plik


ÿþMINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ Justyna Zdunek Dobieranie ro[lin uprawnych do warunków [rodowiska 613[01].Z2.01 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji  PaDstwowy Instytut Badawczy Radom 2007  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego Recenzenci: mgr in|. Alicja Kurlus mgr in|. Tadeusz Popowicz Opracowanie redakcyjne: mgr in|. Justyna Zdunek Konsultacja: mgr RafaB Rzepkowski Poradnik stanowi obudow dydaktyczn programu jednostki moduBowej 613[01].Z2.01  Dobieranie ro[lin uprawnych do warunków [rodowiska , zawartego w moduBowym programie nauczania dla zawodu rolnik. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji  PaDstwowy Instytut Badawczy, Radom 2007  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 1 SPIS TREZCI 1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstpne 4 3. Cele ksztaBcenia 5 4. MateriaB nauczania 6 4.1. Ro[liny uprawne  charakterystyka i znaczenie gospodarcze 6 4.1.1. MateriaB nauczania 6 4.1.2. Pytania sprawdzajce 21 4.1.3. wiczenia 22 4.1.4. Sprawdzian postpów 23 4.2. Czynniki klimatyczne 24 4.2.1. MateriaB nauczania 24 4.2.2. Pytania sprawdzajce 31 4.2.3. wiczenia 31 4.2.4. Sprawdzian postpów 34 4.3. Czynniki glebowe 35 4.3.1. MateriaB nauczania 35 4.3.2. Pytania sprawdzajce 45 4.3.3. wiczenia 46 4.3.4. Sprawdzian postpów 48 4.4. Zmianowanie i pBodozmian 49 4.4.1. MateriaB nauczania 49 4.4.2. Pytania sprawdzajce 55 4.4.3. wiczenia 55 4.4.4. Sprawdzian postpów 56 5. Sprawdzian osigni 57 6. Literatura 62  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 2 1. WPROWADZENIE Poradnik bdzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o gatunkach ro[lin uprawnych, ich wymaganiach klimatycznych i glebowych oraz znaczeniu gospodarczym poszczególnych grup ro[lin uprawnych. Wiadomo[ci te niezbdne s do zrozumienia wielu zagadnieD dotyczcych agrotechniki ro[lin uprawnych. W poradniku zamieszczono: - wymagania wstpne  wykaz umiejtno[ci, jakie powiniene[ mie ju| uksztaBtowane, aby[ bez problemów mógB korzysta z poradnika, - cele ksztaBcenia  wykaz umiejtno[ci, jakie uksztaBtujesz podczas pracy z poradnikiem, - materiaB nauczania  wiadomo[ci teoretyczne niezbdne do osignicia zaBo|onych celów ksztaBcenia i opanowania umiejtno[ci zawartych w jednostce moduBowej, - zestaw pytaD, aby[ mógB sprawdzi, czy ju| opanowaBe[ okre[lone tre[ci, - wiczenia, które pomog Ci zweryfikowa wiadomo[ci teoretyczne oraz uksztaBtowa umiejtno[ci praktyczne, - sprawdzian postpów, - sprawdzian osigni, przykBadowy zestaw pytaD. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie materiaBu caBej jednostki moduBowej, - wykaz literatury uzupeBniajcej. 613[01].Z2 Produkcja rolnicza 613[01].Z2.04 613[01].Z2.01 Charakteryzowanie gatunków Dobieranie ro[lin uprawnych zwierzt gospodarskich do warunków [rodowiska 613[01].Z2.05 613[01].Z2.02 Organizowanie oraz Organizowanie i wykonywanie wykonywanie prac dotyczcych zabiegów agrotechnicznych |ywienia zwierzt i zabiegów zoohigienicznych 613[01].Z2.03 613[01].Z2.06 Organizowanie i prowadzenie Organizowanie i prowadzenie produkcji ro[linnej produkcji zwierzcej 613[01].Z2.07 Prowadzenie ekologicznej produkcji rolniczej Schemat ukBadu jednostek moduBowych  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 3 2. WYMAGANIA WSTPNE Przystpujc do realizacji programu jednostki moduBowej powiniene[ umie: - charakteryzowa budow ro[lin okrytonasiennych, - wskazywa ró|nice w budowie ro[lin dwuli[ciennych i jednoli[ciennych, - rozró|nia systemy korzeniowe ro[lin okrytonasiennych, - rozpoznawa rodzaje li[ci, kwiatostanów, owoców i nasion ro[lin okrytonasiennych, - obja[nia sposoby rozmna|ania ro[lin okrytonasiennych, - charakteryzowa podstawowe funkcje |yciowe ro[lin okrytonasiennych, - wymienia elementy [rodowiska przyrodniczego, - korzysta z ró|nych zródeB informacji.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 4 3. CELE KSZTAACENIA W wyniku realizacji programu jednostki moduBowej powiniene[ umie:  okre[li znaczenie gospodarcze ro[lin uprawnych,  rozpozna i scharakteryzowa podstawowe grupy i gatunki ro[lin uprawnych,  rozpozna gatunki ro[lin wystpujce na trwaBych u|ytkach zielonych,  rozpozna ro[liny uprawne w ró|nych fazach rozwojowych,  scharakteryzowa czynniki klimatyczne oraz okre[li ich wpByw na wzrost, rozwój i plonowanie ro[lin,  przewidzie przebieg pogody na podstawie pomiarów, obserwacji zjawisk meteorologicznych oraz prognoz pogody,  rozpozna typy gleb oraz okre[li skBad i wBa[ciwo[ci gleby,  okre[li przydatno[ gleby do rodzaju produkcji rolniczej,  scharakteryzowa czynniki powodujce degradacj gleby,  ograniczy lub zapobiec procesom powodujcym degradacj gleby,  zaplanowa zmianowanie ro[lin uprawnych i pBodozmian w gospodarstwie rolnym.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 5 4. MATERIAA NAUCZANIA 4.1. Ro[liny uprawne  charakterystyka i znaczenie gospodarcze 4.1.1. MateriaB nauczania PodziaB ro[lin uprawnych PodziaB ro[lin uprawnych przedstawia rysunek 1. Ro[liny uprawne Zbo|owe: Okopowe: PrzemysBowe Pastewne wBókniste: motylkowe - |yto - ziemniaki grubonasienne: - len - pszenica - buraki - Bubin cukrowe - konopie - jczmieD oleiste: - groch (peluszka) - buraki - owies pastewne - rzepak - wyka - pszen|yto - marchew - rzepik - bobik - kukurydza pastewna - gorczyca - soja - proso motylkowe - brukiew - sBonecznik - gryka drobnonasienne: - rzepa specjalne: - koniczyna - tytoD - lucerna - chmiel - komonica - esparceta - seradela niemotylkowe - kapusta pastewna Rys. 1. PodziaB ro[lin uprawnych [opracowanie wBasne] Ro[liny zbo|owe Ro[liny zbo|owe nale| do rodziny traw. Ich owoce wytwarzaj nasiona o wysokiej zawarto[ci skrobi, s one wykorzystywane do celów konsumpcyjnych (mki, kasze, oleje, syropy), pastewnych i przemysBowych (piwowarstwo, mBynarstwo, gorzelnictwo, farmaceutyka). Do zbó| (rys. 3) zalicza si m. in. |yto, pszenica, pszen|yto, jczmieD i owies. Ro[liny te maj podobn budow i przebieg rozwoju. Owocem zbó|, a jednocze[nie nasieniem, jest ziarniak, skBadajcy si z zarodka, bielma i okrywy owocowo-nasiennej. Zarodek znajdujcy si u podstawy ziarniaka jest zacztkiem przyszBej ro[liny. Najwiksz cz[ ziarniaka stanowi bielmo. Zewntrzna cz[ bielma, zwana warstw aleuronow, zawiera du|o biaBka, tBuszczu i witamin, a wewntrzna jest wypeBniona gBównie skrobi. Bielmo stanowi zródBo pokarmów dla zarodka mBodej ro[liny w pocztkowym okresie rozwoju. Ziarniaki jczmienia i owsa s okryte plewkami. Podczas kieBkowania ziarniaka rozwijaj si najpierw korzenie zarodkowe, a nastpnie pierwszy li[ otoczony pochewk. Liczba korzeni zarodkowych jest charakterystyczna dla ka|dego zbo|a. Korzenie zarodkowe nie obumieraj, lecz funkcjonuj przez caBe |ycie ro[liny. Po wytworzeniu wzBa krzewienia pojawiaj si korzenie przybyszowe, tworzce coraz to bardziej rozwinity wizkowy system korzeniowy. GBówna jednak ich masa (50 60%) rozwija si w warstwie ornej.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 6 Pojedyncze korzenie mog siga nieraz do 1,5 2 m. Najintensywniej rozwinity i rozgaBziony system korzeniowy maj |yto i owies. Aodyga ro[liny zbo|owej, zwana te| zdzbBem, zbudowana jest z kilku midzywzli, oddzielonych od siebie kolankami (wzBami). Z wyjtkiem prosa zdzbBo jest wewntrz puste, a tylko w wzBach poprzecznie wypeBnione. ydzbBa o takiej budowie s sztywne, a zarazem elastyczne. Wzrost zdzbBa odbywa si przez wydBu|anie midzywzli. Nadmierny wzrost, szczególnie dolnych midzywzli, osBabia zdzbBo, co mo|e prowadzi do wylegania zbo|a. Dolna cz[ ka|dego midzywzla otoczona jest pochw li[ciow i w ten sposób wzmocnione jest najsBabsze miejsce zdzbBa, w którym odbywa si wzrost ro[liny. Pochwa li[ciowa przechodzi w dBug i wsk blaszk li[ciow, a u jej podstawy wystpuj charakterystyczne dla danego gatunku uszka (ostrogi) i bBonkowaty twór, zwany jzyczkiem (rys. 2). Rys. 2. Podstawa blaszki li[ciowej zbó|: A  pszenicy, B  |yta, C  jczmienia, D  owsa [6, s. 22] DBugo[ |ycia poszczególnych li[ci jest ró|na. Najwcze[niej obumieraj li[cie dolne (po okoBo 4 tygodniach). Li[ górny, zwany flagowym, |yje i asymiluje najdBu|ej. Kwiatostanem zbó| jest kBos lub wiecha. O[ kBosa jest skróconym pdem, a na jego wzBach, zwanych piterkami, s osadzone kBoski. {yto, pszenica i pszen|yto maj na ka|dym piterku po jednym kBosku, a jczmieD po trzy. Kwiatostanem owsa jest wiecha zbudowana z osi gBównej i kilku piter rozgaBzieD pierwszego i drugiego rzdu. Na koDcach rozgaBzieD umieszczone s kBoski. Kwiaty wszystkich zbó| s obupBciowe, samopylne u pszenicy, jczmienia i owsa oraz obcopylne u |yta. U podstawy kBoska s dwie plewy otaczajce go z dwóch stron. Wewntrz mie[ci si jeden (u jczmienia) lub kilka kwiatów. Kwiaty skBadaj si z kwiatków. Ka|dy kwiatek otulaj dwie plewki: dolna, czyli zewntrzna, i górna, czyli wewntrzna. Plewka zewntrzna u |yta, niektórych odmian pszenicy i jczmienia jest zakoDczona o[ci. W kwiatku jest jeden sBupek z dwoma pierzastymi znamionami i trzy prciki. U nasady plewek s dwa maBe twory nazwane Buszczkami, które pczniejc otwieraj kwiat podczas kwitnienia. W rozwoju ro[lin zbo|owych rozró|nia si nastpujce fazy: - spoczynek, - kieBkowanie, - wschody, - krzewienie, - strzelanie w zdzbBo, - kBoszenie, - kwitnienie, - dojrzewanie. W ka|dej fazie ro[lina ma inny wygld zewntrzny.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 7 a b c d e Rys. 3. Ro[liny zbo|owe: a) |yto, b) owies, c) pszenica, d) pszen|yto, e) jczmieD [8 i 10] Wymagania klimatyczne zbó| {yto jest najbardziej odpornym zbo|em, znosi temperatur do  25oC ( 30oC), dlatego straty w wyniku wymarznicia s niewielkie. Najkorzystniejsze temperatury to: od siewu do wschodów 10 13oC, w czasie wegetacji wiosennej  [rednia dobowa temperatura ok. 7 8,3oC. Dziki mocnemu, silnie rozwinitemu systemowi korzeniowemu i mniejszemu ulistnieniu ni| inne zbo|a, |yto ma mniejsze wymagania wodne, wynosz one ok. 220mm, z czego a| 140 mm przypada na okres nalewania ziarna tj. na maj i czerwiec. Pszenica charakteryzuje si [redni i nisk wra|liwo[ci na niskie temperatury, znosi mrozy do  20oC. Pszenica jara jest szczególnie podatna na wpByw temperatury  wczesn wiosn korzystnie reaguje na niewielkie przymrozki, które s jej potrzebne do jarowizacji, natomiast na skutek nadmiernego wzrostu temperatury latem reaguje obni|k plonów. Zarówno forma jara jak i ozima s ro[linami dnia dBugiego. Pszenica ma wymagania wodne na poziomie 200 240 mm przez caBy okres wegetacji, z czego w czerwcu (faza strzelania w zdzbBo) wymaga 30% sumy opadów. Te do[ wysokie wymagania wodne spowodowane s tym, |e pszenica ma wysoki wspóBczynnik transpiracji (450 500), bdcy wynikiem bogatego rozwoju masy li[ciowej. Pszen|yto ma po[rednie wymagania cieplne pomidzy wymaganiami |yta i pszenicy (ni|sze ni| pszenica ale wy|sze ni| |yto). Zaczyna kieBkowa w temperaturze 2 6oC, wBa[ciwy wzrost i rozwój jesienny przebiega przy [redniej dobowej temperaturze na poziomie 14oC na pocztku okresu. Sprzyja to dobremu krzewieniu a potem wBa[ciwemu hartowaniu ro[lin przed zim. Wymagania wodne pszen|yta ozimego w trakcie wegetacji jesiennej s niewielkie i wynosz ok. 80 100 mm opadu. Najwiksze zapotrzebowania na wod pszen|yto ozime wykazuje w fazie strzelania w zdzbBo i kBoszenia  ok. 45 mm w kwietniu, 60 mm w maju, 30mm w pierwszej poBowie czerwca oraz ok. 70 mm w drugiej i w lipcu. Negatywna reakcja na niedobory wody jest mniejsza ni| pszenicy ozimej. Optymalne opady dla pszen|yta jarego wynosz odpowiednio: 40 mm w kwietniu, 60 mm w maju, czerwcu oraz w lipcu.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 8 JczmieD ma niski wspóBczynnik transpiracji (350) i uwa|a si go za najbardziej kserofobiczny gatunek po[ród innych zbó|. Najmniejsze zapotrzebowanie na wod opadow ma na kompleksach pszennych, w miar pogarszania si jako[ci gleb jego zapotrzebowanie ro[nie. JczmieD jary nie lubi nadmiernych opadów na jesieni, przeszkadzaj one w hartowaniu i pogarszaj zimowanie, sprzyjaj pora|aniu przez mczniaka prawdziwego i uBatwiaj wyprzenie ro[lin. Optymalna suma opadów wynosi ok. 200 mm na glebach [rednich do 250mm na glebach |ytnich. Najbardziej wra|liwe na niedobory wody s w okresie wiosennym, kiedy to posuchy 3 4 tygodniowe mog znacznie obni|y plon. Na jczmieD jary najwikszy wpByw maja opady w okresie od siewu do krzewienia. Owies nie znosi du|ych mrozów i jest odporny na przymrozki wiosenne. KieBkuje ju| w temperaturze 2 3oC, krzewieniu sprzyja temp. 6 12oC, strzelaniu w zdzbBo 12 16oC. Temperatury powy|ej tego zakresu ujemnie wpBywaj na wielko[ pózniejszych plonów. Owies na wysoki wspóBczynnik transpiracji (ok. 500). Szczególnie du|e znaczenie maj opady przed siewem, poniewa| ziarniaki maj grub Bupin nasienn i potrzebuj du|o wody do kieBkowania. Najbardziej plonotwórcze s opady w fazie strzelania w zdzbBo. Na ten okres (lipiec) przypada 50% caBej sumy opadów tj. ok.100 120 mm. Wymagania glebowe zbó| {yto mo|na sia na wszystkich rodzajach gleb: ma maBe wymagania wodne, oszczdnie gospodaruje wod, dobrze znosi lekkie zakwaszenie gleby. Jednak ze wzgldów ekonomicznych zaleca si uprawia je na glebach klasy 4 i 5. Rodzaj gleby nie wpBywa w znaczcym stopniu na plony, o ich wielko[ci decyduje gBównie pogoda oraz poziom agrotechniki. Pszenica ma najwiksze wymagania glebowe ze wszystkich zbó|, dlatego uprawia si j kompleksach 1 i 2. Plonuje tam najlepiej i najwierniej, i zarazem najmniej zale|nie od warunków pogodowych. Na pozostaBych glebach wysoko[ i jako[ plonu jest [ci[le powizana z warunkami atmosferycznymi. Na kompleksie 3 istnieje niebezpieczeDstwo niskich plonów w latach suchych i zimnych, na kompleksie 4  |ytnim bardzo dobrym  mo|e plonowa wysoko pod warunkiem odpowiedniego pH (optymalne 6,5). Pszenica jest wra|liwa na niedobory jonów wapnia oraz nadmiar jonów glinu i manganu. Pszen|yto jest mniej wra|liwe na jony Al3+ ni| pszenica, ale |yto zdecydowanie lepiej znosi du|e st|enie tych jonów. Plonuje najwy|ej na kompleksach pszennych  bardzo dobrych i dobrych, pod warunkiem, |e przeznaczamy te gleby na upraw na zbo|a pastewne, w przeciwnym przypadku z ekonomicznego punktu widzenia lepiej nam jest uprawia na tych glebach pszenic jako[ciow czy chlebow. W miar pogarszania si kompleksu glebowego pszen|yto plonuje lepiej ni| pszenica ozima, ale gorzej ni| pszenica. Pszen|yto jare plonuje najlepiej na kompleksie |ytnim bardzo dobrym, reaguje lepiej na pogarszanie si kompleksu glebowego ni| pszenica czy jczmieD, co wynika z jego wikszej tolerancji na ni|sze pH. JczmieD ozimy uprawiamy na glebach kompleksu 3 i 4, natomiast najlepsze plony jczmienia jarego otrzymamy uprawiajc go na glebach kompleksu 1 i 2 (pszenny bardzo dobry i dobry). Wysokie plony uzyskamy równie| na kompleksach pszennym wadliwym i |ytnim bardzo dobrym. Wymagania jczmienia wobec odczynu gleby s najwiksze w[ród wszystkich zbó|, optymalne pH wynosi od 5,4 do 7,5. Owies zaleca si uprawia na glebach kompleksów |ytnich. Na glebach kompleksu |ytniego bardzo dobrego, odkwaszonego zaleca si upraw jczmienia. Na glebach klasy 1 3 uprawiamy go tylko jako przerywacz fitosanitarny, w zmianowaniu z du|ym udziaBem zbó|. Charakterystyczne dla owsa s kompleksy: owsiano-pastewny górski, owsiano-pastewny górski oraz zbo|owo górski. Owies jest maBo wra|liwy na odczyn gleby w granicach pH 4,5 7,2 oraz maBo wra|liwy na niedobory wapnia.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 9 Ro[liny okopowe Ziemniak nale|y do rodziny psiankowatych. Jest ro[lin jednoroczn,, która rozmna|a si wegetatywnie. Dziki rozmna|aniu wegetatywnemu cechy odmianowe s przekazywane bez zmian i Batwo zachowa jednolito[ odmianow. Ro[lina ziemniaka (rys. 4) skBada si z cz[ci nadziemnej (Bodyg, li[ci, kwiatostanów) oraz podziemnej (szyjek korzeniowych, korzeni, stolonów i bulw). Rys. 4. Ro[lina ziemniaka: l  korzenie, 2  bulwy mBode, 3  zawizek bulwy, 4  kwiatostan, 5  Bodyga, 6  li[, 7  szyjka korzeniowa, 8  stolon, 9  bulwa mateczna [6, s. 94] Cz[ nadziemna tzw. krzak, skBada si zazwyczaj z 4 8 ulistnionych i rozgaBzionych Bodyg. Li[cie ziemniaka s nieparzysto-pierzasto-dzielne. Aodygi ziemniaka oraz li[cie poszczególnych odmian mog ró|ni si ktem ustawienia, zabarwieniem, ksztaBtem i owBosieniem. Kwiatostan jest wierzchoBkowaty, zebrany w baldachogrona. Kwiaty maj najcz[ciej pBatki o barwie biaBej, czerwono-fioletowej, niebieskolila lub niebieskiej. Owocem ziemniaka jest misista, dwukomorowa i wielonasienna jagoda. System korzeniowy ziemniaka jest dobrze rozwinity. Korzenie przybyszowe wyrastaj licznie u podstawy i w wzBach cz[ci podziemnej pdu. GBówna masa korzeni wystpuje do gBboko[ci 30 50cm. U podstawy i w wzBach cz[ci podziemnej pdu poza korzeniami wyrastaj stolony. Na ich koDcu powstaj zawizki mBodych bulw. Bulwy maj wyraznie zaznaczon cz[ wierzchoBkow, z du| liczb oczek oraz cz[ ppkow ze [ladem przyczepu do stolonu i nielicznymi oczkami. Bulwy ziemniaka ró|ni si ksztaBtem (okrgBe, okrgBo-owalne lub owalne), gBboko[ci oczek oraz barw skórki i mi|szu. Skórka mo|e by |óBtawa, ró|owa, czerwona, a nawet fioletowa. Natomiast mi|sz mo|e by biaBy, kremowy lub |óBty. W biologii ziemniaka wyró|nia si nastpujce cechy fizjologiczne i fazy rozwoju ro[liny: - dBugo[ okresu spoczynku bulw, - wschody ro[lin, - butonizacja (wizanie pków kwiatowych), - tuberyzacja (powstawanie zawizków bulw), - kwitnienie i dojrzewanie (zasychanie naci). Najwa|niejszym skBadnikiem bulw ziemniaka jest skrobia. Bulwy zawieraj równie| biaBko (o warto[ci biologicznej nawet wy|szej ni| biaBko pszenicy), skBadniki mineralne, a przede wszystkim fosfor i potas, do[ du| ilo[ witaminy C, witaminy z grupy B (w maBych ilo[ciach), a ponadto cukry proste, tBuszcze, wolne aminokwasy i kwasy organiczne, dlatego te| po ugotowaniu i ro|nym przetworzeniu stanowi cenny pokarm czBowieka. Ziemniak jest te| wa|n ro[lin pastewn, stosowan w gBównie w |ywieniu trzody chlewnej. Jest wa|n ro[lin przemysBow, u|ywa si go do produkcji spirytusu oraz mczki ziemniaczanej, która jest niemal|e czyst skrobi. Owoce, cz[ci zielone, kwiaty i zielone bulwy zawieraj solanin, co czyni surowe ro[liny sBabo trujcymi.