen eksportu èród"o: Obliczenia w"asne. 34 N a r o d o w y B a n k P o l s k i Wnioski 4 Wnioski Handel zagraniczny ma coraz wi´kszy wp"yw na polskà gospodark´. Obrazuje to rosnàcà ro- l´ wymiany handlowej w produkcie krajowym brutto. Zmiany jakie nastàpi"y w ciàgu ostatnich lat w polskim handlu zagranicznym by"y zgodne z tendencjami wyst´pujàcymi w handlu mi´dzynaro- dowym. Z waÝniejszych czynników naleÝy wymieniç spadek ce", integracja handlowa z Unià Euro- 4 pejskà, nap"yw BIZ oraz wzrost udzia"u wymiany wewnàtrzga"´ziowej. NaleÝy tutaj jednak zazna- czyç, Ýe otwartoÊç polskiej gospodarki mierzona udzia"em eksportu w PKB jest wciàÝ relatywnie niewielka. Ponadto, mimo duÝych zmian strukturalnych, nadal wi´kszà czeÊç obrotów polskiego handlu zagranicznego stanowi wymiana mi´dzyga"´ziowa. Zwiàzane jest to ze strukturalnà kom- plementarnoÊcià mi´dzy gospodarkà Polski a gospodarkami krajów UE. Przejawia si´ ona w róÝni- cach wzgl´dnego wyposaÝenia w podstawowe czynniki produkcji. RóÝnice w proporcjach czynni- ków prowadzà równieÝ do róÝnic w poziomie dochodu narodowego per capita ze wzgl´du na bezpoÊrednie powiàzanie dochodu narodowego z wielkoÊcià zasobów i cen czynników produkcji. Jest to efektem wieloletnich zapóênie’, które jednak powinny zanikaç wraz z up"ywem czasu. Do- konujàca si´ zmiana struktury polskiego handlu z wymiany mi´dzyga"´ziowej w kierunku handlu wewnàtrzga"eziowego powinna prowadziç w d"ugim okresie do szybszego wzrostu eksportu. Po- nadto, polski eksport powinien staç si´ mniej podatny na szoki asymetryczne. Bardzo waÝnym czynnikiem wp"ywajàcym na polski handel jest wstàpienie Polski do UE. Przy- czyni si´ do ujednolicenia wymogów jakoÊciowych, bezpiecze’stwa i ekologicznych obowiàzujà- cych w Polsce i w krajach UE. W myÊl przedstawionej teorii integracji powinno sprzyjaç to dalszej kreacji strumieni wzajemnego handlu. Oczekuje si´, Ýe wraz z przystàpieniem do Unii zwi´kszy si´ równieÝ nap"yw BIZ, co dodatkowo b´dzie stymulowaç rozwój handlu. MoÝna teÝ spodziewaç si´, Ýe wraz ze zwi´kszeniem nap"ywu inwestycji zwi´kszy si´ transmisja coraz nowoczeÊniejszych tech- nologii. MATERIA¸Y I STUDIA  ZESZYT 161 35 Bibliografia 5 Bibliografia Andrews D., 1991, Heteroskedasticity and Autocorrelation Consistent Covariance Matrix Estimation, Econometrica, vol. 59, s. 817-858. Bacchetta M., 1999, Market Access: Unfinished Business, Post-Uruguay Round Inventory and Issu- es, Special Studies 6, WTO, Genewa. Balassa B., 1962, The Theory of Economic Integration, George Allen & Uniwin Ltd., London. Budnikowski A., 2002, Mi´dzynarodowe stosunki gospodarcze, PWE, Warszawa. 5 CieÊlik A., 2000, Nowa teoria handlu zagranicznego w Êwietle bada’ empirycznych, PWN, Warszawa. Dickey D., Fuller W., 1981, Likelihood Ratio Statistics for Autoregressive Time Series with a Unit Ro- ot, Econometrica, vol. 49, s. 1057-1072 Dickey D., Said S., 1994, Testing for Unit Roots in Autoregressive-Moving Average Models of Unk- nown Order, Biometrica, vol. 71, s. 599-608. Fontagné L., 1997, How Foreig Investment Affects International Trade and Competitivnes: An In- ternational Assessment, Paper prepared for the OECD Industry Committee, (21 October), OECD, ParyÝ. Globalization and trade, Annual Report 1998, WTO, Genewa. Goldstein M, Khan M, 1976, Large versus small price changes and the demand for imports, IMF Staff Papers, nr 23, s. 200-225. Goldstein M., Khan M., 1985, Income and price effects in foreign trade, rozdzia" 20 w Jones R., Ke- nen P. (red. naukowa), Handbook of International Economics, vol. II, Elsevier Science Publishers B. V. Hansen B., 1992, Tests for Parameter Instability in Regressions with I (1) Processes, Journal of Busi- ness and Economic Statistics, vol. 