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 10 Wymagania klimatyczne ziemniaka Ziemniak jest ro[lin, której plonowanie w du|ym stopniu uzale|nione jest od warunków klimatycznych podczas okresu wegetacji. Susza i wysokie temperatury lata s czynnikami najbardziej obni|ajcymi plony. Z kolei du|a ilo[ cigBych opadów w czerwcu i lipcu, chocia| sprzyja gromadzeniu plonu, to jest jednocze[nie czynnikiem sprzyjajcym pora|eniu plantacji przez zaraz ziemniaka. Wymagania termiczne ziemniaka s zró|nicowane w zale|no[ci od fazy rozwoju ro[lin. CiepBy okres od posadzenia bulw sprzyja szybkim wschodom ro[lin. Wymagania wodne ro[lin w tym czasie s minimalne. Okres od wschodów do kwitnienia ro[lin wymaga do[ ciepBej pogody oraz niezbyt wysokich a regularnie rozBo|onych opadów. Najwy|sze wymagania wodne maj ro[liny w okresie zawizywania bulw i w okresie ich intensywnego wzrostu (lipiec do poBowy sierpnia). Optymalne uwilgotnienie gleby w okresie tuberyzacji jest czynnikiem ograniczajcym pora|enie bulw parchem zwykBym. Optymalna temperatura do zawizywania bulw i ich wzrostu waha si w granicach 15 20oC, przy czym najkorzystniejszy jest zmienny ukBad temperatur: wy|sza temperatura (ok. 20 23oC) w cigu dnia i ni|sza nocy (ok. 15 16oC). Wy|sze temperatury powoduj zwikszon tuberyzacj i zdrobnienie bulw. W ostatniej fazie wzrostu bulw, ciepBa i sBoneczna pogoda o niezbyt wysokich opadach, lecz równomiernie rozBo|onych, sprzyja nagromadzaniu suchej masy w bulwach, w tym tak|e skrobi. Nadmiar opadów w tym czasie sprzyja pora|aniu bulw chorobami i gorszym ich przechowywaniem w okresie zimy. Ziemniak nale|y do ro[lin wra|liwych na przymrozki. Spadek temperatury poni|ej 0oC powodowa mo|e w okresie po wschodach ro[lin zniszczenie cz[ci nadziemnej, jednak regeneracja ro[lin przebiega do[ szybko, gdy ro[liny s jeszcze maBe. Niskie temperatury w okresie zbioru bulw zwikszaj uszkodzenia mechaniczne i wzrost chorób przechowalniczych. Wymagania glebowe ziemniaka Ziemniak jest ro[lin tolerancyjn na jako[ gleb. Ziemniaki mog by uprawiane na wszystkich typach gleb, z wyjtkiem gleb bardzo ci|kich, mocno zbrylajcych si. Najlepsze do uprawy ziemniaka s gleby gliniasto-piaszczyste lub sBabo-gliniaste. Gleby lekkie s odpowiednie, gdy rozkBad opadów w okresie wegetacji jest optymalny, w przeciwnym wypadku gleby te szybko przesuszaj si. Gleby ci|kie, zlewne, z uwagi na powolne ogrzewanie si wiosn, mog sprzyja wystpowaniu chorób kieBków wschodzcych ro[lin. PrawidBowy rozwój systemu korzeniowego, jak i stolonów oraz bulw, przebiega przy umiarkowanej wilgotno[ci i temperaturze a tak|e przy dostpie powietrza. Dlatego te| pod ziemniaki najlepiej nadaj si gleby charakteryzujce si korzystnymi wBa[ciwo[ciami fizycznymi, przewiewne oraz bogate w skBadniki pokarmowe. Ziemniak jest ro[lin tolerancyjn na odczyn gleby (pH 4,5 6,5). Odczyn alkaliczny jest niekorzystny i czsto powoduje pora|enie bulw parchem zwykBym. Dobre spulchnienie gleb do gBboko[ci 25 30cm jest konieczne, poniewa| sprzyja uzyskaniu bulw o regularnym ksztaBcie. Ro[liny przemysBowe wBókniste Ro[liny wBókniste s dostarczycielem wBókna do produkcji tkanin, nici, worków, pByt izolacyjnych i meblowych. Ich nasiona, podobnie jak nasiona ro[lin oleistych dostarczaj tBuszczu wykorzystywanego w przemy[le spo|ywczym, gastronomii, gospodarstwie domowym, a tak|e do produkcji [rodków piorcych, farb, lakierów, paliw czy smarów. Len jest ro[lin jednoroczn, jar. W okresie wzrostu charakteryzuje si nastpujcymi fazami: - faza wschodów, - faza jodeBki  tworzenie si Bodygi, do ok. 16cm wysoko[ci,  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 11 - faza formowania Bodygi i pków kwiatowych, - faza pków kwiatowych i kwitnienie, - faza tworzenia si i dojrzewania nasion. System korzeniowy stanowi cienki korzeD palowy, sigajcy do 0,6 m gBboko[ci z nielicznymi i krótkimi korzeniami bocznymi. Aodyga gBadka, cylindryczna, wyrastajca do wys. 80 100 cm. U lnu wBóknistego sBabo, u oleistego mocniej rozgaBziona. Li[cie lancetowate, ostro zakoDczone, nagie, wystpujce naprzemianlegle na caBej dBugo[ci Bodygi. Kwiatostan ma posta baldachogrona. Kwiaty, zale|nie od odmiany, s niebieski, biaBe, ró|owe lub fioletowe. Owocem jest pieciokomorowa torebka. Ka|da z komór podzielona jest na dwie cz[ci i w ka|dej z nich znajduje si jedno nasienie. W torebce jest 6 10 szt. nasion. Nasiona maj kolor brunatny lub oliwkowy, s bByszczce, pBaskie, jajowate, [liskie, gBadkie, zakoDczone dziobkiem, w którym mie[ci si korzonek. Rys. 5. Len zwyczajny [10] Wymagania klimatyczne i glebowe lnu Len kieBkuje w temperaturze 4oC do[ dobrze znosi przymrozki wiosenne. Len ma du|e wymagania wilgotno[ciowe. Niedobór wody zwBaszcza w okresie od siewu do kwitnienia obni|a plony sBomy i wBókna i pogarsza jego jako[. Len nie ma du|ych wymagaD glebowych. Dobrze udaje si na glebach [rednio zwizBych, dostatecznie wilgotnych, oprócz gleb wapiennych i torfowych. Ro[liny przemysBowe oleiste Ro[liny przemysBowe oleiste s uprawiane jako surowiec do wyrobu wielu produktów (np. olej) dla okre[lonych zakBadów przetwórstwa spo|ywczego bdz innych gaBzi przemysBu. Rzepak ozimy Okres od siewu do zbioru rzepaku ozimego trwa okoBo 11 miesicy, przy czym siew i zbiór nie zbiegaj si ze szczytami innych prac polowych. Du|a masa ro[lin, na udanych plantacjach, zapewnia dobre pokrycie gleby, co przeciwdziaBa jej wymywaniu i wywiewaniu oraz destrukcyjnemu dziaBaniu gwaBtownych opadów deszczu i silnego nasBonecznienia. Korzystny dla struktury gleby jest równie| palowy system korzeniowy o dBugim korzeniu gBównym. Odznacza si on jednak stosunkowo maB zdolno[ci pobierania pokarmów. Rzepak ozimy tworzy jesieni 8 10 sinawozielonych li[ci rozetowych o wcinanych brzegach. Dla dobrego przezimowania rozeta powinna by zwarta, li[cie osadzone na skróconym pdzie, a pczek wierzchoBkowy osadzony jak najni|ej. Wiosn wybijaj silne, rozgaBzione Bodygi o odstajcych pdach bocznych.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 12 Li[cie od [rodkowej cz[ci Bodygi w gór s lancetowate, niepodzielone, caBobrzegie, siedzce. Obejmuj nasad Bodyg nie wicej ni| do poBowy. {óBte kwiaty s zebrane w grono. Owoce rzepaku, Buszczyny maj krótki  dziób i silnie odstaj od Bodygi. Przy dojrzewaniu Batwo pkaj, wysypujc nasiona, zwBaszcza je[li na przemian wysychaj i wilgotniej. Nasiona s kuliste, czarno-brunatne, z niebieskawym odcieniem, poByskujce. Masa 1000 nasion rzepaku ozimego wynosi okoBo 5g. Rys. 6. Rzepak ozimy [10] Rzepak uprawiany jest w strefie klimatu umiarkowanego i podzwrotnikowego jako ro[lina oleista i lecznicza (ze wzgldu na zawarto[ glikonapiny), a tak|e na pasz. SBoma rzepakowa stanowi biomas, która mo|e by wykorzystana jako opaB w kotBach parowych. Wymagania klimatyczne i glebowe rzepaku Dla przezimowania rzepaku korzystny jest dBugi okres jesiennej wegetacji i stopniowe obni|anie temperatury przed nadej[ciem zimy. ZimotrwaBo[ rzepaku jest mniejsza ni| pszenicy ozimej i w wikszym stopniu zale|y od wBa[ciwego wyksztaBcenia ro[liny przed zim. Zarówno zbyt sBabo rozwinite, jak i nadmiernie wybujaBe ro[liny Batwo gin. Rzepak wytrzymuje na ogóB bez okrywy [nie|nej mrozy do  20°C. Zimuje lepiej w rejonach o wy|szej [redniej temperaturze i wikszych opadach [niegu (przy zamarznitej glebie). Mrozne wiatry powoduj wysmalanie, skorupa lodowa lub stojca woda duszenie si i gnicie ro[lin. Ujemnie wpBywa przemienne wystpowanie rozhartowujcych rzepak odwil|y i mrozów, a tak|e, na przedwio[niu, silne dobowe wahania temperatury wywoBujce ruchy wierzchniej warstwy gleby, a przez to  rozrywanie korzeni. W okresie pozimowym wymagania cieplne rzepaku s niewielkie. Silniejsze pózne przymrozki powoduj, zwBaszcza na sBabszych plantacjach, przemarzanie pków kwiatowych, kwiatów i mBodych Buszczyn. Umiarkowane temperatury w okresie kwitnienia i dojrzewania dodatnio wpBywaj zarówno na plon ogólny, jak i na zawarto[ i plon tBuszczu. Wysokie temperatury w koDcowym okresie wegetacji powoduj zmniejszenie  zaolejenia nasion i wzrost zawarto[ci w nich biaBka. Wymagania wodne rzepaku s wysokie. Najodpowiedniejsze do uprawy s rejony o rocznej sumie opadów 500 700mm, przy czym rozkBad opadów powinien by równomierny. Szczególnie wa|ne jest dobre uwilgotnienie gleby i du|a wilgotno[ powietrza w okresie formowania pków, kwitnienia i zawizywania nasion. Dla rzepaku najodpowiedniejsze s gleby nale|ce do bardzo dobrych i dobrych kompleksów pszennych i |ytnich. Dobra kultura roli, obojtny odczyn, przepuszczalne podBo|e i dostatek wody w glebie maj wiksze znaczenie ni| jej skBad granulometryczny. Nieprzydatne pod rzepak s gleby lekkie o piaszczystym |wirowatym podBo|u jako zbyt suche, jak te| gleby torfowe, w których ruchy glebowe na przedwio[niu s silne i powoduj rozrywanie korzeni.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 13 Ro[liny przemysBowe specjalne Chmiel zwyczajny jest gatunkiem byliny z rodziny konopiowatych. Aodyga chmielu jest pBo|ca si lub pnca, cztero-kanciasta, z haczykowato wygitymi do tyBu wBoskami na krawdziach. Zawsze wije si w prawo. Dorastajca na plantacjach nawet do 12m. Li[cie s naprzeciwlegBe, o 3 do 5 klapach na pdach gBównych i bocznych, gdzie ukazuj si kwiaty, górne du|o mniejsze, najcz[ciej bezklapowe. Nasada sercowata, brzegi grubo-zbkowane. Powierzchnia górna szorstka. Kwiaty s dwupienne. Mskie zebrane w szczytowe kwiatostany wyrastajce wiechowatymi grupami z któw li[ci. Kwiaty mskie z piciodzielnym okwiatem i picioma prcikami. Kwiaty |eDskie nie posiadaj okwiatu, tworz kotkowate kwiatostany przypominajce szyszki i tak s potocznie nazywane. Owocem jest orzeszek. Podziemn cz[ ro[liny tworzy tzw. karpa, z której pionowo odrastaj corocznie nowe pdy. Rys. 7. Chmiel [10] Gospodarcze znaczenie maj tylko |eDskie ro[liny chmielu. Szyszki chmielu wykorzystywane s w piwowarstwie i przemy[le perfumeryjnym. Chmiel wykorzystywany jest tak|e jako ro[lina lecznicza, poniewa| zawiera aromatyczn |ywic (lupulin), olejek lotny, gorycze i inne substancje o wBa[ciwo[ciach uspokajajcych, bakteriostatycznych i moczopdnych. Warunki klimatyczne i glebowe Klimat Polski sprzyja uprawie chmielu. Niekorzystne dla chmielu s mrozne, z temperatur poni|ej  20oC i bez[nie|ne zimy, póznowiosenne przymrozki oraz bardzo wysokie temperatury w lipcu. Wodne wymagania chmielu s wysokie szczególnie w okresie kwitnienia. Szkodliwe s ulewne deszcze i grad, a tak|e silne wiatry. Chmiel wymaga gleb |yznych, strukturalnych, o du|ej mi|szo[ci warstwy ornej, zasobnych w wod, ale przewiewnych. Odczyn gleby powinien by obojtny. Ro[liny pastewne Do ro[lin pastewnych zalicza si te gatunki, które uprawiane s w plonie gBównym na zielon mas (przeznaczon do bezpo[redniego skarmiania inwentarzem gospodarskim) lub stanowi surowiec do produkcji siana, suszu oraz kiszonek. Niektóre ro[liny pastewne uprawiane s tylko w midzyplonach jako poplony, plony wtóre lub jako wsiewki.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 14 Ro[liny motylkowe Ro[liny motylkowe maj zbli|on budow. System korzeniowy jest silnie rozwinity, palowy, najcz[ciej bardzo dobrze rozgaBziony, sigajcy do znacznych gBboko[ci. Szczególnie gBboko korzeni si: lucerna (korzenie lucerny znajdowano na gBboko[ci 10m), koniczyna czerwona, esparceta, komonica. PBycej korzeni si pozostaBe gatunki koniczyn, w tym inkarnatka. Najwiksza masa korzeni u gBboko korzenicych si zalega do 1,5m, a u pBycej korzenicych si do 50 60cm. W warstwie ornej (do 30cm) znajduje si 70 85% masy korzeniowej motylkowych. Aodygi w zale|no[ci od gatunku s albo wzniesione, proste i do[ sztywne, albo wyrastaj uko[nie z tendencj do pBo|enia si. Najcz[ciej gatunki o bardzo silnym, gBboko sigajcym systemie korzeniowym maj tendencj do tworzenia prostych i sztywnych Bodyg. Pdy koniczyny biaBej maj wyrazn tendencj do pBo|enia si. Wszystkie motylkowe posiadaj pomidzy korzeniami a Bodygami wyraznie wyksztaBcon szyjk korzeniow, z której mog wyrasta stale nowe Bodygi po [ciciu tych wyro[nitych. Wszystkie gatunki maj dobrze ulistnione pdy. Li[cie ro[lin motylkowych grubonasiennych w zale|no[ci od gatunku s pierzaste (bobiki, groch pastewny (peluszka), wyka) oraz dBoniastopalczaste (Bubin). Wa|niejsze gatunki ro[lin strczkowych przedstawia rysunek 8. Aubin |óBty Bobik Groch Wyka ozima Rys. 8. Ro[liny motylkowe grubonasienne [10] Li[cie ro[lin motylkowych drobnonasiennych s drobne, delikatne, najcz[ciej trójlistkowe. Kwiaty za[, o charakterystycznej dla wszystkich motylkowych budowie, s bardzo drobne, umieszczone w kwiatostanach w formie do[ zbitej gBówki (u koniczyn, komonicy) lub wydBu|onego grona (u lucerny, esparcety). Wa|niejsze ro[liny motylkowe drobnonasienne przedstawia rysunek 9. Koniczyna czerwona Koniczyna biaBa Koniczyna inkarnatka  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 15 Komonica zwyczajna Lucerna siewna Esparceta siewna Rys. 9. Ro[liny motylkowe drobnonasienne [10] Owocem ro[lin motylkowych jest strk (rysunek 10 i 11). Nasiona ro[lin strczkowych s ró|nej wielko[ci i ksztaBtu oraz maj charakterystyczne zabarwienie. Nasiona ro[lin motylkowych drobnonasiennych s maBe lub bardzo maBe, czsto trudne do rozró|nienia, jedynie esparceta ma nasiona do[ du|e. Rys. 10. Strki ro[lin motylkowych grubonasiennych: A  peluszka, B  Bubin biaBy, C  Bubin |óBty, D  Bubin wskolistny, E  wyka siewna, F  wyka kosmata, G  bobik [6, s. 252] Rys. 11. Strki ro[lin motylkowych drobnonasiennych: A  koniczyna czerwona, B  koniczyna biaBoró|owa, C  koniczyna biaBa, D  lucerna mieszaDcowa, E  komonica zwyczajna, F  esparceta siewna, G  seradela pastewna [6, s. 271] Ro[liny motylkowe maj podstawowe znaczenie w produkcji pasz, daj bowiem du|o biaBka z jednostki powierzchni. Uzyskanie tego biaBka wymaga mniejszych nakBadów ni| biaBka z ro[lin nale|cych do innych grup, dziki temu, |e ro[liny motylkowe korzystaj z azotu zawartego w powietrzu. Wieloko[ne u|ytkowanie tych ro[lin (kilka razy w okresie wegetacyjnym), wysokie plony oraz bardzo wysoka warto[ energetyczna i pokarmowa powoduj, |e s one cenn i dogodn pasz w |ywieniu zwierzt. Ponadto motylkowe drobnonasienne speBniaj bardzo wa|n rol w powikszaniu |yzno[ci gleby. Wzbogacaj gleb w azot z powietrza, dziki dziaBalno[ci bakterii  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 16 nitryfikacyjnych. Poprawiaj zawarto[ w glebie substancji organicznej dziki znacznej ilo[ci resztek po|niwnych pozostajcych na polu po zaoraniu plantacji. Silny i dobrze rozwinity, system korzeniowy spulchnia gBbsze warstwy gleby, przyczynia si do ich lepszego przewietrzenia, przemieszczania do warstwy ornej wypBukanych uprzednio do gBbszych warstw skBadników pokarmowych. Ro[liny motylkowe zdecydowanie pozytywnie wpBywaj na popraw struktury gruzeBkowatej gleby. Wymagania klimatyczne i glebowe ro[lin motylkowych grubonasiennych Ro[liny motylkowe grubonasienne s stosunkowo maBo wra|liwe na nisk temperatur w okresie wschodów. Dobrze te| znosz wiosenne przymrozki i mog by wysiewane wcze[nie. Ro[liny te wykazuj bardzo du|e wymagania wodne, najwiksze bobik i wyka siewna, nastpnie peluszka, Bubin biaBy, Bubin wskolistny i Bubin |óBty. Najwiksze zapotrzebowanie na wod rozpoczyna si przed kwitnieniem i trwa do koDca zawizywania strków. Grupa ro[lin motylkowych grubonasiennych ze wzgldu na wymagania glebowe jest bardzo zró|nicowana. Wymagania du|e ma bobik, wyka jara (gleby |yzna, w dobrej kulturze od I do III klasy). Zrednie wymagania glebowe ma: Bubin biaBy i wskolistny oraz peluszka (gleby Iv klasy). Aubin |óBty i wyka ozima maj maBe wymagania i mog by uprawiane na glebach lekkich piaszczystych (V klasa). Wymagania klimatyczne i glebowe ro[lin motylkowych drobnonasiennych Ro[liny motylkowe drobnonasienne charakteryzuj si du| wytrzymaBo[ci na nisk temperatur i przymrozki wiosenne, z wyjtkiem bardzo wra|liwej koniczyny inkarnatki. KieBkuj w niewielkich temperaturach 2 3°C. Równie| wymagania wodne ze wzgldu na bardzo gBboko sigajcy system korzeniowy s niezbyt du|e, chocia| do wzrostu i rozwoju potrzebuj du|o wody. Stosunkowo Batwo jednak, dziki zdolno[ci pobierania wody z gBbszych warstw gleby, znosz nawet dBu|sze okresy suszy. Jedynie koniczyna biaBa, majca do[ pBytki system korzeniowy, jest bardziej wra|liwa. Ro[liny motylkowe maj zró|nicowane wymagania glebowe. Koniczyna czerwona, podobnie jak lucerna, ma do[ wysokie wymagania, koniczyna biaBa i inkarnatka maj wymagania zdecydowanie mniejsze. Najmniejsze wymagania maj: komonica i esparceta. Koniczyna czerwona, podobnie jak lucerna, ma wysokie wymagania co do przedplonów, dlatego najcz[ciej uprawia si je zaraz po okopowych jako wsiewki w jczmieD (koniczyna) lub w czystym siewie (lucerna). Wszystkie motylkowe wymagaj dobrze odchwaszczonego pola i gleby zasobnej w fosfor i potas. Ro[liny pastewne niemotylkowe Do ro[lin pastewnych oprócz wymienionych ro[lin motylkowych nale| tak|e ro[liny niemotylkowe. Mo|liwo[ wyboru ro[lin pastewnych niemotylkowych jest do[ du|a. Do najcz[ciej uprawianych ro[lin pastewnych niemotylkowych nale| midzy innymi: kukurydza, |yto i owies, sBonecznik pastewny, kapusta pastewna, rzepak, rzepik, gorczyca. Ze wzgldu na podziaB botaniczny kukurydza, |yto i owies zaliczane s zbó| natomiast rzepak, rzepik i gorczyca do ro[lin przemysBowych, ale ze wzgldu na ich warto[ pokarmow mog by u|ytkowane równie| jako ro[liny pastewne. Ro[liny te dostarczaj paszy w ró|nych okresach lata i jesieni, gdy| mog by uprawiane w plonie gBównym lub poplonach. Dziki temu s doskonaBym uzupeBnieniem zielonek z trwaBych u|ytków zielonych, a tak|e z uprawy ro[lin strczkowych i motylkowych drobnonasiennych. Reaguj silnie na nawo|enie azotem i w ten sposób mo|na znacznie zwikszy ich plonowanie oraz produkcj biaBka ro[linnego. Poza tym na cele pastewne  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 17 wykorzystuje si równie| pozostaBe po omBocie ziarna rdzenie kolbowe i szereg produktów ubocznych po przemysBowym przerobie ziarna, jak; makuchy, kieBki, wywar i pulpa. Kukurydza Kukurydza ma szerokie zastosowanie jako ro[lina pastewna, jadalna i przemysBowa. Kukurydza jako ro[lina pastewna jest zródBem paszy wglowodanowej o wysokiej warto[ci energetycznej. Szczególne znaczenie ma w |ywieniu bydBa, trzody chlewnej i drobiu. Uprawiana jest na zielonk, kiszonk lub susz z caBych ro[lin, kiszonk z kolb kukurydzy, a tak|e na ziarno. System korzeniowy kukurydzy ma budow wizkow i jest do[ dobrze rozwinity. Aodyga jest sztywna, gruba, zbudowana z wzBów i midzywzli, w wzBach peBna, natomiast midzywzla wypeBnione s gbczastym rdzeniem. Wyrasta na wysoko[ 2 3 m. Z wzBów Bodygi wyrastaj skrtolegBe, sfalowane, o szerokiej blaszce i krótkim jzyczku, z wierzchu lekko omszone, dBugie, szerokie li[cie (dBugo[ li[cia do 1,5 m, szeroko[ do 15 cm). Kukurydza jest ro[lin jednopienn i wiatropyln. Na jednej ro[linie wyrastaj oddzielnie kwiaty mskie (tzw. wiechy, wyrastajce na szczycie Bodygi) i |eDskie (tzw. kolby, wyrastajce z wzBów Bodygi). Po zapyleniu na kolbie rozwijaj si uBo|one w rzdy ziarniaki, najcz[ciej |óBtego koloru. Pokrój kukurydzy i budow kolby przedstawia rys. 12. Rys. 12. Kukurydza [10] Faza kieBkowania jest mocno uzale|niona od temperatury. Wprawdzie ro[liny kieBkuj ju| przy 6 7°C, ale dobre i równomierne wschody przebiegaj dopiero przy 10 12°C. Dalsze fazy rozwojowe wymagaj te| wiele ciepBa. Ze wzgldu na niezbyt wysokie temperatury w maju i czerwcu, najbardziej intensywny wzrost i rozwój ro[lin oraz przyrost zielonej masy nastpuje w lipcu i sierpniu. Kwitnienie kukurydzy rozpoczyna si w lipcu, najpierw dojrzewaj kwiaty mskie, a po kilku dniach |eDskie. PeBn dojrzaBo[ nasion odmiany najwcze[niejsze (o okresie wegetacji okoBo 125 dni) uzyskuj na pocztku wrze[nia, [rednio pózne (135 dni) w III dekadzie wrze[nia, a pózne (145 150 dni) dopiero w pazdzierniku. Wymagania klimatyczne i glebowe kukurydzy Wymagania klimatyczne kukurydzy s du|e. Jako ro[lina ciepBo- i [wiatBolubna potrzebuje w czasie wegetacji wysokiej temperatury i du|ego usBonecznienia. Do wschodów wymaga temperatury 9 10°C, od maja do wrze[nia temperatury okoBo 16°C. Za optymaln temperatur od wschodów do kwitnienia uwa|a si 22°C. Niekorzystne s przymrozki jesienne, je[li wystpi zbyt wcze[nie. Powoduj one przedwczesne zasychanie li[ci i zahamowanie procesu fotosyntezy. Wymagania wodne kukurydzy s umiarkowane. Od kieBkowania do kwitnienia, tj. od maja do po poBowy lipca, wystarcz opady miesiczne wynoszce 60 do 100 mm. Maksymalne zapotrzebowanie na wod przypada na okres kwitnienia.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 18 Kukurydz mo|na uprawia na ró|nych typach gleb, z wyjtkiem gleb podmokBych, zimnych, bardzo ci|kich i ilastych oraz suchych piaszczystych. Najodpowiedniejsze s gleby |yzne, zasobne w próchnic, o du|ej pojemno[ci wodnej, przewiewne i zasobne w skBadniki pokarmowe; czarnoziemy, czarne ziemie i lessy, a tak|e mady, piaski gliniaste, gleby brunatne. TrwaBe u|ytki zielone Na u|ytkach zielonych mo|na wydzieli trzy grupy ro[lin: trawy, ro[liny motylkowe oraz zioBa i chwasty. Trawy, w porównaniu do innych ro[lin, s bardziej wytrzymaBe na uszkodzenia mechaniczne, a ponadto dobrze wykorzystuj nawozy mineralne i dziki tym wBa[ciwo[ciom plony siana z 1ha mog wynosi nawet ponad 10t. Korzenie traw wyrastaj z wzBa krzewienia umieszczonego u podstawy pdu. Trawy wytwarzaj bardzo du|o cienkich korzeni. Taki system korzeniowy nazywa si wizkowym. Wikszo[ masy korzeniowej skupiona jest tu| pod powierzchni gleby (do gBboko[ci 10cm znajduje si okoBo 80%  masy korzeniowej). Nieliczne tylko korzenie traw sigaj w gBb gleby. Pdy traw (Bodyga, zdzbBo) s obBe, zró|nicowane na wydBu|one midzywzla i krótkie peBne wzBy. Pdy nadziemne traw dzieli si na: generatywne  zakoDczone kwiatostanem i wegetatywne  bogato ulistnione, zakoDczone jedynie pkiem li[ciowym. Li[cie traw skBadaj si z pochwy, obejmujcej midzywzle, blaszki li[ciowej mniej lub bardziej i wydBu|onej oraz jzyczka wystpujcego na granicy pochwy i blaszki. Do bardzo charakterystycznych cech nale|y zaliczy wystpowanie lub brak uszek (ostróg). Kwiatostany traw dziel si zasadniczo na dwa podtypy kBosy i wiechy. Owocem traw jest jednonasienna nieBupka zwana ziarniakiem. Do najbardziej warto[ciowych traw (rys. 13) u|ytków zielonych nale|: - tymotka Bkowa jest traw bardzo warto[ciow, chtnie zjadan przez zwierzta, szczególnie konie, - kupkówka pospolita, nadaje si do mieszanek na u|ytki trwaBe i przemienne, na Bki i pastwiska. Nale|y do gatunków o du|ej sile konkurencyjnej, tworzy do[ du|e kpy i wypiera z darni pozostaBe trawy, - rajgras wyniosBy, mo|e by wysiewany na Bki trwaBe i krótkotrwaBe, - wyczyniec Bkowy jest to typowa trawa terenów wilgotnych, zalewanych, zwBaszcza Bgów wBa[ciwych. Wcze[nie rozwija si i dojrzewa du|o szybciej ni| pozostaBe trawy, - stokBosa bezostna jest to trawa wysiewana jest na Bki i pastwiska, - mietlica biaBawa u|ytkowana ko[nie i pastwiskowo dostarcza paszy o bardzo dobrej warto[ci pokarmowej, chtnie zjadanej przez bydBo i konie, - |ycica wielokwiatowa jest to trawa bardzo warto[ciowa, szybko ro[nie, dajc obfite plony doskonaBej paszy. Ujemn jej wBa[ciwo[ci jest krótkotrwaBo[ (2 3 lata) oraz du|e wymagania klimatyczne i glebowe, - |ycica trwaBa jest to trawa typowo pastwiskowa, ale nadaje si równie| na u|ytki ko[ne I wysiewana jest w mieszankach na gruntach ornych. Jej bardzo cenn cech jest zdolno[ do szybkiego rozwoju po wysiewie nasion.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 19 a b c d e f Rys. 13. Gatunki traw: a) Tymotka Bkowa, b) Kupkówka pospolita, c) Rajgras wyniosBy, d) Wyczyniec Bkowy, e) StokBosa bezostna, f) {ycica trwaBa [10 i 6, s. 328] W[ród ro[lin motylkowych na u|ytkach zielonych wyró|niaj si: koniczyna Bkowa, koniczyna biaBoró|owa, koniczyna biaBa, komonica zwyczajna i lucerna nerkowata. Ro[liny motylkowe zawieraj znaczne ilo[ci biaBka oraz skBadniki mineralne. Uprawiane z trawami poprawiaj struktur gleby. Wystpujce na trwaBych u|ytkach zielonych chwasty dzieli si na kilka grup: trujce (rys. 14) (szalej jadowity, szczwóB plamisty, zimowit jesienny), silnie drewniejce (rys. 15) (barszcz zwyczajny, trybula le[na, rdesty), niskie rozetowe (rys. 16) (jastrzbiec kosmaczek, stokrotka pospolita, babka [rednia) i póBpaso|ytnicze (rys. 17) (szel|nik wikszy, [wietlik Bkowy, gniadosz bBotny). a b c Rys. 14. Chwasty trujce: a) SzczwóB plamisty, b) Szalej jadowity, c) Zimowit jesienny [10] a b c Rys. 15. Chwasty drewniejce: a) Barszcz zwyczajny, b) Trybula le[na, c) Rdest w|ownik [10]  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 20 a b c Rys. 16. Chwasty niskie rozetowe: a) Jastrzbiec kosmaczek, b) Stokrotka pospolita, c) Babka [rednia [10] a b Rys. 17. Chwasty póB paso|ytnicze: a) Szel|nik wikszy, b) Zwietlik Bkowy [10] Znaczenie gospodarcze Bk i pastwisk jest bardzo du|e. U|ytki zielone, a wic Bki i pastwiska (zarówno trwaBe jak i przemienne) stanowi podstawowe zródBo wysokowarto[ciowych pasz w formie zielonek trawiastych pastwiskowych, sianokiszonek i siana, odgrywaj tak|e bardzo wa|n funkcj w ochronie przyrody. Dziki caBorocznemu zadarnieniu chroni gleb przed erozj wodn i powietrzn, wychwytuj i neutralizuj zanieczyszczenia rolnicze i przemysBowe, stanowi rezerwuar wody dla okolicznych pól uprawnych, a tak|e s miejscem wystpowania wielu ró|nych gatunków ro[lin i zwierzt. Odpowiednie u|ytkowanie ekosystemów Bkowych przyczynia si wic zarówno do korzy[ci ekonomicznych, jak i do wzrostu ró|norodno[ci biologicznej. Z chwil akcesji Polski do struktur Unii Europejskiej pojawiBa si realna i wymierna szansa ochrony przyrodniczo cennych Bk i pastwisk. Umo|liwia to, w ramach Programu Rolno[rodowiskowego (obecnie jedynie na obszarach tzw. stref priorytetowych), realizacja pakietu utrzymanie Bk i pastwisk ekstensywnych. Obszary wyznaczone jako strefy w ramach programów rolno[rodowiskowych maj zró|nicowany [wiat flory i fauny. Ich zasig terytorialny czsto pokrywa si z istniejcymi formami ochrony przyrody, tj. parkami narodowymi, parkami krajobrazowym, rezerwatami, u|ytkami ekologicznymi i obszarami Natura 2000. 4.1.2. Pytania sprawdzajce Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste[ przygotowany do wykonania wiczeD. 1. Jakie gatunki zaliczamy do ro[lin zbo|owych, okopowych, przemysBowych i pastewnych? 2. Jakie ro[liny wystpuj na trwaBych u|ytkach zielonych? 3. Jakie jest znaczenie gospodarcze ro[lin uprawnych? 4. Jakie jest znaczenie gospodarcze trwaBych u|ytków zielonych?  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 21 4.1.3. wiczenia wiczenie 1 Rozpoznaj gatunki ro[lin uprawnych i ich nasiona oraz zakwalifikuj je do odpowiedniej grupy ro[lin. UzupeBnij tabel. Grupa ro[lin uprawnych Gatunek ro[liny uprawnej Ro[liny zbo|owe Ro[liny okopowe Ro[liny przemysBowe Ro[liny pastewne Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) rozpozna ro[liny uprawne, 2) rozpozna nasiona ro[lin uprawnych, 3) zakwalifikowa ro[liny uprawne do wBa[ciwej grupy, 4) zweryfikowa uzyskane wyniki z informacj zawart w atlasie ro[lin uprawnych, 5) uzupeBni tabel. Wyposa|enie stanowiska pracy: - zasuszone okazy ro[lin uprawnych - naturalne okazy ro[lin uprawnych, - atlasy ro[lin uprawnych, - nasiona ro[lin uprawnych. wiczenie 2 Rozpoznaj gatunki ro[lin rosnce na trwaBych u|ytkach zielonych zlokalizowanych w okolicy szkoBy. UzupeBnij tabel. Grupa ro[lin rosncych na trwaBych u|ytkach Gatunki ro[lin rosncych na trwaBych u|ytkach zielonych zielonych Trawy Ro[liny motylkowe Chwasty ZioBa  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 22 Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) rozpozna trawy, 2) rozpozna ro[liny motylkowe, 3) rozpozna chwasty, 4) rozpozna zioBa 5) uzupeBni tabel. Wyposa|enie stanowiska pracy: - naturalne okazy traw i innych ro[lin Bkowych, - atlasy traw i innych ro[lin Bkowych, - klucz do oznaczania ro[lin. wiczenie 3 Wykonaj zielnik zawierajcy 20 gatunków ro[lin uprawnych. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) zebra okazy naturalne ro[lin uprawnych, traw i innych ro[lin Bkowych, 2) rozpozna ro[liny, 3) zasuszy zebrane okazy naturalne, 4) przyklei okazy do kartek papieru, 5) opisa przyklejone do kartek ro[liny uprawne. Wyposa|enie stanowiska pracy: - naturalne okazy ro[lin uprawnych, - naturalne okazy ro[lin Bkowych, - klucz do oznaczania ro[lin, - atlasy ro[lin uprawnych, - atlasy traw i innych ro[lin Bkowych, - blok techniczny. 4.1.4. Sprawdzian postpów Czy potrafisz: Tak Nie 1) sklasyfikowa ro[liny uprawne? ð ð 2) scharakteryzowa ro[liny uprawne? ð ð 3) scharakteryzowa ro[linno[ trwaBych u|ytków zielonych? ð ð 4) rozpozna ro[liny uprawne? ð ð 5) rozpozna ro[liny wystpujce na trwaBych u|ytkach zielonych? ð ð 6) obja[ni znaczenie gospodarcze ro[lin uprawnych? ð ð  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 23 4.2. Czynniki klimatyczne 4.2.1. MateriaB nauczania PodziaB i charakterystyka czynników klimatycznych Do klimatycznych czynników siedliska nale|:  promieniowanie sBoneczne,  temperatura powietrza,  wilgotno[ powietrza,  ci[nienie atmosferyczne,  wiatry,  opady i osady atmosferyczne. Promieniowanie sBoneczne dochodzce do Ziemi jest jedyn postaci energii decydujc o zasobach energetycznych [rodowiska. Po zetkniciu z ciaBami nieprzezroczystymi (gleba, ro[lina) jest w 75 90% absorbowane i zamienia si w ciepBo. Prawie caBa dochodzca energia sBoneczna jest wic zu|ywana na procesy energetyczne w [rodowisku: nagrzewanie gleby, ro[lin, wody, powietrza oraz parowanie i transpiracj oraz decyduje o ruchach powietrza i ksztaBtuje pogod. Energi promieniowania charakteryzujemy dwoma wskaznikami fizycznymi: dBugo[ci fali i nat|eniem promieniowania. W atmosferze ziemskiej znaczna cz[ promieniowania sBonecznego jest rozpraszana i odbijana, a cz[ciowo tak|e absorbowana. Wyró|niamy w atmosferze nastpujce rodzaje promieniowania: bezpo[rednie, rozproszone i caBkowite. Promieniowanie sBoneczne bezpo[rednie i rozproszone (caBkowite) dochodzce do gleby, ro[lin, wody i in. podlega zjawisku absorpcji i odbicia. Zdolno[ odbijania promieniowania przez dan powierzchni nosi nazw albedo. Albedo jest to stosunek promieniowania odbitego do padajcego, wyra|any w cz[ciach jedno[ci lub procentach. Albedo powierzchni naturalnych wynosi: chmury  75%, [nieg [wie|y  90%, [nieg wilgotny  70%, gleba sucha  16%, gleba wilgotna  12%, czarnoziem  10%, trawa zielona  27%, woda  4 40%, zale|nie od kta padania promieni. Wskaznikiem promieniowania sBonecznego istotnym dla rozwoju ro[lin uprawnych jest usBonecznienie czyli okres, w którym do danego miejsca dochodz promienie sBoneczne. UsBonecznienie wyra|a si w godzinach. Zale|y ono od dBugo[ci astronomicznej dnia, zachmurzenia i stopnia zakrycia horyzontu. Pomiary usBonecznienia wykonuje si za pomoc heliografu. Na rozwój i plonowanie ro[lin uprawnych wywiera wpByw równie| stosunek dBugo[ci dnia do nocy. Reakcja ro[lin na dBugo[ dnia objawiajca si zdolno[ci do kwitnienia to tzw. fotoperiodyzm. W zale|no[ci od wymaganej liczby godzin [wietlnych rozró|nia si ro[liny dnia krótkiego (soja, kukurydza), dBugiego (zbo|a, burak cukrowy, koniczyna) i obojtne na dBugo[ dnia (pomidor, ogórek). Temperatura powietrza na zasadnicze znaczenie dla wzrostu i plonowania ro[lin uprawnych. Powietrze atmosferyczne nagrzewa si od powierzchni ziemi. Temperatura powietrza zale|y wic od ilo[ci ciepBa, które pochBonie ziemia z promieniowania sBonecznego, a nastpnie odda otoczeniu. Wyró|nia si trzy zasadnicze przedziaBy temperatur, w których rozwijaj si ro[liny uprawne: - temperatura optymalna, jest temperatur najbardziej sprzyjajc wzrostowi i rozwojowi ro[lin uprawnych, w czasie tej temperatury ro[liny najlepiej przyswajaj skBadniki mineralne, prawidBowo przebiega proces fotosyntezy, transpiracji i inne procesy,  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 24 - temperatura minimalna, to temperatura w czasie, której nastpuje zahamowanie procesów |yciowych, cho ro[liny jeszcze nie gin, obumieranie nastpuje, gdy temperatura ta utrzymuje si zbyt dBugo, - temperatura maksymalna, jest to najwy|sza temperatura (wynosi okoBo 35 50°C), przy której ustaj procesy |yciowe zachodzce w ro[linach uprawnych. Na rozkBad przestrzenny temperatury powietrza w Polsce ma wpByw wysoko[ nad poziom morza oraz odlegBo[ od BaBtyku i Oceanu Atlantyckiego. Obydwie te cechy widoczne s w rozkBadzie [rednich rocznych warto[ci temperatury: najchBodniej jest w górach (Tatry, Sudety, Góry Zwitokrzyskie) oraz na wzniesieniach Pojezierza Pomorskiego i Mazurskiego, najcieplej  na zachodnich i centralnych nizinach (Nizina Zlska, Kujawy (rys. 18). W styczniu [rednia temperatura miesica waha si od minus 1°C na zachodzie do minus 4,5°C na wschodzie i minus 5,5°C na Suwalszczyznie, natomiast w lipcu [rednia temperatura uwidacznia ochBadzajcy wpByw BaBtyku na póBnocn Polsk (16,5°C na wybrze|u, 18 19°C na poBudniu). Rys. 18. Zrednie temperatury roczne (wg danych IMGW) [9] Ro[liny ró|nie reaguj na wysoko[ temperatur. Minimaln temperatur przy której zaczyna si rozwój wybranych ro[lin uprawnych przedstawia tabela 1. Tabela 1. Minimalna temperatura kieBkowania nasion i wschodów ro[lin uprawnych. [2, s. 21] Minimalna temperatura (°C) Nazwa ro[liny kieBkowania wschodów Konopie, koniczyna, lucerna 0 1 2 3 {yto, pszenica, jczmieD, owies, groch, wyka 1 2 2 3 Gryka, len, Bubin, burak 3 4 6 7 SBonecznik, ziemniak 5 6 8 9 Kukurydza, proso, soja 8 10 10 11 Fasola, tytoD 10 12 12 13 Ogórek, pomidor 13 16 13 16 Wikszo[ ro[lin uprawnych jest wra|liwa na wystpowanie wysokich warto[ci temperatury. Temperatura powietrza utrzymujca si na poziomie 45 55°C przez co najmniej 30 minut powoduje uszkodzenia li[ci u wikszo[ci ro[lin. Nawet ni|sza temperatura (35 do 40°C) mo|e uszkadza ro[liny, je[li utrzymuje si przez dBu|szy czas. Temperatura powy|ej 36°C sprawia, |e pyBki kukurydzy obumieraj, natomiast temperatura okoBo 20°C utrudnia zawizywanie si i wzrost bulw ziemniaków. Podatno[ na uszkodzenia przez wysokie temperatury jest ró|na na poszczególnych etapach rozwoju ro[liny. Wysokie temperatury s najbardziej szkodliwe w fazie reprodukcji  na przykBad dla kukurydzy podczas wiechowania, dla soi podczas kwitnienia, a dla pszenicy podczas wypeBniania si kBosów.