10, s. 321-334. Hansen B., Phillips P., 1990, Statistical Inference in Instrumental Variables Regression with I (1) Pro- cesses, Review of Economic Studies, vol. 57, s. 99-125. Hargreaves C., 1994, ed., Nonstationary Time Series Analysis and Cointegration, Oxford University Press. Hooper P., Johnson K., Marquez J., 1998, Trade elasticities for G-7 Countries, International Finance Discussion Papers no 609, Board of Governors of the Federal Reserve System International Trade Statistics 2002, WTO, Genewa. Inwestycje zagraniczne w Polsce w 2001 r., IKCHZ, Warszawa 2002. Junz H., Rhomberg R., 1973, Price competitiveness in export trade among industrial countries, American Economic Review, nr 63, s. 412-418. Kaczurba J. i Kawecka-Wyrzykowska E. (red. naukowa), 2002, Polska w WTO, IKCHZ, Warszawa. Kawecka-Wyrzykowska E., 1999, Polska w drodze do Unii Europejskiej, PWE, Warszawa. Korhonen L., Fidrmuc J., 2001, Similarity of Supply and Demand Shocks Between the Euro Area and the Accession Countries, Focus on Transition, nr 2/2001, Oesterreichische Nationalbank. KorzyÊci p"ynàce z liberalizacji handlu i inwestycji, OECD, ParyÝ 1998. 36 N a r o d o w y B a n k P o l s k i Bibliografia Kotowicz-Jawor J., 1998, Wewn´trzne determinanty eksportu i importu, PTE, Warszawa. ¸adyka S., 2001, Z teorii integracji gospodarczej, Szko"a G"ówna Handlowa, Warszawa. Liberska B. (red. naukowa), 2002, Globalizacja  mechanizmy i wyzwania, PWE, Warszawa. Marczewski K., 2002, Zmiany kursu walutowego a ceny i reakcje przedsi´biorstw w handlu zagra- nicznym, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, Warszawa. Misala J., 2001, Wspó"czesne teorie wymiany mi´dzynarodowej i zagranicznej polityki ekonomicz- nej, Szko"a G"ówna Handlowa, Warszawa. Molle W., 1995, Ekonomika integracji europejskiej teoria, praktyka, polityka, Fundacja Gospodar- cza NSZZ SolidarnoÊç, Gda’sk. Nordstrom H., Ben-David D., Winters A., 1999, Trade, Income Disparity and Poverty, Special Stu- dies 5, WTO. Pluci’ski E., 2001a, Handel Polski z Unià Europejskà, WyÝsza Szko"a Ubezpiecze’ i BankowoÊci, 5 Warszawa. Pluci’ski E., 2001b, Makroekonomia gospodarki otwartej, Elipsa, Warszawa. St´pniak A., 2000, Transfer kapita"u i wp"yw na dochody oraz zatrudnienie, (w) Rozszerzenie Unii Europejskiej na Wschód  konsekwencje dla dobrobytu i zatrudnienia w Europie, Opinia o Ra- porcie Fundacji Friedricha Eberta, Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, Warszawa. Stone J., 1979, Price elasticities of demand for imports and exports: Industry estimates for the U. S., the E. E. C. and Japan, Review of Economics and Statistics, nr 61, s. 117-123. UNCTAD World Investment Report 2001 Weresa M., 2002, Skutki inwestycji zagranicznych dla gospodarki kraju przyjmujacego  doÊwiad- czenia Polski (w) Rola inwestycji zagranicznych w gospodarce, Zeszyty BRE Bank-CASE, nr 62, Warszawa. Zieli’ska-G"´bocka A., 1996, Handel krajów uprzemys"owionych w Êwietle teorii handlu mi´dzyna- rodowego, Wydawnictwo Uniwersytetu Gda’skiego, Gda’sk. Zieli’ska-G"´bocka A., 1997, Wprowadzenie do ekonomii mi´dzynarodowej, teoria handlu i polity- ki handlowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gda’skiego, Gda’sk. MATERIA¸Y I STUDIA  ZESZYT 161 37

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Obroty handlu zagranicznego
Organizacja handlu zagranicznego w przedsiebiorstwie
Formy handlu zagranicznego
Ryzyko w handlu zagranicznym i sposoby jego ograniczania
4 Rola handlu zagranicznego w gospodarce narodowej
Kontrakt w handlu zagranicznym
Finansowanie handlu zagranicznego
Agniaszka Mierzejek Strefa wolnego handlu kluczem do handlu zagranicznego
Ciągłość i zmiana w polskiej polityce zagranicznej

więcej podobnych podstron