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 25 Dla ro[lin uprawnych szczególnie niebezpieczne jest te| wystpowanie przymrozków, czyli spadku temperatury powietrza przy gruncie, poni|ej 0°C, przy [redniej dobowej wikszej od 0°C. Rozró|nia si przymrozki: - radiacyjne  wypromieniowanie ciepBa z podBo|a do atmosfery, - adwekcyjne  napByw zimnej masy powietrza, - wiosenne (pózne)  wystpujce wiosn, - jesienne (wczesne)  wystpujce jesieni, - gruntowe  obni|enie temperatury gruntu do 0°C i mniejszej, - przygruntowe  wystpuje 5cm nad gruntem. Wilgotno[ powietrza Para wodna w atmosferze pochodzi z parowania oceanów i mórz (86%) oraz parowania wody na obszarze ldów i transpiracji ro[lin (14%). Para wodna jest gazem bezbarwnym (potocznie par nazywa si te| mgB unoszc si nad ró|nymi powierzchniami parujcymi). Ilo[ pary wodnej znajdujcej si w danej chwili i miejscu zale|y od parowania i temperatury powietrza. W okre[lonej temperaturze, w powietrzu mo|e si pomie[ci pewna maksymalna ilo[ pary wodnej. Obni|enie temperatury lub dalsze dostarczanie pary wodnej powoduje wytrcanie si nadmiaru pary w postaci kropel wody (kondensacja). W meteorologii, zawarto[ pary wodnej w atmosferze wyra|amy w jednostkach ci[nienia, hektopaskalach (lhPa = lmilibar), gdy| para wodna jest skBadnikiem ci[nienia atmosferycznego. Jej zawarto[ w powietrzu zmienia si w granicach 1 4% i szybko spada wraz z wysoko[ci w atmosferze. Szczególne znaczenie pary wodnej polega na jej zdolno[ci do zmiany stanu skupienia (para, woda, lód). Zjawiskom tym towarzyszy wydzielanie si lub pobieranie znacznych ilo[ci ciepBa. Ma to swoje konsekwencje w ró|nych przemianach i procesach zachodzcych w atmosferze i w glebie (parowanie, chmury, opady, osady i inne). W okresie siewu ro[lin, zwBaszcza jesieni, gdy wystpuj dBu|sze okresy bezopadowe, rosa umo|liwia lub przyspiesza kieBkowanie i wschody ro[lin. Wilgotno[ powietrza ma du|e znaczenie dla ro[lin, gdy| decyduje w znacznym stopniu o parowaniu i transpiracji, a tym samym o ich gospodarce wodnej. Z kolei szata ro[linna, w wyniku parowania i transpiracji, wywiera wpByw na zawarto[ pary wodnej w przygruntowej warstwie powietrza. Pomiary wilgotno[ci powietrza mo|na zmierzy psychrometrem Augusta i psychrometrem Assmanna. Ci[nienie atmosferyczne jest to masa sBupa powietrza, którego wysoko[ci jest grubo[ warstwy atmosfery, a podstaw jednostka powierzchni np.: 1m2. Wzrost wysoko[ci nad poziomem morza okoBo 7m zmniejsza ci[nienie atmosferyczne o 1hPa. W miar zwikszania si wysoko[ci n.p.m. grubo[ warstwy powietrza si zmniejsza i ci[nienie maleje. Nierównomierne nagrzewanie si powierzchni ziemi powoduje ró|nice ci[nieD na ró|nych obszarach, a te z kolei s przyczyn wiatrów. Pomiaru ci[nienia atmosferycznego dokonuje si za pomoc barometrów i wyra|a si w hektopaskalach. Do pomiaru ci[nienia sBu|y równie| barometr metalowy  aneroid (rys. 19). Rys. 19. Schemat barometru metalowego (aneroidu): 1  puszka blaszana zamknita hermetycznie, 2  spr|yna, 3  skala, 4  strzaBka, 5  ukBad dzwigni [5, s. 32]  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 26 Wiatr jest to równolegBy do powierzchni Ziemi ruch powietrza, powodowany jego przepBywem z obszarów o wy|szym ci[nieniu do obszarów o ci[nieniu ni|szym. Wiatrem nazywamy wic ruchy powietrza w kierunku poziomym. Wiatr charakteryzuj trzy cechy: kierunek, prdko[ i siBa. Kierunek wiatru okre[la si wedBug stron [wiata, z których wieje wiatr, np.: póBnocny, zachodni, poBudniowo-zachodni. Prdko[ wiatru jest to droga, jaka przebywa masa poruszajcego si powietrza w jednostce czasu. Wyra|a si j w metrach na sekund. SiBa wiatru jest to parcie wywierane przez poruszajce si powietrze na napotkan przeszkod. Kierunek i prdko[ wiatru ulegaj szybkim zmianom. Do ich pomiarów sBu|y wiatromierz Wilde a (rys. 20). Rys. 20. Wiatromierz Wilda: 1  prt póBnocny ró|y wiatrów, 2  przeciwwaga, 3  chorgiewka kierunkowa, 4  pBytka wahadBowa, 5  paBk z kolcami (skala) [5, s. 32] DziaBanie wiatru na ro[liny mo|e by zarówno po|yteczne jak i szkodliwe. Po|yteczne dziaBanie polega na zapylaniu ro[lin wiatropylnych, rozsiewaniu nasion, regulowaniu ilo[ci dwutlenku wgla w przygruntowej warstwie powietrza, wzmacnianiu systemu korzeniowego ro[lin, zmniejszaniu wystpowania przymrozków przygruntowych oraz utrudnianiu rozprzestrzeniania si niektórych szkodników ro[lin. Szkodliwe dziaBanie wiatru polega na zwiewaniu gleby i odkrywaniu korzeni ro[lin, zwiewaniu [niegu w zimie, kaleczeniu ro[lin, znieksztaBcaniu i Bamaniu ro[lin, przenoszeniu na znaczne odlegBo[ci zarodników chorób i szkodników ro[lin uprawnych. Silne wiatry, wiejce przez kilka dni podczas sBonecznej i bezopadowej pogody powoduj widnicie fizjologiczne ro[lin, wywoBane intensywn susz atmosferyczn. Istotn rol w zapobieganiu szkodliwemu dziaBaniu wiatru odgrywaj zadrzewienia [ródpolne, które midzy innymi: hamuj prdko[ wiatru [rednio o 15  26%, maksymalnie o 50 70%, ograniczaj straty wody w skutek parowania i odpBywu z gleby w czasie suszy, ograniczaj erozj wietrzn, i wodn, zmniejszaj dobowe amplitudy temperatury powietrza, ograniczaj przemieszczanie si z jednych pól na inne niepo|danych zwizków chemicznych. Opady i osady atmosferyczne Para wodna skrapla si na powierzchni ziemi (powstaj wtedy osady) w przygruntowej warstwie powietrza (mgBa) i w swobodnej atmosferze (chmury, opady). Do osadów atmosferycznych zaliczamy: ros, szron, szadz i goBoledz. Rosa jest to zbiór kropelek wody osadzajcych si na powierzchni gleby, ro[lin i ró|nych przedmiotów w wyniku kondensacji pary wodnej w temperatur powy|ej 0°C. Wystpuje w nocy przy pogodzie bezchmurnej i bezwietrznej, gdy temperatura ró|nych powierzchni spada poni|ej temperatury punktu rosy w wyniku georadiacji. Je|eli rosa zamarznie, tworzy biaBy osad zwany ros biaB. Szron jest to osad w postaci krysztaBków lodu, który powstaje jak rosa, ale w temperaturze ujemnej.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 27 Szadz jest podobna budow do szronu. Powstaje zim, w ka|dej porze doby na gaBziach, drutach telegraficznych i elektrycznych oraz na ró|nych przedmiotach po stronie zwróconej do kierunku wiatru, który niesie wilgotne, przechBodzone powietrze lub mgB (krople wody maj temperatur ujemn). Szadz mo|e mie znaczn grubo[ (nawet do 200mm), co powoduje liczne szkody (Bamanie gaBzi drzew, zrywanie linii elektrycznych i telekomunikacyjnych). GoBoledz jest to gBadki, szklisty osad lodu powstajcy na powierzchni ziemi o temperaturze okoBo 0°C w wyniku osadzania i zamarzania przechBodzonych kropli deszczu lub m|awki. MgBa powstaje wówczas, gdy kondensacja zachodzi w przygruntowej warstwie powietrza (w wyniku ochBodzenia georadiacyjnego lub mieszania si powietrza ciepBego i zimnego). Powstaj wtedy drobne kropelki wody (podobnie w chmurze) o [rednicy 2 100µm, a w ujemnej temperaturze krysztaBki lodu. Widoczno[ pozioma nie przekracza 1km. Je|eli widoczno[ przekracza lkm, wówczas zjawisko to nazywamy zamgleniem. Chmura jest zbiorem zawieszonych w atmosferze kropelek wody lub krysztaBków lodu (chmury jednorodne) albo te| jednocze[nie wystpujcych obok siebie kropelek wody i krysztaBków lodu (chmury niejednorodne). Opady wystpuj w kilku postaciach, najcz[ciej w postaci: deszczu, m|awki, [niegu i gradu. Ilo[ opadów mierzy si w milimetrach. 1mm opadu  to ilo[ l litra spadajca na 1m2 powierzchni. Do pomiaru opadów sBu|y deszczomierz Hellmanna. Wielko[ opadów zwizana jest z rzezb i ekspozycj terenu. Najwy|sze roczne sumy opadów wystpuj w górach i na wy|ynach (powy|ej 600mm), podczas gdy w nizinnej cz[ci Polski warto[ci te s najni|sze (450 550mm). Maksimum opadów otrzymuj obszary poBo|one na wzniesieniach zwróconych ku przewa|ajcym wiatrom, np. Pojezierza Pomorskie i Mazurskie na póBnocy kraju (okoBo 600mm) oraz najwy|sze partie Sudetów i Karpat (powy|ej 1200mm), przy czym w Sudetach notuje si wy|sze opady ni| w Karpatach. Z kolei wybrze|e BaBtyku otrzymuje mniejsz ilo[ opadów ni| poBo|one na poBudnie od niego pojezierza, poniewa| brak tutaj czynników wymuszajcych konwekcj (wznoszenie si mas powietrza) i w nastpstwie  opady. Równie| Zatoka GdaDska (znajdujca si w cieniu opadowym) otrzymuje mniejsz ilo[ opadów ni| tereny poBo|one na zachód od niej (rys. 21). Sumy roczne opadów ulegaj du|ym wahaniom z roku na rok (do 250% w poszczególnych miesicach). W cigu roku opady letnie przewy|szaj zimowe: dwukrotnie w Polsce póBnocno-zachodniej oraz czterokrotnie na poBudniowym-wschodzie. Innym wskaznikiem kontynentalizmu jest przewaga opadów wiosennych nad jesiennym na wschodzie, podczas gdy na zachodzie Polski stosunek ten jest odwrotny. Rys. 21. Zrednie opady roczne (wg danych IMGW) [9]  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 28 Zmiany klimatu mog spowodowa wzrost lub spadek sum opadów w poszczególnych porach roku. Opady stanowi podstawowe zródBo wilgoci w glebie, s jednym z najwa|niejszych czynników decydujcym o plonowaniu ro[lin uprawnych. Od nich zale|y w znacznym stopniu nawodnienie danego obszaru. Wielko[ i posta opadów wpBywa te| na uksztaBtowanie terenu. Spo[ród ró|nych postaci opadów, najwiksze znaczenie maj deszcz, [nieg i grad. Deszcz dostarcza glebie i ro[linno[ci wod bezpo[rednio. Deszcze s korzystne dla rolnictwa, je|eli s spokojne i równomiernie rozBo|one w okresie wegetacyjnym. GwaBtowne ulewy, przedzielone okresami posuchy, daj niewielk korzy[, gdy| wiksza cz[ wód opadowych spBywa, wyrzdzajc szkody, powodujc zmywanie gleby, zasypujc gruzem pola i drogi. Znieg magazynuje wikszo[ wody do czasu topnienia. Znieg ponadto chroni ro[liny przed szkodliwymi wahaniami i niskimi temperaturami, oczyszcza te| powietrze od zawiesin i bakterii chorobotwórczych. Nadmiar [niegu przyczynia si do Bamania gaBzi i drzew. Natomiast pod zbyt grub pokryw [niegu ro[liny ulegaj wymakaniu i wyprzeniu. W rolnictwie, ze wzgldu na okres trwania prac w polu, wa|na jest trwaBo[ pokrywy [nie|nej. Grad natomiast jest form opadu, który wyrzdza rolnictwu znaczne szkody; mia|d|y kwiaty i pki, dziurawi li[cie, Bamie Bodygi i gaBzie. Jest on najbardziej niebezpieczny dla ro[lin w okresie kwitnienia i pózniej, gdy nie s one ju| w stanie regenerowa uszkodzonych organów. Dla wegetacji ro[lin najwa|niejszy jest rozkBad opadów. Najwicej opadów ro[liny potrzebuj wiosn i latem. W Polsce najwiksze opady wystpuj w czerwcu, lipcu, sierpniu, najni|sze w styczniu i lutym. RozkBad opadów, sprzyja u nas bardziej uprawie ro[lin okopowych, które w lipcu i sierpniu potrzebuj du|o wody, ni| zbo|a, którym deszcze w lecie raczej przeszkadzaj. W maju natomiast, gdy nastpuje najsilniejszy wzrost zbó|, opady s u nas raczej nie wielkie. Ze wzgldu jednak na to, |e wahania wysoko[ci opadów w poszczególnych latach s znaczne, w du|ej cz[ci kraju przecitnie, co drugi rok jest posuszny, tj. nie osiga takiej ilo[ci opadów, jaka jest potrzebna do wzrostu wielu ro[lin. Niedobór ten szczególnie dotkliwie daje si odczu w [rodkowej cz[ci kraju, gdzie zwBaszcza u|ytki zielone cierpi powa|nie na brak wody. Susz powoduje nie tylko zmniejszona ilo[ opadów deszczu. Jej przyczyn mo|e te| by mniejsza ilo[ [niegu zim oraz wcze[niejsze topnienie [niegu wiosn. Deficyt wody jest najbardziej niebezpieczny dla ro[lin w tzw. fazach krytycznych, a wic w okresie najwikszego przyrostu biomasy, bdz te| w fazie tworzenia organów generatywnych. Okresy suszy lepiej przetrzymuj zbo|a ozime ni| jare, jednak na glebach l|ejszych skutki suszy s jednakowo dotkliwe zarówno dla jarych, jak i ozimych zbó|. Okres krytyczny w zapotrzebowaniu na wod dla okopowych przypada na czerwiec i lipiec (dla ziemniaków jest to czerwiec i pierwsza poBowa lipca, dla buraków koniec lipca). Brak wody w ro[linach wpBywa na zahamowanie ich wzrostu i rozwoju oraz przyczynia si do skrócenia faz rozwojowych i przyspieszenie dojrzewania ro[lin. Dla zbó| skutki suszy w okre[lonych fazach rozwojowych s zró|nicowane, na przykBad w okresie krzewienia zbó| nastpuje zahamowanie rozwoju cz[ci nadziemnych i korzeni oraz zmniejszenie ilo[ci zdzbeB i kBosków. Natomiast w okresie kBoszenia i kwitnienia brak wody powoduje sBabe wyksztaBcenie kBosa, zmniejszenie ilo[ci ziarna w kBosie i w konsekwencji obni|enie plonu ziarna. Efektów dziaBania suszy mo|na unikn, na przykBad, poprzez odpowiednie zabiegi agrotechniczne. Z punktu widzenia gospodarki wodnej na gruntach ornych, najwa|niejsze jest poprawienie jej struktury, zwikszenie pojemno[ci wodnej i zdolno[ci zatrzymywania wody. Skuteczno[ wikszo[ci zabiegów uprawowych polega na przerwaniu szkodliwego dla struktury gleby parowania z jej powierzchni, bdz te| na zwikszeniu porowato[ci.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 29 Zachowanie wilgoci w glebie zale|y od terminowego i umiejtnego pielgnowania ro[lin i walki z chwastami. W ten sposób przeciwdziaBa si nieproduktywnemu pobieraniu wody przez chwasty. Ponadto nie nale|y dopuszcza do wytworzenia skorupy glebowej, szczególnie w okresie po|niwnym. Po zbiorze ro[lin bowiem, na skutek wysokich temperatur parowanie przebiega szczególnie szybko. Wprawdzie spulchniona warstwa szybko przesycha, lecz przez unieruchomienie w swych przestworach du|ych ilo[ci wilgotnego powietrza, utrudnia jego przemieszczanie przez wiatr. Stanowi to dobr ochron przed wyparowaniem wody z warstw le|cych gBbiej. Okazuje si, |e w miesicach letnich spulchniona gleba mo|e zatrzyma o 1/3 wicej wody w stosunku do gleby zbitej. Pogoda i jej przewidywanie Pogoda  to stan czynników atmosferycznych (meteorologicznych) panujcych w danej chwili na danym obszarze. O tym, jaka panuje pogoda, decyduj tzw. ukBady baryczne (ci[nienie) i ukBad mas powietrznych (ciepBych i zimnych) oraz frontów, czyli powierzchni styków tych mas. Istniej dwa zasadnicze ukBady baryczne  ni| i wy| barometryczny. W o[rodku ni|u barometrycznego panuje niskie ci[nienie, które wzrasta stopniowo ku zewntrznym obszarom ni|u, z kolei w o[rodku wy|u barometrycznego panuje wysokie ci[nienie obni|ajce si stopniowo na zewntrz ukBadu. Miejsca o jednakowym ci[nieniu Bczy si na mapach liniami zwanymi izobarami. W ukBadach ni|owych wiatry zawsze wiej z zewntrz ukBadu do jego [rodka (starajc si wyrównywa ci[nienie). W ukBadach wy|owych wiatry wiej od o[rodka wy|u na zewntrz ukBadu (gdzie panuje ni|sze ci[nienie). Rolnictwo jest t dziedzin gospodarki narodowej, na któr pogoda wywiera bardzo istotny wpByw. W Polsce pogoda jest bardzo zmienna, std te| rolnik musi na bie|co [ledzi prognozy. Prognozowaniem zajmuj si specjalne sBu|by meteorologiczne, które obserwuj zmiany pogody na obszarze caBej Europy i stref pozaeuropejskich, z których napBywaj do nas masy powietrza. Nowoczesne stacje meteorologiczne skBadaj si z elektronicznych przyrzdów pomiarowych. Rolnika szczególnie interesuj prognozy opracowywane przez sBu|by agrometeorologiczne, które poza prognozami pogody, podaj informacje i komunikaty o przebiegu wegetacji, rozwoju i stanie upraw, obserwacjach fenologicznych. Prognozy te uBatwiaj rolnikowi podejmowanie decyzji dotyczcych terminów prac polowych, zabiegów pielgnacyjnych. Biuletyny z informacjami otrzymuje sBu|ba rolna, zamieszczane s równie| na stronach internetowych. W praktyce jednak rolnicy najcz[ciej opieraj si na codziennych, jedno- lub kilkudniowych prognozach pogody przekazywanych przez stacje radiowe i telewizyjne. Ka|dy rolnik mo|e tak|e nauczy si sam przewidywania pogody na podstawie lokalnych warunków pogodowych. Jest to tym wa|niejsze, |e prognozy radiowe czy telewizyjne obejmuj z reguBy du|e obszary (kraj, województwo), a rolnika najbardziej interesuje pogoda, jaka bdzie nastpnego dnia w jego wsi, na jego polu. Bardzo wa|na jest codzienna obserwacja zmian ci[nienia, std te| ka|de gospodarstwo winno by zaopatrzone w barometr. TrwaBe, ustalone wysokie ci[nienie gwarantuje Badn pogod, wzrost ci[nienia w trakcie opadów wskazuje na popraw pogody, spadek w trakcie Badnej pogody  jej pogorszenie. NagBy i znaczny spadek ci[nienia zwiastuje nadej[cie ni|u, silne wiatry  zawsze pogorszenie pogody, czasem burze. Wa|na jest równie| obserwacja wiatru. Latem, przy wysokim ci[nieniu i wschodnim wietrze, mo|na spodziewa si pogody sBonecznej i suszy. Z kolei wiatr wschodni, przy niskim ci[nieniu, wró|y wzrost temperatury i burze, natomiast niskie ci[nienie i wiatr zachodni  ochBodzenie i przelotne deszcze. Wysokie ci[nienie wiosn w parze z póBnocnym wiatrem i bezchmurnym niebem czsto zwiastuje przymrozki.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 30 4.2.2. Pytania sprawdzajce Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste[ przygotowany do wykonania wiczeD. 1. Jakie czynniki klimatyczne maj wpByw na produkcj ro[linn? 2. Co to jest albedo? 3. Co to jest usBonecznienie? 4. Co to jest temperatura minimalna, optymalna i maksymalna? 5. Co to jest wilgotno[ powietrza? 6. Jaki wpByw na ro[liny uprawne wywiera wiatr? 7. Jakie wyró|niamy rodzaje opadów i osadów atmosferycznych? 8. Jakie przyrzdy sBu| do pomiaru czynników klimatycznych? 9. Co to jest pogoda? 10. Na podstawie jakich zjawisk, mo|na przewidzie pogod? 4.2.3. wiczenia wiczenie 1 Dokonaj pomiaru temperatury powietrza w cigu kolejnych 3 dni i oblicz [redni dobow temperatur. Wyniki zapisz w tabeli. Godziny Daty pomiaru Zrednia dobowa temperatura pomiaru 1 dzieD 2 dzieD 3 dzieD 1 dzieD 2 dzieD 3 dzieD 7.00 13.00 19.00 Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) odczyta o godzinie 7, 13 i 19 wskazania temperatury za pomoc termometru, 2) zanotowa wyniki, 3) obliczy [rednie dobowe, 4) porówna otrzymane wyniki i zapisa wnioski. Wyposa|enie stanowiska pracy: - szkolna stacja meteorologiczna, - termometry: zwykBy, maksymalny i minimalny, - termograf, - kalkulator. wiczenie 2 Dokonaj pomiaru kierunku i prdko[ci wiatru. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) okre[li budow i zasad dziaBania wiatromierza Wilde a,  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 31 2) okre[li strony [wiata, przy pomocy kompasu, 3) okre[li kierunek wiatru posBugujc wiatromierza Wilde a, 4) odczyta prdko[ wiatru posBugujc si wiatromierzem Wilde a, 5) porówna wynik odczytany na wiatromierzu ze skal Beauforta, 6) okre[li prdko[ wiatru w km/gsto[ i poda rodzaj wiatru, 7) okre[li w przybli|eniu prdko[ wiatru na podstawie charakterystycznych objawów zawartych w tabeli. Tabela do w. 2. Prdko[ wiatru wedBug skali Beauforta i wiatromierza Wilde a [5, s. 33] Prdko[ wiatru wedBug skali Beauforta i wiatromierza Wilda, nazwa wiatru i objawy na ldzie Stopnie Numer Prdko[ Nazwa wiatru Objawy na ldzie Beauforta kolca m/s km/h 0 1 0 0 Cisza Dym unosi si pionowo 1 1 2 1 3,6 Powiew Dym wskazuje kierunek wiatru 2 2 2 7,2 SBaby Wiatr odczuwa si na twarzy, li[cie dr| 2 3 3 10,8 3 3 4 14,4 Aagodny Li[cie i maBe gaBzki poruszaj si, wiatr 3 4 5 18,6 rozwija lekkie flagi 4 6 21,6 4 4 5 7 25,2 Umiarkowany Wiatr unosi kurz, pyB, kartki papieru, 5 8 28,8 poruszaj si maBe gaBzie 5 5 6 9 32,4 Do[ silny Chwiej si krzewy pokryte li[mi, na 6 10 36,0 rzekach i jeziorach powstaj maBe fale z grzywami 6 6 7 12 46,2 Silny Poruszaj si du|e gaBzie, wiatr gwi|d|e w drutach, trudno utrzyma parasol 7 7 14 50,4 Bardzo silny Poruszaj si caBe drzewa, chodzenie pod 7  8 17 61,2 wiatr jest trudne 8 8 20 72,0 GwaBtowny (wicher) Aamie gaBzie, chodzenie pod wiatr wymaga du|ego wysiBku 9  23 82,0 Wichura Powoduje niewielkie uszkodzenia budynków, zrywa dachówki 10  26 93,0 Silna wichura  Wyrywa drzewa z korzeniami, powoduje sztorm na morzu znaczne uszkodzenia budynków 11  31 112,0 GwaBtowna wichura Powoduje powa|ne zniszczenia, na ldzie wystpuje bardzo rzadko 12  35 126,0 Huragan Wyposa|enie stanowiska pracy: - szkolna stacja meteorologiczna, - wiatromierz Wilde a, - kompas.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 32 wiczenie 3 Rozpoznaj chmury. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) obserwowa chmury w czasie zaj terenowych, 2) obejrze fotografie chmur, 3) okre[li rodziny i rodzaje chmur wystpujcych na fotografiach. Wyposa|enie stanowiska pracy: - fotografie chmur. wiczenie 4 Rozpoznaj przyrzdy do pomiarów meteorologicznych. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) okre[li budow przyrzdów i urzdzeD do pomiarów meteorologicznych, 2) przyjrze si przedstawionym przyrzdom i urzdzeniom do pomiarów meteorologicznych, 3) rozpozna przyrzdy i urzdzenia do pomiarów meteorologicznych, 4) okre[li przeznaczenie poszczególnych przyrzdów i urzdzeD do pomiarów meteorologicznych. Wyposa|enie stanowiska pracy: - przyrzdy i urzdzenia do pomiarów meteorologicznych, - rysunki przyrzdów i urzdzeD do pomiarów meteorologicznych. wiczenie 5 Przez 5 kolejnych dni dokonaj analizy internetowych, telewizyjnych lub radiowych prognoz pogody i zaobserwuj zjawiska meteorologiczne. Wyniki analizy zapisz w tabeli. Na podstawie zaobserwowanych zjawisk meteorologicznych, podaj prognoz pogody na kolejny dzieD. Lp. Temperatura Temperatura Ci[nienie Opady Wiatr: kierunek Chmury: w nocy w dzieD atmosferyczne i prdko[ rodzaj i rodzina 1. 2. 3. 4. 5. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) przeanalizowa przez 5 kolejnych dni prognozy pogody przedstawiane w Internecie, telewizji lub radio, 2) przeanalizowa temperatur, ci[nienie atmosferyczne, opady, wiatr i chmury,  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 33 3) zapisa wyniki analizy w tabeli, 4) dokona obserwacji zjawisk meteorologicznych, 5) przewidzie na podstawie zaobserwowanych zjawisk meteorologicznych pogod na nastpny dzieD. Wyposa|enie stanowiska pracy: - zestaw komputerowy z dostpem do Internetu, - telewizor, - radio. 4.2.4. Sprawdzian postpów Czy potrafisz: Tak Nie 1) sklasyfikowa klimatyczne czynniki [rodowiska? ð ð 2) okre[li wpByw poszczególnych czynników klimatycznych na wzrost i plonowanie ro[lin uprawnych? ð ð 3) zdefiniowa pojcia albedo i usBonecznienie? ð ð 4) rozró|ni przyrzdy i urzdzenia do pomiarów meteorologicznych? ð ð 5) dokona pomiarów czynników klimatycznych? ð ð 6) przewidzie pogod na podstawie zjawisk atmosferycznych? ð ð  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 34 4.3. Czynniki glebowe 4.3.1. MateriaB nauczania Gleba jest to wierzchnia warstwa skorupy ziemskiej, powstaBa w wyniku dBugotrwaBych przeksztaBceD. Jest podstawowym czynnikiem [rodowiska, wywierajcym wpByw na produkcj rolnicz. Od jej jako[ci zale|y wzrost i rozwój ro[lin uprawnych. Gleby powstaj podczas dBugotrwaBych procesów przeobra|eniowych, w wyniku których, z masywnych skaB w procesie wietrzenia powstaj drobne elementy skalne, a nastpnie, pod wpBywem drobnych organizmów o minimalnych wymaganiach |yciowych, przeksztaBcaj si w podBo|e dla ro[lin. Proces ten trwa nieprzerwanie. ObumarBe cz[ci ro[lin tworz stopniowo coraz bogatsz cz[ organiczn, zwan próchnic, która z kolei, rozkBadajc si, jest dla ro[lin nastpczych zródBem pokarmów oraz poprawia fizyczne wBa[ciwo[ci gleby. Wierzchni warstw gleby uprawian przez czBowieka nazywa si rol. Procesem powstawania gleb, ich budow, skBadem i wBa[ciwo[ciami zajmuje si nauka zwana gleboznawstwem. Gleba jest podstawowym [rodowiskiem |ycia ro[lin, w którym stale zachodz ró|ne powizane ze sob procesy, w wyniku których ksztaBtuje si |yzno[ i urodzajno[. {yzno[ gleby jest to zdolno[ do przekazywania ro[linom wody wraz z rozpuszczonymi w niej skBadnikami mineralnymi oraz ciepBa i powietrza. Urodzajno[ natomiast  to zdolno[ do wytwarzania okre[lonych plonów. Pod wpBywem zabiegów uprawowych i innej dziaBalno[ci czBowieka mo|e albo ulega obni|eniu albo wzrasta. SkaBy, z których powstaj gleby, nazywa si skaBami macierzystymi (glebotwórczymi). W procesach glebotwórczych bierze udziaB wiele czynników klimatycznych, woda, sfera biologiczna, które w dBugotrwaBym procesie wietrzenia doprowadzaj do wytworzenia si urodzajnej gleby. Wietrzenie  to wszystkie zmiany skaB i mineraBów spowodowane niszczcym, dziaBaniem wody, atmosfery oraz drobnych organizmów ro[linnych i zwierzcych, stopniowe rozdrabnianie skaB na coraz drobniejsze elementy z jednoczesnymi zmianami chemicznymi. WyksztaBcenie gleb uzale|nione jest od czynników glebotwórczych, do których zaliczamy skaBy macierzyste jako czynnik wewntrzny i szereg czynników zewntrznych, takich jak: biosfera, klimat, hydrosfera, rzezba terenu, dziaBalno[ czBowieka, czas. Gleba jest tworem bardzo zBo|onym. W jej skBad wchodz mineralne i organiczne cz[ci wystpujce w postaci staBej, a tak|e woda i powietrze (rys. 22). Zwizki organiczne; Powietrze; 5% 25% Zwizki mineralne; 45% Woda; 25% Rys. 22. SkBad gleby [opracowanie wBasne]  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 35 UdziaB tych cz[ci jest ró|ny, w zale|no[ci od typu gleby. W najbardziej powszechnych glebach mineralnych (np. bielicach) najwicej jest cz[ci mineralnych  okoBo 47%, nastpnie wody  30%, powietrza  20%. Najmniej, bo tylko okoBo 3%, zajmuj substancje organiczne. Gleba skBada si z czsteczek rozmaitej wielko[ci. Cz[ci mechaniczne ró|ni si swoimi wymiarami, ich wzajemny stosunek ilo[ciowy (proporcje) nazywa si skBadem mechanicznym gleby, a poszczególne wydzielone grupy, wedBug wielko[ci ([rednicy), frakcjami mechanicznymi gleby. Wszystkie frakcje, w zale|no[ci od ich [rednicy, zebrano w dwie grupy: - cz[ci szkieletowe o [rednicy wikszej ni| 1 mm, - cz[ci ziemiste o [rednicy mniejszej ni| 1 mm. Tabela 2. PodziaB materiaBu glebowego na frakcje granulometryczne [2, s. 80] Grupa frakcji Nazwa Zrednica (mm) frakcji podfrakcji Kamienie grube powy|ej 200 Cz[ci szkieletowe 20 mm [rednie 200  100 {wiry gruby 10  10 > 1mm 10  1 mm drobny 10  1 gruby 1  0,5 Piasek [redni 0,5  0,25 1  0,1 mm drobny 0,25  0,1 Cz[ci ziemiste PyB gruby 0,1  0,05 0,1  0,02 mm drobny 0,05  0,02 < 1mm iB pyBowy gruby 0,02  0,005 Cz[ci spBawiane iB pyBowy drobny 0,005  0,002 < 0,002 mm iB koloidalny mniejsze od 0,002 Cz[ci szkieletowe (kamienie i |wir) skBadaj si gBównie z rozdrobnionej ró|nym stopniu skaBy macierzystej, czasem z mineraBów. Frakcje te najpowszechniej wystpuj w glebach górskich, powoduj znaczne rozluznienie gleby, zwikszaj jej przepuszczalno[ i przewiewno[, mog utrudnia uprawy, jednocze[nie obni|aj |yzno[ i urodzajno[ gleby. Cz[ci ziemiste o [rednicy mniejszej ni| 1mm dzielone s na frakcje piasków, pyBów i iBów nazwanych wspólnie cz[ciami spBawianymi. W glebie wystpuje du|o pierwiastków pod ró|nymi postaciami  w formie zwizków mineralnych (nierozpuszczalnych lub rozpuszczalnych w roztworze glebowym), w postaci luznych jonów zwizanych z kompleksem sorpcyjnym albo w formie zwizków organicznych i organiczno-mineralnych. Te z pierwiastków, które wystpuj w najwikszych ilo[ciach, nazywa si makroelementami. S to: krzem (Si), |elazo (Fe), glin (Al), magnez (Mg), fosfor (P), potas (K), wapD (Ca), sód (Na), wgiel (C), siarka (S), azot (N), tlen (O), wodór (H), chlor (CI). Poza krzemem, sodem, glinem i chlorem makroelementy nale| do niezbdnych skBadników' pokarmowych ro[lin. Oprócz makroelementów, w glebie znajduje si bardzo du|o pierwiastków w ilo[ciach [ladowych  nazywa si je mikroelementami. Cz[ z nich jest niezbdna dla ro[lin. Najwa|niejsze z nich to: bor (B), mangan (Mn), miedz (Cu), cynk (Zn), molibden (Mo), kobalt (Co), jod (J), brom (Br), arsen (As), oBów (Pb). Jednym z najwa|niejszych skBadników w glebie jest woda. {aden proces fizyczny, chemiczny czy biologiczny w glebie nie odbywa si bez jej udziaBu. Woda w glebie nie wystpuje w czystej postaci, ale jako roztwór glebowy o ró|nym st|eniu. Wszystkie pokarmy pobierane z gleby przez ro[liny maj form roztworu glebowego. Woda jest te| niezbdna dla procesu asymilacji. Dostaje si do gleby z opadów atmosferycznych, z podsikania wody gruntowej oraz ze skroplonej pary wodnej znajdujcej si w powietrzu.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 36 Powietrze w glebie jest niezbdne dla przebiegu procesu oddychania organizmów glebowych. Jego skBad jest nieco inny od powietrza atmosferycznego, gdy| zale|y cz[ciowo od przebiegu procesów biochemicznych w glebie. Zawiera znacznie mniej tlenu (10 20%), a wicej dwutlenku wgla (0,2 0,3%, niekiedy nawet do 2%). W glebach bagiennych wystpuj równie|: metan, wodór i siarkowodór. Gleby suche zawieraj wicej powietrza ni| wilgotne. Zawarto[ powietrza ma du|y wpByw na urodzajno[ gleb. Organiczne skBadniki gleby Organiczne skBadniki gleby wystpuj w postaci ró|nych organizmów |ywych (ro[lin, zwierzt i drobnoustrojów) oraz ich przetworzonych szcztków w formie próchnicy. Do organizmów |yjcych w glebie zalicza si:  zwierzta wy|sze (ssaki, stawonogi, pier[cienice, robaki); poprawiaj one wBa[ciwo[ci gleb poprzez spulchnianie, drenowanie, przerabianie zjadanych cz[ci na mas organiczn, z której z kolei powstaje próchnica; ssaki i owady przy nadmiernym rozmno|eniu mog powodowa szkody,  ro[liny wy|sze  wpBywaj mas korzeniow na wietrzenie i pozostawianie substancji organicznej z nadziemnych obumarBych cz[ci ro[lin,  drobnoustroje  to najwa|niejsza i najliczniejsza grupa organizmów glebowych, nale| do nich: bakterie, bakteriofagi, promieniowce, grzyby, glony, porosty i pierwotniaki (przyjmuje si, |e na powierzchni l ha masa mikroorganizmów mo|e osiga 15 t); ich rola polega na wietrzeniu, produkcji i zatrzymywaniu skBadników pokarmowych oraz wpBywie na przebieg wszystkich procesów biologicznych zachodzcych w glebie. W glebie zachodzi niezliczona ilo[ procesów biologicznych. We wszystkich bior udziaB drobnoustroje. Najwa|niejszym z nich, zwanym humifikacj, jest rozkBad substancji organicznej, który prowadzi do powstania próchnicy. Zawarto[ próchnicy w glebie jest bardzo ró|na i waha si od 0,5% w bielicach piaskowych do 5, a nawet 6% w rdzinach i czarnoziemach. Trudno przeceni jej znaczenie  zale| od niej wBa[ciwo[ci fizyczne, chemiczne i biologiczne gleby. WBa[ciwo[ci fizyczne gleb Gleba posiada okre[lone wBa[ciwo[ci fizyczne i chemiczne. WBa[ciwo[ci fizyczne decyduj o urodzajno[ci gleby oraz o sposobach ich uprawy. Dzielimy je na podstawowe (pierwotne) i wtórne. Do podstawowych fizycznych wBa[ciwo[ci gleb zaliczamy: - gsto[, - porowato[, - zwizBo[, - plastyczno[, - lepko[, - zdolno[ do pcznienia i kurczenia si. Gsto[ (ci|ar wBa[ciwy)  jest to stosunek masy gleby do jej objto[ci. Wyra|a si j gramach na 1 cm3; zale|y ona od skBadu mineralogicznego i zawarto[ci skBadników organicznych (próchnicy). Waha si w granicach od 1,5 g/cm3 dla gleb organicznych do 2,8 g/cm3 dla gleb mineralnych. Porowato[  jest to suma wolnych przestrzeni w jednostce objto[ci gleby. Spowodowana jest tym, |e czstki gleby (gruzeBki) nie przylegaj szczelnie do siebie. Dziki porowato[ci do gleby mog wnika woda, powietrze, korzenie ro[lin, resztki obumarBych ro[lin, organizmy glebowe. Zale|y ona od skBadu mechanicznego, struktury gruzeBkowatej, zawarto[ci substancji organicznej, pcznienia koloidów glebowych, stosowanych zabiegów uprawowych.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 37 ZwizBo[  jest to siBa, z jak spojone (zwizane) s ze sob poszczególne czstki gleby. Decyduje ona o oporze, jaki stawia gleba narzdziom stosowanym do uprawy czy korzeniom ro[lin i zale|y gBównie od zawarto[ci koloidów, ale tak|e od skBadu mechanicznego, obecno[ci zwizków organicznych i wilgotno[ci gleby. Najwiksz zwizBo[ maj gleby o du|ej zawarto[ci czstek gliniastych i pylastych, najmniejsz  gleby piaszczyste i |wirowe. Gleby zwizBe s trudniejsze do uprawy ni| gleby luzniejsze. Plastyczno[ gleb  jest to zdolno[ do utrzymywania nadanego im przy okre[lonej wilgotno[ci ksztaBtu. Zale|y od skBadu mechanicznego, zawarto[ci koloidów i wilgotno[ci. Gleby plastyczne daj si lepi w dowolne formy. Lepko[ gleb  jest to zdolno[ do przyczepiania (przylegania, przyklejania) si gleby do przedmiotów, z którymi si styka. MaB przylepno[ maj gleby piaszczyste, [redni  lekkie gliny, du|  ci|kie gliny i iBy. Gleby suche nie maj |adnej lepko[ci. Nadmierna lepko[ znacznie utrudnia zabiegi uprawowe. Pcznienie  jest to zdolno[ gleb do zwikszania objto[ci podczas pochBaniania wody. Wystpuje szczególnie przy du|ej zawarto[ci koloidów glebowych. Jest zjawiskiem niepo|danym, gdy| powoduje zmniejszenie si porowato[ci i pogarsza stosunki wodno- -powietrzne. Najsilniej pczniej, gleby organiczne, szczególnie torfy (nawet do 80%), najsBabiej gleby |wirowe i piaszczyste. Zjawiskiem odwrotnym jest kurczenie, a wic zdolno[ do zmniejszania objto[ci gleby przy jej wysychaniu. Kurczenie zale|y od tych samych czynników, co pcznienie, i jest równie szkodliwe dla ro[lin, powoduje gBbokie szczeliny w glebie, rozrywa korzenie ro[lin, a przy tym zwiksza parowanie wody z gBbszych warstw. Struktura gleby nale|y do podstawowych (pierwotnych) wBa[ciwo[ci gleb. Jest to zdolno[ do wystpowania w postaci zlepków (agregatów, gruzeBków) o okre[lonej formie, ksztaBcie i wielko[ci. Struktura mo|e by naturalna albo nabyta, nadana glebie przez zabiegi uprawowe i nawo|enie, nazywana struktur gruzeBkowat. Wystpujce w niej agregaty, zlepki nazywa si gruzeBkami. Maj one nieokre[lony ksztaBt i wielko[ rzdu 0,25 do 10mm. Struktura gruzeBkowata zapewnia glebie najlepsz porowato[. Oprócz podstawowych, gleba ma tak|e wtórne wBa[ciwo[ci: wodne, powietrzne i cieplne. O tym, czy stosunki wodne s w glebie prawidBowe, decyduje: - pojemno[ wodna, - ruch wody, - parowanie wody. Pojemno[ wodna gleb  to zdolno[ do zatrzymywania wody. Okre[la si j w procentach. Na pojemno[ danej gleby wpBywa jej skBad mechaniczny, struktura, zawarto[ koloidów. Ruch wody w glebie przejawia si albo w przepuszczalno[ci gleb, albo w ich podsikalno[ci. Przepuszczalno[ gleb  to zdolno[ do przenikania (przesczania, opadania) wody w gBb. Odbywa si to albo pod wpBywem siBy ci|enia (woda grawitacyjna), albo pod wpBywem napicia powierzchniowego (w przestworach kapilarnych). Natomiast podsikalno[ gleb  to zdolno[ do podnoszenia si wody z dolnych warstw do górnych. Dziki podsikalno[ci ro[liny mog w okresach suszy korzysta z wilgoci zgromadzonej w gBbszych warstwach gleby. Parowanie gleb  to oddawanie wody do atmosfery. Szybko[ wyparowywania wody z górnych warstw gleby zale|y od warunków meteorologicznych (temperatury, wilgotno[ci powietrza, wiatru), stopnia podsikalno[ci, pojemno[ci wodnej, powierzchni parowania, szaty ro[linnej. WBa[ciwo[ci powietrzne gleb dotycz: - pojemno[ci powietrznej gleb,  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 38 - przewiewno[ci gleb, - mo|liwo[ci ruchu powietrza glebowego. Pojemno[ powietrzna gleb  to mo|liwo[ przebywania powietrza w przestworach niezajtych przez wod. Zale|y wic od porowato[ci gleby i jej nasczenia wod. W glebach urodzajnych zachodzi okre[lona równowaga midzy ilo[ci wody i powietrza. Przewiewno[ gleb  to zdolno[ do przepuszczania powietrza. Zale|y ona od skBadu mechanicznego, struktury gleby i jej wilgotno[ci. WBa[ciwo[ci chemiczne gleb WBa[ciwo[ci chemiczne gleb decyduj o ich odczynie i zdolno[ciach sorpcyjnych. W istotny sposób wpBywaj te| na |yzno[ i urodzajno[. Sorpcja glebowa  to zdolno[ gleby do zatrzymywania drobnych czstek gleby, drobnoustrojów i jonów z zawiesin i roztworów oraz gazów i pary wodnej z powietrza. Sorpcja odgrywa istotn rol tak w przebiegu procesów glebotwórczych, jak i w |ywieniu ro[lin. Dziki niej zatrzymywane s w glebie najwarto[ciowsze drobne skBadniki mineralne i organiczne. O mo|liwo[ciach sorpcyjnych danej gleby decyduje tzw. kompleks sorpcyjny, który z kolei uzale|niony jest od zawarto[ci w glebie koloidów glebowych i ich struktury oraz odczynu gleby. W zale|no[ci od sposobu zatrzymywania skBadników wystpuj ró|ne sorpcje: - sorpcja mechaniczna, - sorpcja fizyczna, - sorpcja chemiczna, - sorpcja wymienna, - sorpcja biologiczna. Odczyn gleb (kwasowo[)  to stosunek jonów wodorowych do jonów wodorotlenowych w roztworze glebowym. Odczyn gleby mo|e by kwa[ny. Je[li przewa|aj w roztworze jony wodorowe), zasadowy (przy przewadze jonów wodorotlenowych) lub obojtny (przy ich równowadze). St|enie w roztworze jonów wodorowych okre[la si symbolem pH. PodziaB gleb wedBug pH jest nastpujcy: - pH poni|ej 4,5  gleba bardzo kwa[na, - pH 4,6  5,5  gleba kwa[na, - pH 5,6  6,5  gleba lekko kwa[na, - pH 6,6  7,2  gleba o odczynie obojtnym, - pH powy|ej 7,2  gleba o odczynie zasadowym. Wikszo[ polskich gleb  to gleby kwa[ne (80%), z czego bardzo kwa[ne i kwa[ne zajmuj 50%, sBabo kwa[ne 30%, a tylko 20% to gleby o odczynie obojtnym i zasadowym. Wikszo[ ro[lin najlepiej rozwija si w glebach o odczynie lekko kwa[nym i obojtnym. S ro[liny, które nie znosz odczynu kwa[nego (lucerna, buraki), a s takie, które go toleruj (ziemniaki, |yto, owies, Bubin). Kwa[ny odczyn wyraznie ogranicza zdolno[ gleb do tworzenia struktury gruzeBkowatej (braki wapnia). Nadmiernemu zakwaszeniu (gBównie na glebach bielicowych) przeciwdziaBa si przez odpowiedni dobór nawozów mineralnych i przez wapnowanie (stosowanie zwizków zawierajcych du|o wapnia, np.: tlenek wapnia, wglan wapnia, margle, wapno defekacyjne). Profilem gleby nazywany jej przekrój pionowy, którego grubo[ (tzw. mi|szo[) jest bardzo istotna w ocenie gleby. Mi|szo[ mo|e wynosi od 0,5 m (sBabo wyksztaBcone gleby górskie typu rdziny) do 2 3 m (niektóre gleby pochodzenia lodowcowego). Bardzo popularne w Polsce gleby bielicowe maj najcz[ciej mi|szo[ 100 150 cm. Ka|dy profil glebowy skBada si z okre[lonych poziomów (tabela 3).  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 39 Tabela 3. Charakterystyka poziomów profilu glebowego [opracowanie wBasne] Symbol Poziom Charakterystyka poziomu Wystpuje na powierzchni, jest utworzony w warunkach beztlenowych O organiczny (gleby organiczne) lub tlenowych (gleby mineralne i mineralno- -organiczne). Wystpuje na powierzchni, przewa|nie ma ciemn barw: od szaro[ci do czerni, zale|nie od stopnia zhumifikowania materii organicznej. Mi|szo[ poziomu zale|y od typu oraz stopnia wyksztaBcenia gleby A próchniczny (wiek). Mi|szo[ tego poziomu w glebach bielicowych wynosi 20 30 cm, w czarnoziemach i czarnych ziemiach  do 60 cm, a nawet 100cm. Jest to rolniczo najwarto[ciowszy poziom gleby. Wystpuje bezpo[rednio pod poziomem organicznym lub próchnicznym. Jest charakterystyczny m.in. dla gleb bielicowych wymywania E i pBowych. Odznacza si jasnoszar, a czasami nawet biaB barw, któr (eluwialny) zawdzicza wymyciu zwizków barwnych w gBb profilu glebowego. Jego mi|szo[ wynosi [rednio 60 80 cm. Poziom ten ma zabarwienie rdzawoszare, jasnobrunatne lub zbli|one. wmywania Charakteryzuje si nagromadzeniem materii wskutek wmywania i/lub B (wzbogacenia) wietrzenia. Poziom mo|e zawiera wglany i inne sole, a tak|e zwizki próchniczne. WyksztaBca si w warunkach wilgotnienia i sBabego dostpu lub braku tlenu. Charakteryzuje si popielatym, zielonkawym albo niebieskawym G glejowy zabarwieniem. Mo|e wystpowa w postaci oddzielnego poziomu (warstwy) pod poziomem wmywania lub w postaci plam glejowych na innych poziomach. Charakterystyczny dla pobagiennych gleb organicznych: torfowych, M murszowy gytiowych, muBowych. Masa organiczna dzieli si na drobne agregaty lub przybiera posta ziaren. Jest to cz[ profilu gleby (powierzchniowa lub podpowierzchniowa), która jest objta bagiennym procesem glebotwórczym. Poziom P bagienny charakterystyczny dla gleb: muBowych, torfowo-muBowych oraz gytiowych skaBy Przewa|nie jest to niezmieniony procesami glebotwórczymi luzny lub C macierzystej lity materiaB skalny, z którego rozwinBa si gleba. MateriaB zalegajcy poni|ej poziomu skaBy macierzystej. Jest to skaBa R podBo|e skalne lita, spkana lub zwizBa, która wystpuje w podBo|u. Gleba brunatna Czarnoziem Gleba bielicowa Rys. 23. Profile glebowe [10]  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 40 W celu zbadania profilu glebowego dajcego podstaw do oceny gleby, wykonuje si naturalne odkrywki lub wykopy. Odkrywka musi mie jedn [cian pionow, jasno o[wietlon, aby mo|na byBo jednoznacznie okre[li caBkowit mi|szo[ gleby i jej poszczególnych poziomów, barw, struktur i skBad poszczególnych poziomów, wystpowanie wody gruntowej. Ze wszystkich poziomów mo|na pobra próbki do szczegóBowych badaD, które s podstaw do dokBadnego ustalenia typu gleby, opracowania map glebowych oraz ustalenia podstaw klasyfikacji i bonitacji gruntów. Charakterystyka i rozmieszczenie gleb w Polsce W zale|no[ci od rodzaju skaBy macierzystej, dominujcego czynnika oraz czasu trwania procesu glebotwórczego zale|y typ gleby. Poszczególne typy gleb ró|ni si wyksztaBceniem poszczególnych poziomów glebowych, ilo[ci próchnicy, struktur, barw oraz wielko[ci czstek mineralnych. W Polsce wystpuj nastpujce typy gleb (rys. 24): - gleby inicjalne  gleby mBode, ze sBabo wyksztaBconym profilem glebowym. Wystpuj gBównie na obszarach górskich oraz na terenach rekultywowanych (np. piaskach wydmowych). - gleby bielicowe  gleby kwa[ne, powstaBe pod lasami iglastymi. Charakteryzuj si wystpowaniem wyraznego poziomu wymywania (tzw. poziom bielicowy), o niemal zupeBnie biaBym kolorze. Barwa ta powstaje w wyniku wymycia wodorotlenków |elaza, glinu, manganu oraz zwizków próchniczych do warstwy poBo|onej poni|ej, tzw. poziomu wmywania. Gleby te zajmuj ok. 25% obszaru Polski. Dzieli si je na sBabo, [rednio i silnie zbielicowane. Gleby te s maBo |yzne, wymagajce nawo|enia. - gleby brunatne  gleby o odczynie obojtnym lub sBabo kwa[nym, powstajce pod lasami li[ciastymi i mieszanymi strefy umiarkowanej. Nie wykazuj poziomu bielicowego. Proces brunatnienia, w wyniku którego powstaj, polega na gromadzeniu frakcji ilastej oraz zwizków organicznych i |elazistych w poziomie wmywania. Odmian gleb brunatnych s gleby pBowe, które cechuj si silniejszym wymyciem zwizków |elazistych i ilastych. Gleby brunatne stanowi okoBo 52% polskich ziem. Nale| do gleb [rednio urodzajnych. - czarnoziemy  gleby powstajce na obszarach stepowych na podBo|u lessowym. Charakteryzuj si grub warstw próchnicz. S to naj|yzniejsze gleby w Polsce. Zajmuj 1% powierzchni. - czarne ziemie  gleby tworzce si na obszarach zabagnionych. Cechuj si du| zawarto[ci próchnicy, która nadaje im ciemne zabarwienie. Stanowi 2% polskich gleb. - gleby bagienne  w ich skBad wchodz gleby torfowe i muBowo-torfowe. Powstaj na obszarach bagiennych, na skutek nagromadzenia si szcztków ro[linnych w warunkach beztlenowych. Zajmuj 9% powierzchni Polski. - mady  gleby powstajce na zalewowych obszarach dolin z nanoszonych przez rzeki osadów. S to gleby bardzo |yzne. Stanowi 5% polskich gleb. - rdziny  gleby powstaBe w wyniku wietrzenia skaB wapiennych i gipsowych, std zawieraj du|o wapnia. Zajmuj 1% obszaru Polski.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 41 Rys. 24. Gleby Polski [8] Klasy bonitacyjne gleb Wszystkie gleby u|ytkowane rolniczo podzielono na klasy u|ytkowe. PodziaB ten obejmuje sze[ klas podstawowych, z czego dwie posiadaj podklasy. Podstaw do przeprowadzenia podziaBu s wBa[ciwo[ci fizyczne, chemiczne i biologiczne tych gleb oraz ewentualne mo|liwo[ci poprawy ich warto[ci u|ytkowej, a tak|e warunki otoczenia. W polskim systemie bonitacji gleb wyró|nia si 8 klas gleb gruntów ornych:  Klasa I  gleby orne najlepsze  s to gleby wystpujce w dogodnych warunkach, zasobne w skBadniki pokarmowe, o bardzo dobrych wBa[ciwo[ciach fizycznych, dobrze wyksztaBconej strukturze gruzeBkowatej, nie wymagaj melioracji, daj bardzo wysokie plony najbardziej wymagajcych ro[lin uprawnych,  Klasa II  gleby orne bardzo dobre  gleby o wBa[ciwo[ciach podobnych do Klasy I, ale o nieco gorszych warunkach fizycznych, nieco trudniejsze w uprawie, daj równie| bardzo wysokie plony wymagajcych ro[lin, pod warunkiem, |e s w odpowiedniej kulturze,  Klasa III a i III b  gleby orne [rednio dobre  maj wBa[ciwo[ci fizyczne gorsze od gleb Klasy I i II, szczególnie gorsze stosunki wodno-powietrzne, mniejsz zawarto[ próchnicy i mniejsz zasobno[ w skBadniki pokarmowe, wysoko[ plonów zale|y od kultury, w jakiej s utrzymywane: w wysokiej kulturze daj wysokie plony najbardziej wymagajcych ro[lin, w niskiej  s tylko dobrymi glebami |ytnio-ziemniaczanymi,  Klasa IV a i IV b  gleby orne [rednie  s to gleby o sBabszych wBa[ciwo[ciach fizycznych, szczególnie stosunki wodno-powietrzne s czsto nieprawidBowe, daj na ogóB [rednie plony, nawet gdy s w dobrej kulturze, s to dobre gleby |ytnio- -ziemniaczane, jednak w wysokiej kulturze mog da równie| dobre plony pszenicy, buraków, jczmienia czy rzepaku (klasa IV a). Na glebach klasa IV b mog by jeszcze uprawiane mniej wymagajce odmiany pszenicy. Buraki czy koniczyna daj ju| plony sBabe. Gleby te czsto wymagaj melioracji (drenowania), po jej przeprowadzeniu urodzajno[ wyraznie wzrasta,  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 42  Klasa V  gleby orne sBabe  s to gleby maBo |yzne i maBo urodzajne, o zBych warunkach fizycznych (gBównie wodno-powietrznych), czsto nadmiernie zakwaszone, o sBabej strukturze, dobre gleby pod |yto, owies, Bubin i seradel,  Klasa VI  gleby orne najsBabsze  s to gleby o bardzo zBych wBa[ciwo[ciach fizycznych i stosunkach wodno-powietrznych, o bardzo niskiej zawarto[ci próchnicy i bardzo sBabej zasobno[ci w skBadniki pokarmowe, daj niskie plony |yta, Bubinu i bardzo niskie ziemniaków. Gleby najsBabsze, oznaczone klas VIz, nadaj si tylko do zalesiania. Gleby orne bardzo dobre i dobre (klasy I IIIb) zajmuj w Polsce 28,6% ogólnej powierzchni gruntów ornych, gleby [redniej jako[ci (klasy IVa i IVb)  39,1%, gleby sBabe i bardzo sBabe (V i VI)  32,3%. Kompleksy glebowo-uprawowe okre[laj przydatno[ poszczególnych gleb do uprawy ró|nych ro[lin (w zale|no[ci od ich wymagaD). Na mapach glebowo-rolniczych, uwzgldniajcych przydatno[ rolnicz ró|nych gleb, wydziela si 14 kompleksów gruntów ornych, 3 kompleksy trwaBych u|ytków zielonych i gleby rolniczo nieprzydatne, nadajce si do zalesienia. W praktyce nie stosuje si jednak tak szczegóBowych podziaBów. Najcz[ciej stosuje si prosty podziaB na cztery kompleksy:  pszenno-buraczany (o najlepszych glebach),  jczmienno-lucerniany (gleby dobre),  |ytnio-ziemniaczany (gleby sBabsze),  |ytnio-Bubinowy (gleby najsBabsze). Mapy glebowo-rolnicze Mapy glebowo-rolnicze informuj o wBa[ciwo[ciach i przestrzennym rozmieszczeniu siedlisk rolniczych. Integraln cz[ci mapy jest aneks liczbowy i opisowy, który zawiera: - opis [rodowiska przyrodniczego, - charakterystyk rolnicz wBa[ciwo[ci gleb, - opisy odkrywek reprezentatywnych, - ocen zasobno[ci gleb w skBadniki pokarmowe, - wykaz konturów glebowo rolniczych wymagajcych uregulowania stosunków wodnych, - wykaz konturów wymagajcych zmiany sposobu u|ytkowania oraz  wykaz konturów zagro|onych erozj, - zestawienie gruntów ornych wedBug stopnia trudno[ci uprawy. Przydatno[ map glebowo-rolniczych w rolnictwie dotyczy przede wszystkim stworzenia wykazu konturów zagro|onych erozj oraz kwestii racjonalnej produkcji ro[linnej. Mapa glebowo rolnicza sBu|y do opracowania planów urzdzeniowych gospodarstw wielkoobszarowych, a w szczególno[ci do zaprojektowania odpowiednich pól uprawnych i pBodozmianów oraz stanowi pomoc przy doborze do poszczególnych pól wBa[ciwych gatunków i odmian ro[lin. Daje ona mo|liwo[ dostosowania ogólnych zaleceD agrotechnicznych do konkretnych warunków lokalnych, stanowi te| podstaw do obiektywnego okre[lenia mo|liwo[ci uprawy, nawo|enia i plonowania ro[lin na danym terenie. W zakresie ochrony gruntów przed degradacj wskutek oddziaBywania przemysBu  mapy glebowo rolnicze wykorzystuje si gBównie dla oceny szkód powstaBych w wyniku wpBywu zanieczyszczeD przemysBowych (industrialnych) oraz do projektowania technologii rekultywacji terenów zniszczonych. Mapy glebowo-rolnicze zawieraj: - kompleksy rolniczej przydatno[ci gleb, - typy i podtypy gleb, - gatunki gleb.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 43 Gatunki gleb wyró|nione s kolorami. Rys. 25. Fragment mapy glebowo rolniczej [7] Degradacja i ochrona gleb Degradacja gleby jest to proces prowadzcy do spadku |yzno[ci gleby wskutek zniszczenia wierzchniej warstwy próchnicznej (próchnica glebowa) np. wskutek erozji gleby, niewBa[ciwej uprawy, po|arów, zbytniego odwodnienia oraz zanieczyszczenia substancjami szkodliwymi (np. metalami ci|kimi) lub zamiany drzewostanów li[ciastych na iglaste, które powoduj jej zakwaszenie. PrzemysBowa, agrotechniczna i bytowa dziaBalno[ czBowieka oraz dziaBanie siB przyrody s przyczynami niekorzystnych zmian gleby na wielu terenach Polski. Erozja gleb  to procesy fizyczne powodujce przemieszczanie skBadników gleby pod wpBywem wiatru i wody. W zale|no[ci od czynnika powodujcego erozj, rozró|nia si: - erozj wietrzn  powodowan przez wiatry, które wywiewaj z gleb) najdrobniejsze czstki pylaste lub zwiewaj caBy materiaB glebowy; w Polsce erozja ta wystpuje gBównie miejscowo, na glebach l|ejszych, - erozj wodn  powodowan wymywaniem z wierzchnich warstw gleby najdrobniejszych cz[ci mineralnych i organicznych (dziaBalno[ ulew lub roztopów) lub zmywaniem (|Bobieniem) pod wpBywem gwaBtownego naporu wody caBego materiaBu glebowego  nawet |wiru i kamieni (dziaBalno[ powodziowa rzek, potoków, strumieni). Pod pojciem ochrona gleb rozumiemy zespóB czynników prawnych, organizacyjnych i technicznych, zmierzajcych do: - minimalizacji erozji wodnej i wietrznej, - przeciwdziaBania chemicznej degradacji gleb pod wpBywem zanieczyszczeD przemysBowych, motoryzacyjnych, nawo|enia mineralnego, - przeciwdziaBania przesuszeniu i zawodnieniu gleb, - ograniczenia do niezbdnego minimum technicznych deformacji gruntu i mechanicznego zanieczyszczenia gleby, - zachowania gruntów o walorach ekologiczno-produkcyjnych, - ograniczenia przejmowania gruntów pod zabudow techniczn i eksploatacja kopalin. Zapobieganie erozji gleb wymaga stosowania zabiegów przeciwerozyjnych rolniczych i melioracyjnych  majcych na celu zahamowanie spBywu wód i przeciwdziaBanie niszczycielskiej sile wiatru na terenach szczególnie nara|onych, i nie tylko. Zabiegi chronice gleby przed erozj to: - tarasowanie stromych stoków, - prowadzenie dróg maBymi spadami, - prawidBowy kierunek upraw (prostopadle do spBywu wód),  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 44 - unikanie monokultur i stosowanie pBodozmianu, - zaprzestanie orki i wypasu zwierzt na stromych zboczach, ewentualnie prowadzenie orki w poprzek stoku, - zaprzestanie nadmiernego wyrbu drzew, - zwikszanie zalesieD i zadrzewieD, w szczególno[ci na zboczach, - zakBadanie ochronnych pasów zieleni, - budowanie progów na potokach, w celu zmniejszenia prdko[ci spBywu wody, - wyeliminowanie ci|kiego sprztu i maszyn rolniczych (na stokach). Sposobami chronicymi gleb przed chemiczn degradacj ze strony rolnictwa s: - racjonalne i umiarkowane stosowanie [rodków ochrony ro[lin oraz nawozów mineralnych; dostosowanie do rodzajów upraw i gleby, - wprowadzanie i stosowanie na szersz skal metod ekologicznej produkcji rolnej (rolnictwo ekologiczne), - stosowanie nawozów naturalnych (kompostu, obornika, biohumusu) w nawo|eniu gleby; - stosowanie biologicznych i mechanicznych metod ochrony ro[lin. Gleby zdewastowane na skutek dziaBalno[ci czBowieka nale|y rekultywowa  przywróci im dawn funkcj biologiczn i warto[ u|ytkow. Degradacja gleb mo|e zosta ograniczona w wyniku przeprowadzenia odpowiednich zabiegów agrotechnicznych. Aby przywróci glebie jej pierwotn zawarto[ skBadników mineralnych w naturalnych proporcjach, nale|y uzupeBnia niedobory wa|nych dla |ycia pierwiastków. W celu niedopuszczenia do nadmiernego zakwaszania gleb, nale|y odpowiednio korygowa odczyn pH gleby, np. poprzez wapnowanie. 4.3.2. Pytania sprawdzajce Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste[ przygotowany do wykonania wiczeD. 1. Co to jest gleba? 2. Z jakich skBadników zbudowana jest gleba? 3. Jakie skBadniki organiczne wystpuj w glebach? 4. Jakie rodzaje wody w glebie s dostpne dla ro[lin? 5. Jaka jest rola koloidów glebowych? 6. Co to jest odczyn gleby? 7. Jakie wBa[ciwo[ci fizyczne posiada gleba? 8. Jakie s typy gleb? 9. Jakie s zasady klasyfikacji bonitacyjnej gleb? 10. Na jakiej podstawie opracowano kompleksy przydatno[ci rolniczej gleb? 11. Co to jest erozja gleb? 12. Jakie s sposoby zapobiegania erozji gleb?  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 45 4.3.3. wiczenia wiczenie 1 Okre[l metod organoleptyczn skBad granulometryczny gleby. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) obejrze próbk gleby, 2) rozetrze próbk gleby palcami na dBoni i zapisa wyniki obserwacji po roztarciu, 3) doda wody do próbki gleby i zapisa zachowanie si próbki w stanie wilgotnym, 4) rozwaBkowa próbk gleby i zapisa zachowanie si próbki po rozwaBkowaniu, 5) porówna cechy gleby z danymi zawartymi w tabeli pomocniczej do okre[lania skBadu granulometrycznego, 6) okre[li skBad granulometryczny badanej próbki gleby. Tabela do w. 1. Tabela pomocnicza do okre[lania skBadu granulometrycznego [1, s. 16 17] SkBad Zachowanie si w stanie Wra|enie przy Obserwacje po granulo- przy rozcieraniu dBoni roztarciu suchym wilgotnym metryczny waBkowaniu Ilasty trudno rozetrze, czstki bardzo zbita masa powoli chBonie Batwo formowa tBusty w dotyku, nie drobne, nie wida tworzca twarde wod, zwizBy, cienkie waBeczki wyczuwa si ziaren grudki; daje rys bardzo nie Bamice si ziarnisto[ci polerowan plastyczny, mocno przy zginaniu przywiera do przedmiotów PyBowy Batwo si rozciera, widoczne tylko mikki, kruchy brak zwizBo[ci nie daje si sypki jak sucha czstki pylaste, i sypki, sBabo i plastyczno[ci, waBkowa, mka, nie wyczuwa nie wida piasku przywiera do rki, w wodzie kruszy si, si grubszych cz[ci i gruzeBków Batwo si rozpyla rozpBywa si Bamie i rozgniata Gliniasty niezbyt trudno wida sporo gliny ci|kie do[ mocno chBonie tworzy rozetrze (poza ziaren piasku, twarde, l|ejsze wod, sBabo waBeczki, ale glinami ci|kimi), mog by równie| bardziej kruche, pcznieje, do[ niezbyt cienkie, wyczuwa si kamyczki, du|o przeBom szorstki, zwizBy waBeczki Bami ró|noziarnisto[, czstek drobnych ziarnisty i plastyczny, przy si przy szorstki w dotyku ci|kich glinach zgniataniu lepki Piaskowy kruszy si bardzo wida przewag nie tworzy nieelastyczny, nie daje si Batwo, szorstki w piasku trwaBych sypki, Batwo waBkowa dotyku, agregatów, przesika wod, wyczuwalny tylko cementacja bardzo nasycony tworzy piasek sBaba, rozsypuje pBynn mas si przy dotkniciu Szkieletowy przewaga poza czstkami rozpada si   kamyczków, szkieletowymi bardzo Batwo, czstki, luzne, nie mo|e by piasek brak cementacji spojone oraz nieco czstek drobniejszych Wyposa|enie stanowiska pracy: - próbki gleb, - woda.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 46 wiczenie 2 Oznacz odczyn gleby. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) pobra Bopatk niewielk próbk gleby objto[ warstwy ornej, 2) umie[ci pobrana próbk w okrgBym zagBbieniu pBytki kwasomierza, 3) ugnie[ lekko próbk, 4) zwil|y gleb w zagBbieniu kroplami indykatora, a| do chwili pokrycia si caBej próbki, 5) pochyli po 3 5 minutach pBytk tak, aby pByn z zagBbienia przelaB si do rowka, 6) porówna barw pBynu ze skal barw i odczyta kwasowo[. Wyposa|enie stanowiska pracy: - Bopatka, - fiolka z kwasem solnym, - kwasomierz Helliga, - [ciereczka. wiczenie 3 Wykonaj odkrywk glebow oraz okre[l rolnicz przydatno[ gleby. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) wybra miejsce wykonania odkrywki glebowej, 2) wyznaczy Bopat prostoktny zarys odkrywki o wymiarach 70 x 100 cm gBboko[ 150 200 cm, 3) usytuowa odkrywk tak, aby [cianka objta odkrytym profilem gleby byBa dobrze o[wietlona, 4) odBo|y powierzchniow próchniczn warstw gleby wzdBu| prawej dBu|szej [cianki, 5) odBo|y dalsze warstwy na lew stron, 6) wykona schodki na [ciance znajdujcej si naprzeciw czoBa odkrywki, 7) wykopa odkrywk na gBboko[ 150 200 cm, 8) wyrówna no|em odsBonity profil, 9) przymocowa metrówk do [cianki profilu za pomoc zaczepów tak aby punkt zero znajdowaB si przy powierzchni, 10) okre[li cechy morfologiczne gleby, 11) ustali budow profilu gleby, 12) narysowa kredkami obraz profilu glebowego, 13) okre[li przydatno[ u|ytkow gleby, 14) ustali typ i rodzaj gleby. Wyposa|enie stanowiska pracy: - Bopata, - du|y nó|, - metrówka z podziaBk centymetrow i zaczepy do przymocowania metrówki, - notatnik, - oBówek, - komplet barwnych kredek.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 47 wiczenie 4 Rozpoznaj typy gleb. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) scharakteryzowa typy gleb, 2) rozpozna gleby, 3) okre[li cechy rozpoznanych gleb. Wyposa|enie stanowiska pracy: - próbki ró|nych typów gleb, - rysunki profili glebowych. wiczenie 5 Odczytaj dane zawarte na mapie glebowo-rolniczej swojej gminy lub miejscowo[ci, w której mieszkasz. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) zinterpretowa dane zamieszczone na mapach glebowo-rolniczych, 2) oceni zawarto[ fosforu, potasu i magnezu w glebie, 3) porówna otrzymane wyniki i zapisa wnioski. Wyposa|enie stanowiska pracy: - mapy glebowo-rolnicze. 4.3.4. Sprawdzian postpów Czy potrafisz: Tak Nie 1) scharakteryzowa proces powstawania gleb? ð ð 2) zdefiniowa pojcia: gleba, skBad granulometryczny, struktura gruzeBkowata i odczyn gleby? ð ð 3) okre[li skBad granulometryczny gleby? ð ð 4) scharakteryzowa wBa[ciwo[ci fizyczne i chemiczne gleb? ð ð 5) rozpozna gleby? ð ð 6) wyja[ni pojcie degradacja gleb? ð ð 7) okre[li sposoby ochrony gleb? ð ð  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 48 4.4. Zmianowanie i pBodozmian 4.4.1. MateriaB nauczania Nastpstwo ro[lin  to kolejno[ uprawy poszczególnych ro[lin na tym samym polu w nastpujcych po sobie latach. Mo|e ono by prawidBowe (wywierajc korzystny wpByw na gleb, uprawiane ro[liny oraz zapewniajce staBe, wysokie plony) lub nieprawidBowe (ujemnie wpBywajce na plony oraz pogarszajce jako[ gleb). Zmianowanie  to celowo ustalone i uwzgldniajce warunki przyrodnicze i agrotechniczne nastpstwo ro[lin na danym polu. Zmianowanie nie tylko zapewnia odpowiednie plony, ale przyczynia si do poprawiania |yzno[ci i kultury gleby. PBodozmian  to szczególny rodzaj zmianowania, przyjty dla danego gospodarstwa i okre[lonych pól na wiele lat z góry, uwzgldniajcy warunki i potrzeby gospodarstwa, równie| pod wzgldem ekonomicznym i organizacyjnym. Ka|dy pBodozmian jest wic zmianowaniem, ale nie ka|de zmianowanie jest pBodozmianem. Nie mo|na wic tych poj u|ywa zamiennie. Jedynie w technice ich ukBadania nie ma ró|nicy. Rotacja zmianowania  liczba lat, po których dana ro[lina ponownie bdzie uprawiana na tym samym. Zmianowanie i pBodozmian realizowane s na polach, na których uprawia si poszczególne ro[liny  liczba pól i lat zmianowania musi wic by jednakowa. Plon gBówny  to podstawowa ro[lina, która w danym roku zajmuje okre[lone pole zmianowania. Przedplon  to ro[lina poprzedzajca (w poprzednim roku) plon gBówny. Nastpcza ro[lina  to ro[lina uprawiana w nastpnym roku po plonie gBównym. Midzyplon ([ródplon)  to ro[liny o krótkim okresie wegetacji uprawiane dodatkowo pomidzy dwoma plonami gBównymi. Mog to by wsiewki (wsiewane w ro[lin stanowic plon gBówny, a po jej zbiorze, samodzielnie rosnce i dojrzewajce na opuszczonym przez plon gBówny polu) lub poplony (zasiewane po sprzcie plonu gBównego i zbierane jeszcze w tym roku  poplony [cierniskowe, lub w nastpnym  poplony ozime) i plony wtóre (ro[liny wysiewane lub sadzone po zbiorze poplonu ozimego, a zbierane w tym samym roku). O tym, jakie ro[liny uprawia, na jakim obszarze i w jakiej kolejno[ci na poszczególnych polach, decyduje caBy szereg czynników zmianowania. Wyró|nia si dwie grupy: - czynniki przyrodnicze, - czynniki agrotechniczne. Do czynników przyrodniczych zalicza si: - jako[ gleb, która decyduje gBównie o doborze ro[lin, w zale|no[ci od ich wymagaD, np. wysokie wymagania maj: buraki, pszenica, lucerna; stosunkowo niewielkie: ziemniaki, |yto, owies, Bubin; niszczco na struktur wpBywaj zbo|a, std te| nie powinny by uprawiane zbyt dBugo po sobie, najwy|ej 2 lata, - gBboko[ korzenienia si ro[lin  s ro[liny korzenice si bardzo gBboko, o korzeniach palowych (lucerna, koniczyny, buraki, Bubin, rzepak) oraz korzenice si pBytko (ziemniaki, zbo|a, trawy, len, seradela); wpBywa to na pobieranie skBadników pokarmowych i wody z ró|nych gBboko[ci, na  drenowanie i przewietrzenie gleby, na ewentualne pogBbianie warstwy próchniczej; nale|y uprawia przemiennie ro[liny gBboko korzenice si z pBytko korzenicymi si, - wymagania wodne ro[lin  gBównie wpBywaj na nie wBa[ciwo[ci biologiczne (wielko[ transpiracji  wyparowywania wody); du| ilo[ wody zu|ywaj wieloletnie ro[liny pastewne, nieco oszczdniej gospodaruj wod okopowe, oleiste i strczkowe, najmniej wody potrzebuj zbo|a; po ro[linach o bardzo wysokich wymaganiach wodnych nale|y uprawia ro[liny mniej wymagajce,  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 49 - wymagania pokarmowe ro[lin  trzeba uwzgldni globalne zapotrzebowanie na skBadniki pokarmowe (wysokie zapotrzebowanie maj: buraki, pszenica, rzepak; niskie: |yto, owies, gryka) oraz wybiórcze, wysokie zapotrzebowanie na jeden okre[lony skBadnik (np. azotolubne: konopie, rzepak. trawy; potasolubne: ziemniaki, sBonecznik, fosforolubne: zbo|a), - zacienienie pola  zale|y gBównie od obfito[ci ulistnienia ro[lin; bardzo silnie zacieniaj pole: lucerna, koniczyny, sBabo: zbo|a, kukurydza, buraki pastewne; zacienienie gleby wpBywa na stopieD wyparowywania wody, ogranicza tworzenie si skorupy, a wic niszczenie struktury gruzeBkowatej, utrudnia te| rozwój chwastów; ro[liny dobrze i zle zacieniajce gleb powinny by siane przemiennie, - resztki po|niwne  najwicej resztek, i to najwy|szej jako[ci, pozostawiaj wieloletnie pastewne (lucerna, koniczyna, trawy), mniej resztek daj zbo|a, najmniej buraki, ziemniaki, len czy konopie; po ro[linach pozostawiajcych du|o resztek powinny by uprawiane te, które potrafi najlepiej je wykorzysta (buraki, pszenica, rzepak, ziemniaki), - dBugo[ okresu wegetacji  po burakach, ziemniakach póznych nie zd|y si zasia zbó| ozimych (s to z kolei dobre przedplony pod zbo|a jare); ro[liny o krótkim okresie wegetacji (np. kukurydza, sBonecznik) mog by uprawiane po schodzcych z pola pózn wiosn po poplonach ozimych, - skBonno[ do zachwaszczania pola  nie powinny by uprawiane po sobie ro[liny silnie zachwaszczajce pole chwastami o zbli|onej biologii; ro[liny o bujniejszym i szybszym rozwoju z reguBy utrudniaj wzrost i rozwój chwastów, w znacznym stopniu do odchwaszczania przyczyniaj si te| okopowe, w których stosuje si uprawki midzyrzdowe, - wra|liwo[ na choroby i szkodniki ( zmczenie gleby )  czynnik ten daje bardzo silnie zna o sobie, je[li na jednym polu zbyt czsto uprawiane s te same ro[liny; obni|ka plonów jest spowodowana gBównie rozpowszechnianiem si chorób (czasem szkodników) i jednostronnym wyczerpaniem pokarmów z gleby; najbardziej wra|liwe na ten czynnik s: koniczyna, lucerna (wykoniczynienie gleby), buraki (wyburaczenie), len (wylnienie), nie znosz te| uprawy po sobie pszenica i jczmieD; z kolei wiele lat po sobie bez obni|ki plonów mo|e by uprawiane |yto czy ziemniaki (w obu przypadkach co kilka lat powinien by stosowany obornik); przerwa w uprawie koniczyny, lucerny, lnu, buraków powinna wynosi 5 6, a nawet 7 lat. Do czynników agrotechnicznych zalicza si: - nawo|enie - decydujcy wpByw na |yzno[ gleby i plony ma nawo|enie obornikiem; cz[ ro[lin (okopowe, kukurydza, rzepak) bardzo dobrze wykorzystuj obornik, natomiast nawo|enie obornikiem motylkowych czy zbó| jest zbdne; nawozi obornikiem powinno si co 4 lata w dawce 25 30 ton/ha, dlatego te| co tyle lat powinny by w zmianowaniu uprawiane ro[liny wymagajce jego zastosowania; z nawozów mineralnych w zmianowaniu powinno si uwzgldni nawo|enie azotem. Ro[liny np. motylkowe pozostawiaj po sobie w glebie znaczne ilo[ci tego skBadnika, - wapnowanie  na glebach zakwaszonych wapnowanie powinno by stosowane co 4 lata (nie razem z obornikiem); s ro[liny wymagajce wapnowania (buraki, pszenica, jczmieD, groch, koniczyna i lucerna) i udajce si na glebach lekko zakwaszonych (ziemniaki, kukurydza, |yto, owies); - gBboka uprawa  gBboka orka pogrubia warstw orn i poziom próchnicy oraz likwiduje powstaB po orce tzw.  podeszw pBu|n ; gBbok ork Bczy si zazwyczaj z nawo|eniem obornikiem i stosuje si pod ro[liny okopowe co 4 lata,  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 50 - stosowanie herbicydów  cz[ herbicydów pozostaje w glebie i dziaBa jeszcze przez nastpne lata, co mo|e ujemnie wpBywa na wra|liwe na nie ro[liny nastpcze; konieczne jest te| wprowadzenie  zmianowania herbicydów , aby nie dopu[ci do rozwoju chwastów odpornych na jeden herbicyd. Przy opracowywaniu pBodozmianów trzeba te| uwzgldni czynniki gospodarczo- -ekonomiczne, do których nale|: - potrzeby produkcji zwierzcej (pBodozmian musi zapewni odpowiedni ilo[ paszy i [cióBki dla zwierzt), - racjonalne wykorzystanie [rodków produkcji (obornika, maszyn i narzdzi), - racjonalne wykorzystanie pracy ludzkiej (niedopuszczenie do powstawania spitrzeD prac polowych, a z drugiej strony zapewnienie pracy wszystkim zatrudnionym), - dostosowanie produkcji towarowej do potrzeb rynku. - Dobór ro[lin w strukturze zasiewów Znajomo[ charakterystyk wa|niejszych grup ro[lin zdecydowanie uBatwia opracowanie zmianowania. I tak: - okopowe  wymagaj starannej, gBbokiej uprawy i nawo|enia obornikiem, pozostawiaj po sobie bardzo dobrze odchwaszczone stanowisko dla prawie wszystkich ro[lin jarych, same udaj si po wszystkich przedplonach, z reguBy pózno schodz z pola, - zbo|a ozime  maj niewielkie wymagania agrotechniczne, a wymagania co do przedplonów: wysokie  pszenica, [rednie  pszen|yto, niskie  |yto; przedplony musz wcze[nie schodzi z pola, aby zd|y z upraw, same s zBymi przedplonami, niszcz struktur gleby, zachwaszczaj pole; jednak wcze[nie schodz z pola, umo|liwiajc siew poplonów, najcz[ciej s przedplonami dla okopowych na oborniku, - zbo|a jare  mog by uprawiane pózno po schodzcych z pola okopowych, gdy| s wymagajce co do stanowiska, dobrze udaj si po strczkowych, same s bardzo zBymi przedplonami, jczmieD czsto stosowany jest jako ro[lina ochronna do wsiewki koniczyny, - strczkowe  maj nastpujce wymagania dotyczce przedplonu: wysokie  groch, peluszka; [rednie  bobik; niskie  Bubin; wszystkie wymagaj dobrze odchwaszczonej roli, uprawiane na nasiona  dobrej zasobno[ci w fosfor; s dobrymi przedplonami nawet dla wymagajcych ro[lin (pszenica jczmieD), szczególnie te uprawiane na zielonk, pozostawiaj po sobie stanowisko zasobne w azot, du|o resztek po|niwnych, dobrze (a pastewne bardzo dobrze) zacieniaj pole, chronic je przed stratami wilgoci, wszystkie bardzo korzystnie wpBywaj na struktur gruzeBkowat, - wieloletnie motylkowe pastewne i ich mieszanki z trawami  maj niewielkie wymagania co do przedplonu (zreszt s czsto wsiewane w zbo|a jare, gBównie jczmieD), std z reguBy uprawia si je w drugim roku po oborniku, u|ytkuje si je najcz[ciej 2 (koniczyna) i 4 lata (lucerna), s doskonaBym przedplonem (gBównie dla wymagajcych zbó|), strukturotwórczym, pozostawiajcym w glebie du|o resztek po|niwnych i azotu, - jednoroczne pastewne  z grupy motylkowych s bardzo dobrymi przedplonami, a jednocze[nie same maj niewielkie wymagania, co do przedplonów, np. kukurydza jest dobrym przedplonem dla wikszo[ci ro[lin, szczególnie gdy jest uprawiana nawet na poBowie dawki obornika, niestety pózno schodzi z pola, udaje si praktycznie po wszystkich ro[linach, sBonecznik równie| nie ma wysokich wymagaD co do przedplonu, ma krótki okres wegetacji, std czsto uprawiany jest po poplonach ozimych (jako plon wtórny), natomiast sam ma [redni warto[ jako przedplon.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 51 UkBadanie zmianowaD i pBodozmianów Przy ukBadaniu zmianowaD obowizuje podstawowa i powszechna zasada wzajemnego przeplatania si ro[lin zbo|owych (pozostawiajcych po sobie gorsze stanowiska) z ro[linami nie zbo|owymi (pozostawiajcymi stanowiska lepsze). Zmianowanie skBada si z czBonów z ró|nymi wzajemnymi ukBadami tych ro[lin. CzBony zmianowaD prezentuje tabela 4. Najcz[ciej stosowane s warianty A, B, C i D, a rzadziej E i F. Tabela 4. CzBony zmianowaD [3, s. 74] A B C D E F niezbo|owe niezbo|owe niezbo|owe niezbo|owe niezbo|owe niezbo|owe zbo|owe zbo|owe niezbo|owe niezbo|owe niezbo|owe niezbo|owe Warianty zbo|owe zbo|owe zbo|owe zbo|owe niezbo|owe zbo|owe zbo|owe zbo|owe zbo|owe zbo|owe Procentowy udziaB ro[lin 50 33,3 66,6 50 40 60 niezbo|owych Procentowy udziaB ro[lin 50 66,6 33,3 50 60 40 zbo|owych Wyja[nienia wymaga przykBad D z czBonami podwójnymi. W niektórych wypadkach stosowanie czBonów podwójnych jest uzasadnione wzgldami agrotechnicznymi i ekonomicznymi. Podwójne czBony pozwalaj bowiem na: - zmniejszenie zachwaszczenia gleby, zwikszenie jej |yzno[ci, co umo|liwia zwikszenie plonu zbó| (Bcznie w dwóch latach) w porównaniu z upraw przemienn co drugi rok, - zmniejszenie ilo[ci szkodników i wystpowania chorób spowodowane rzadszym powrotem atakowanej ro[liny na to samo pole, - zmniejszanie ilo[ci chwastów (gdy wra|liwe na zachwaszczenie niezbo|owe, np. cebula, groch, przychodz po okopowych dobrze odchwaszczajcych gleb), - lepsze wykorzystanie obornika, gdy jego ilo[ w gospodarstwie jest ograniczona. PrawidBowo uBo|ony pBodozmian charakteryzuje si nastpujcymi cechami: - uwzgldnia wszystkie warunki przyrodnicze, agrotechniczne i ekonomiczne, - zapewnia prawidBowe wykorzystanie stanowisk, - umo|liwia terminowe wykonanie zabiegów agrotechnicznych, - zapewnia warunki do wzrostu |yzno[ci gleby. Przed przystpieniem do ukBadania pBodozmianu, nale|y ustali struktur zasiewów w gospodarstwie oraz podzieli obszar gruntów ornych na odpowiedni liczb pól. PrawidBowo ustalona struktura zasiewów jest podstaw dalszych poczynaD w organizacji produkcji ro[linnej. UkBadajc pBodozmian, nale|y pamita o tym, |e co prawda dopuszczalne s odstpstwa od ustalonej struktury zasiewów, jednak tylko w niewielkim stopniu. Poza tym na jednym polu mog by uprawiane ró|ne ro[liny tylko pod tym warunkiem, |e s one podobne pod wzgldem przyrodniczym i agrotechnicznym. Na podstawie udziaBu poszczególnych grup ro[lin w strukturze zasiewów mo|na okre[li liczb pól, kierujc si tym, aby ro[liny jednej grupy zajmowaBy caBe pole. Liczba pól powinna wic by liczb, przez któr mo|na podzieli wszystkie wielko[ci okre[lajce udziaB poszczególnych grup ro[lin w strukturze zasiewów. Jest to sposób wygodny z punktu widzenia techniki ukBadania pBodozmianu. Sposób ten jest prawidBowy tylko wtedy, kiedy jednocze[nie bierze si pod uwag przyrodnicze i agrotechniczne zasady zmianowania.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 52 Z liczby pól w pBodozmianie wynika udziaB, jaki ma jedno pole w powierzchni zasiewów, np. w pBodozmianie 3-polowym jedno pole stanowi ok. 33%, w 9-polowym  11,1%, w 10-polowym  10%. Okre[lajc udziaB pól w pBodozmianie nale|y te| przeanalizowa ich wielko[ w hektarach  czy jest ona prawidBowa z punktu widzenia organizacji pracy. Na wielko[ pola siewnego wpBywaj nastpujce czynniki: - wielko[ gospodarstwa, ilo[ wydzielonych kompleksów glebowo-uprawowych, - stopieD mechanizacji prac polowych (im wy|szy stopieD udziaBu wydajnych maszyn, tym pole powinno by wiksze), - stopieD intensywno[ci upraw (im ro[liny bardziej intensywne, tym pole powinno by mniejsze), - rzezba terenu, granice naturalne. Podstawowe zasady podziaBu gruntów ornych na pola siewne s nastpujce: - najlepiej je[li ilo[ pól wynosi od 5 do 8, chocia| mo|e by ich od 4 do 10, a wyjtkowo od 3 do 12, - wszystkie pola powinny by jednakowej wielko[ci (ró|nice nie powinny przekracza 10% [redniej wielko[ci pola), - pola powinny mie w miar regularny ksztaBt (jest to bardzo wa|ne przy mechanicznej uprawie), - dobrze jest, gdy pola maj naturalne granice (drogi, rowy itp., powinny by jednocze[nie granicami pól pBodozmianowych), - dojazd do pól pBodozmianowych nie powinien by utrudniony. PrzykBad Ustalanie zmianowania dla gospodarstwa, w którym funkcjonuje nastpujca struktura zasiewów: zbo|a 50%, okopowe 20%, pastewne 20%, przemysBowe 10%. Ze struktury zasiewów wynika, |e najlepiej bdzie opracowa pBodozmian 5-polowy (jedno pole stanowi wtedy 20%). Poszczególne grupy ro[lin bd w nim miaBy nastpujcy udziaB: okopowe 20%, tj. 1 pole, pastewne 20%, tj. 1 pole, zbo|a 50%, tj. 2,5 pola, przemysBowe 10%, tj. 0,5 pola. Teraz mo|na opracowa pBodozmian: I pole  okopowe 20%, II pole  jczmieD z wsiewk koniczyny 20%, III pole  koniczyna 20%. Na pozostaBych dwóch polach, jak wynika z ustalonej struktury zasiewów, musz by rozmieszczone zbo|a (1,5 pola) i przemysBowe (0,5 pola). Ro[linami zamykajcymi zmianowanie powinny by zbo|a ozime (w ostatnim roku po zastosowaniu obornika), czyli na ro[liny przemysBowe pozostaje pole IV. Zajm one poBow tego pola, pBodozmianów którego reszta zostanie przeznaczona pod zbo|a. Dalsza cz[ zmianowania bdzie wic nastpujca: IV pole  rzepak 10% i pszenica ozima 10%, V pole  zbo|a ozime 20% (najlepiej: 0.5 pola po rzepaku  pszenica ozima i 0,5 pola po pszenicy ozimej  |yto).  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 53 Rodzaje pBodozmianów Wyró|nia si nastpujce rodzaje pBodozmianów: - polowe, - specjalne, - paszowe. PBodozmiany polowe  to grupa najcz[ciej wystpujca w naszych gospodarstwach. S to przede wszystkim pBodozmiany towarowe, których gBównym zadaniem jest produkcja przeznaczona na zaopatrzenie rynku. W tej grupie wyró|nia si: - pBodozmiany polowe  rolnicze, s to ju| omówione klasyczne pBodozmiany obejmujce podstawowe grupy ro[lin, wystpujce w strukturze zasiewów w zale|no[ci od tego, jaka grupa ro[lin w nich przewa|a, wyró|nia si pBodozmiany zbo|owe, okopowe oraz okopowo-przemysBowe, - pBodozmiany warzywne  stosuje si je gBównie w gospodarstwach ogrodniczych, wystpuj w nich albo wyBcznie ro[liny warzywne, albo przewa|aj ro[liny warzywne przeplatane zbo|ami lub okopowymi. PBodozmiany specjalne s to specyficzne pBodozmiany, o okre[lonych zadaniach, wynikajcych bdz ze specyfiki gospodarstwa (np. pBodozmiany nasienne, do[wiadczalne), bdz z nietypowego uksztaBtowania terenu  pBodozmiany przeciwerozyjne. GBównym zadaniem pBodozmianu przeciwerozyjnego jest sprawianie, by ziemia byBa mo|liwie jak najdBu|ej lub bez przerwy pokryta ro[linno[ci, i unikanie zbyt czstej mechanicznej uprawy roli. Std te|, w pBodozmianach tych przewa|aj ro[liny wieloletnie (lucerna, koniczyna z trawami) i w zwizku z tym rzadka uprawa roli. Ze zbó| winny by uprawiane tylko ozime, by wiosn, gdy spByw wody jest najwikszy, gleba byBa przykryta ro[linami. PBodozmiany paszowe  to gBównie tzw. pBodozmiany przypodwórzowe. Zlokalizowane s na polach poBo|onych blisko zabudowaD gospodarskich, a ich zasadniczym celem jest zapewnienie Batwego i bliskiego dowozu zielonek. Czsto w pBodozmianach przypodwórzowych stosuje si lucern. Zajmuje ona w pBodozmianie tyle pól, ile lat jest u|ytkowana. PrzykBad pBodozmianu paszowego: 1. Buraki pastewne ** 2. JczmieD jary (mo|e by z wsiewk lucerny) 3. Lucerna 4. Lucerna 5. Lucerna 6. Rzepak (po nim poplon [cierniskowy lub ozimy) 7. Kukurydza 8. Mieszanka strczkowa 9. Pszenica ozima Lucerna nale|y do najcenniejszych ro[lin pastewnych, trudno z niej zrezygnowa w pBodozmianach paszowych, jednak ze wzgldu na to, |e jest ro[lin wieloletni, a do tego wymaga kilkuletniej przerwy w uprawie na tym samym polu, zawsze s kBopoty z umieszczeniem jej w pBodozmianie. Oprócz sposobu omówionego wy|ej, lucerna mo|e by uprawiana w jednym polu jako  wdrujca i na polu wypadajcym z pBodozmianu. W gospodarstwach prowadzonych w sposób tradycyjny, wolno reagujcych na zmieniajce si warunki ekonomiczne, wieloczBonowe pBodozmiany polowe nadal s czst form prawidBowego nastpstwa ro[lin. WspóBczesne tendencje cechuj si jednak d|eniem do upraszczania struktury produkcji gospodarstw, a nawet specjalizacji, przy jednoczesnej materiaBowej intensyfikacji produkcji. Std te| w strukturze zasiewów wystpuj tylko 2 3 gatunki, z czego 70 80% powierzchni zajmuje jedna grupa (np. zbo|a).  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 54 W takich ukBadach przewa|aj czBony 3 i 4-polowe. Przy specjalizacji w ro[linach okopowych czy przemysBowych stosuje si czBony 3, 4- lub 5-polowe. Coraz rzadziej stosuje si te| w pBodozmianach pastewnych lucern i koniczyn, zastpujc je monokulturow upraw kukurydzy, która w formie kiszonki skarmiana jest przez caBy rok. Stosowanie tradycyjnych pBodozmianów jest obecnie ograniczone tak|e ze wzgldu na niemo|no[ szybkiego dostosowania si do koniunktury na rynku rolnym (zapotrzebowanie na okre[lone pBody rolne i ich ceny). Std te| gospodarstwa bardzo nowoczesne zaniechaBy wprowadzania pBodozmianów (zmianowaD), a ograniczaj si do corocznie ustalanego prawidBowego (uwzgldniajcego warunki przyrodnicze, agrotechniczne i ekonomiczno gospodarcze) nastpstwa ro[lin. Takie dowolne zmianowanie pozwala szybko przestawi produkcj na najbardziej opBacaln, ale jest bardzo trudne do prawidBowego, corocznego wBa[ciwego ustawienia. Mog sobie na nie pozwoli tylko gospodarstwa o pr|nym i doskonale przygotowanym pod wzgldem zawodowym kierownictwie, które wie, jak ustrzec si bBdów i nie doprowadzi do obni|enia |yzno[ci gleby. 4.4.2. Pytania sprawdzajce Odpowiadajc na pytania, sprawdzisz, czy jeste[ przygotowany do wykonania wiczeD. 1. Co to jest zmianowanie ro[lin i pBodozmian? 2. Jaka jest ró|nica midzy plonem gBównym a poplonem? 3. Jakie czynniki uwzgldnia si przy opracowywaniu pBodozmianów? 4. Jakie s przyczyny zmczenia gleby? 5. Jakie s zasady ukBadania zmianowaD i pBodozmianów? 6. Jakie s rodzaje pBodozmianów? 4.4.3. wiczenia wiczenie 1 OceD, czy w Twoim lub wybranym gospodarstwie rolnym dobór ro[lin jest dostosowany do jako[ci gleb. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) okre[li, jakie gleby wystpuj w gospodarstwie rolnym, 2) zakwalifikowa gleby do klas bonitacyjnych, 3) rozpozna ro[liny uprawiane na poszczególnych glebach, 4) oceni dobór poszczególnych gatunków ro[lin do warunków glebowych gospodarstwa, 5) zapisa wyniki oceny. Wyposa|enie stanowiska pracy: - opis gospodarstwa rolnego.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 55 wiczenie 2 OceD, czy w Twoim lub innym gospodarstwie rolnym mo|na stosowa poplony. Podaj, w którym miejscu zmianowania (po jakiej ro[linie i przed któr), mo|na je wprowadzi. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) przeanalizowa zmianowanie ro[lin w gospodarstwie rolnym pod wzgldem mo|liwo[ci wprowadzenia poplonu, 2) okre[li, jakie gleby wystpuj w gospodarstwie rolnym, 3) przeanalizowa jakie ro[liny uprawiane s w gospodarstwie rolnym, 4) okre[li wymagania ro[lin uprawnych wystpujcych w zmianowaniu, 5) dobra rodzaj poplonu, 6) wskaza ro[lin w zmianowaniu, po której uprawiany bdzie poplon, 7) uzasadni wybór i zapisa wnioski. Wyposa|enie stanowiska pracy: - opis gospodarstwa rolnego, - przykBadowe zmianowania ro[lin. wiczenie 3 Opracuj pBodozmian sze[ciopolowy na gleby zwizBe. Sposób wykonania wiczenia Aby wykona wiczenie, powiniene[: 1) okre[li, jakie gleby wystpuj w gospodarstwie rolnym, 2) dobra ro[liny uprawne do warunków glebowych gospodarstwa rolnego, 3) uwzgldni wpByw ro[lin uprawnych na [rodowisko, tzn. na zawarto[ skBadników pokarmowych, wody, stopieD zachwaszczenie oraz rozwój chorób i szkodników, 4) uwzgldni optymalny terminu siewu i sadzenia, 5) uwzgldni nawo|enie obornikiem raz na 3 4 lata, 6) uzasadni wybór ro[lin i zapisa wnioski. Wyposa|enie stanowiska pracy: - przykBadowe pBodozmiany. 4.4.2. Sprawdzian postpów Czy potrafisz: Tak Nie 1) zdefiniowa pojcia: zmianowanie, pBodozmian, nastpstwo ro[lin, rotacja? ð ð 2) charakteryzowa czynniki zmianowania? ð ð 3) rozró|ni rodzaje pBodozmianów? ð ð 4) uBo|y zmianowania i pBodozmiany? ð ð  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 56 5. SPRAWDZIAN OSIGNI INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. Przeczytaj uwa|nie instrukcj. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kart odpowiedzi. 3. Zapoznaj si z zestawem zadaD testowych. Test zawiera 20 zadaD. Do ka|dego zadania doBczone s 4 mo|liwo[ci odpowiedzi. Tylko jedna odpowiedz jest prawidBowa. 4. Udzielaj odpowiedzi na zaBczonej karcie odpowiedzi, stawiajc w odpowiedniej rubryce znak  X . W przypadku pomyBki nale|y bBdn odpowiedz zaznaczy kóBkiem, a nastpnie ponownie zakre[li odpowiedz prawidBow. 5. Pracuj samodzielnie. 6. Je[li udzielenie odpowiedzi bdzie Ci sprawiaBo trudno[, wtedy odBó| jego rozwizanie na pózniej i wró do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. 7. Na rozwizanie testu masz 30 minut. Powodzenia! MateriaBy dla ucznia:  instrukcja,  zestaw zadaD testowych,  karta odpowiedzi. ZESTAW ZADAC TESTOWYCH 1. KBos |yta oznaczony jest cyfr a) 2. b) 1. c) 4. d) 3. 2. Lucerna jest ro[lin a) motylkow grubonasienn. b) motylkow drobnonasienn. c) przemysBow. d) zbo|ow.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 57 3. Do ro[lin zbo|owych nale|: a) |yto, kukurydza. b) pszenica, seradela. c) rzepak, proso. d) gorczyca, pszen|yto. 4. Przedstawiona na rysunku ro[lina to a) |yto. b) jczmieD. c) pszenica. d) owies. 5. Klimatyczne czynniki siedliska to: a) promieniowanie sBoneczne, temperatura powietrza i gleby, wilgotno[ powietrza, opady atmosferyczne. b) temperatura powietrza i gleby, wilgotno[ powietrza, opady atmosferyczne, skBadniki mineralne. c) rodzaje gleb, zasobno[ w skBadniki pokarmowe, stosunki wodne w glebie. d) promieniowanie sBoneczne, opady atmosferyczne, rodzaje gleb. 6. Pomiary usBonecznienia wykonuje si a) heliografem. b) termometrem. c) higrografem. d) barometrem. 7. Albedo jest to: a) stosunek wilgotno[ci wzgldnej powietrza do wilgotno[ci bezwzgldnej. b) stosunek procentowy odbitej cz[ci promieniowania do caBkowitego promieniowania padajcego na dan powierzchni. c) usBonecznienie. d) promieniowanie dBugofalowe. 8. Przedstawiony na rysunku przyrzd meteorologiczny to a) aneroid. b) higrometr. c) wiatromierz Wilda. d) heliograf.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 58 9. Przedstawiony na rysunku przyrzd meteorologiczny to a) higrometr wBosowy. b) aneroid. c) termograf. d) heliograf. 10. Do podstawowych opadów atmosferycznych nale|: a) rosa, grad, deszcz, [nieg. b) deszcz, m|awka, [nieg, grad. c) deszcz, szron, [nieg, sadz. d) rosa, mgBa, grad, m|awka. 11. Izobary to linie Bczce na mapie punkty o jednakowych warto[ciach a) wilgotno[ci powietrza. b) temperatury. c) ci[nienia atmosferycznego. d) promieniowania. 12. Gsto[, zwizBo[, lepko[, pcznienie i kurczenie gleb zalicza si do wBa[ciwo[ci a) fizycznych. b) chemicznych. c) biologicznych. d) organicznych. 13. Odkrywk glebow wykonuje si na gBboko[ a) 20cm. b) 200cm. c) 100cm. d) 300cm. 14 Najwiksz pojemno[ wodn maj gleby a) gliniaste i torfowe. b) piaszczyste i gliniaste. c) torfowe i piaszczyste. d) ilaste i |wirowe. 15. Okre[lenie pH 7 informuje o a) obojtnym odczynie gleb. b) zasadowym odczynie gleb. c) bardzo kwa[nym odczynie gleby. d) kwa[nym odczynie gleby. 16. Gleby powstaBe z osadów rzecznych, to a) bielice. b) czarnoziemy. c) rdziny. d) mady.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 59 17. Pszenica i buraki cukrowe nale| do ro[lin uprawianych na glebach a) klasy II. b) klasa III a. c) klasy VI. d) klasy V. 18. Do traw niskich nale|y a) |ycica trwaBa. b) wyczyniec Bkowy. c) tymotka Bkowa. d) kupkówka pospolita. 19. Poplon [cierniskowy, to a) ro[liny wysiewane w lecie po zbiorze plonu gBównego i u|ytkowane jesieni tego samego roku. b) ro[liny wysiewane w koDcu lata lub jesieni po zbiorze plonu gBównego i u|ytkowane wiosn nastpnego roku. c) ro[liny wsiewane jesieni w plon gBówny. d) pozostaBo[ci ro[lin po zbiorze plonu gBównego. 20. Zmczenie gleby mo|e by spowodowane przez a) silny rozwój patogenów i szkodników. b) nadmierne nawo|enie azotem. c) pózny siew ro[lin. d) opózniony zbiór ro[lin.  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 60 KARTA ODPOWIEDZI Imi i nazwisko.......................................................................................... Dobieranie ro[lin uprawnych do warunków [rodowiska Zakre[l poprawn odpowiedz. Nr Odpowiedz Punkty zadania 1 a b c d 2 a b c d 3 a b c d 4 a b c d 5 a b c d 6 a b c d 7 a b c d 8 a b c d 9 a b c d 10 a b c d 11 a b c d 12 a b c d 13 a b c d 14 a b c d 15 a b c d 16 a b c d 17 a b c d 18 a b c d 19 a b c d 20 a b c d Razem:  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 61 6. LITERATURA 1. BiDkowska J., Arciszewska B.: Podstawy produkcji ro[linnej  wiczenia. Format AB, Warszawa 1997 2. GawroDska A. (red.): Podstawy produkcji ro[linnej. Cz. 2. Hortpress, Warszawa 1997 3. Kowalak Z: Produkcja rolnicza. Cz. 2. Wydawnictwo eMPi2, PoznaD 2003 4. Ogólna uprawa roli i ro[lin. PaDstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988 5. Podstawy produkcji ro[linnej. PWRiL, Warszawa 1999 6. Technologie produkcji ro[linnej. PWRiL, Warszawa 1999 7. www.ar.krakow.pl 8. www.interklasa.pl 9. www.gridw.pl 10. www.wikipedia.pl  Projekt wspóBfinansowany ze [rodków Europejskiego Funduszu SpoBecznego 62

Wyszukiwarka