plik


ÿþZADANIA  ZASADY  METODY Rewalidacja dzieci upo[ledzonych umysBowo  Strona gBówna > Metody  programy > Rewalidacja W[ród wielu spoBeczeDstw na [wiecie dojrzewa przekonanie, |e wszelka niepeBnosprawno[ jest czstk naszej rzeczywisto[ci. W tym kontek[cie wa|n spraw staje si podejmowanie problemów ludzi niepeBnosprawnych, których liczba stale wzrasta i obecnie zbli|a si do 500 milionów osób w skali [wiatowej. WedBug danych WHO: 20% niepeBnosprawno[ci spowodowanych jest schorzeniami somatycznymi, l 15%  jest skutkiem wypadków, l 15%  jest wynikiem zmian psychicznych, zwizanych midzy innymi z nadu|ywaniem alkoholu i narkotyków, l 10% ludzi niepeBnosprawnych cierpi z powodu znieksztaBceD wrodzonych, l 7%  przyczyn niepeBnosprawno[ci s opóznienia w rozwoju umysBowym (za: Hoftek 1994). l Tak wysokie liczby pokazuj, |e szeroko pojta rewalidacja staBa si wspólnym problemem zarówno ludzi sprawnych, jak i niepeBnosprawnych, bowiem, bez wzgldu na rodzaj i zakres dysfunkcji, musz  nauczy si |y w [wiecie zbudowanym przez ludzi peBnosprawnych, dostosowanym do ich siB i mo|liwo[ci. Oznacza to zdaniem Kosakowskiego (1994) pokonywanie przez osoby niepeBnosprawne wielu barier spoBecznych, kulturowych, zawodowych i architektonicznych. Istnieje tak|e jeszcze jedna grupa barier  to przezwyci|anie siebie, pokonywanie swoich lków i kompleksów, spowodowanych ró|nego rodzaju niepe Bnosprawno[ci. Dlatego naczelnym zadaniem rewalidacji jest peBna, wzajemna akceptacja i integracja we wszystkich dziedzinach ludzkiej dziaBalno[ci. Rewalidacja to termin u|ywany najcz[ciej zamiennie z pojciem rehabilitacja i oznacza on dBugotrwaB dziaBalno[ terapeutyczno wychowawcz, a wic wielostronn stymulacj, opiek, nauczanie i wychowanie jednostek o zaburzonej percepcji rzeczywisto[ci (czyli osób upo[ledzonych umysBowo, niewidomych i niesByszcych). Rewalidacj mo|na ogólnie okre [li jako wychowanie specjalne jednostek upo [ledzonych, zmierzajce do najpeBniejszego ich rozwoju. Przy klasyfikacji osób niepeBnosprawnych obecnie cz[ciej stosuje si  jako kryteria nie tyle stopieD i rodzaj upo[ledzenia  co raczej kryteria ogólniejsze, a wic stopieD trudno[ci w przebiegu procesu ksztaBcenia oraz podatno[ jednostki na oddziaBywania rewalidacyjne. Jednak|e pomimo do[ dobrych metod diagnostycznych prognoza rozwoju, zwBaszcza osób z powa|niejszymi odchyleniami, jest nadal trudna do okre[lenia. Granice rewalidacji osób niepeBnosprawnych s wyznaczane nie tylko przez sytuacj psychosomatyczn jednostki, a wic tkwi nie tylko w niej. Wyznaczaj je równie| stosowane w okre[lonych warunkach [rodki i metody rewalidacji. Tkwi wic one równie | w rodzicach, opiekunach, nauczycielach, wychowawcach czy w otoczeniu (za: Kosakowski,1994). WedBug M. Grzegorzewskiej zadania pracy rewalidacyjnej obejmuj przywracanie zdrowia i umo|liwienie rozwoju fizycznego, kompensowanie braków i uszkodzeD, akcj korygowania, usprawniania i dynamizowania, wyksztaBcenie ogólne i zawodowe jednostki, jej rewalidacj  psychiczn i uspoBecznienie. W stosunku do ka|dego rodzaju upo[ledzenia, dziaBania te s inne, musz by dostosowane do potrzeb i mo|liwo[ci rozwojowych dziecka. W ka|dym jednak przypadku punktem wyj[cia i podstaw ka|dej dziaBalno[ci rewalidacyjnej w stosunku do jednostek upo[ledzonych umysBowo jest dokBadne rozpoznanie stopnia, rodzaju i etiologii tego upo[ledzenia, a nastpnie dostosowanie pracy do siB i mo|liwo[ci tych jednostek. A tak|e zorientowanie si w zahamowanych przez upo[ledzenie potrzebach osób rewalidowanych, uwzgldnienie w metodzie pracy typu ukBadu nerwowego i stosowanie metod kompensacyjnych, korygujcych, usprawniajcych i dynamizujcych oraz zorientowanie si w charakterze oddziaBywania [rodowiska na dan jednostk upo[ledzon. W pracy pedagogicznej z dziemi upo [ledzonymi umysBowo nale|y uwzgldni kilka podstawowych zagadnieD, które powinny znalez miejsce w programie wychowania: 1. Cel pracy i wynikajce z niego zadania rewalidacyjne 2. Zasady pracy (reguBy postpowania pedagogicznego) 3. Metody (sposoby oddziaBywania na wychowanka) 4. Formy, [rodki oddziaBywania (organizacja zaj, materiaBy, za pomoc których terapeuta bdzie realizowa zaBo|ony program, czas i terminy prowadzenia poszczególnych zaj) 5. Osoby realizujce program Podstawowe cele ksztaBcenia dzieci upo[ledzonych umysBowo zmierzaj do optymalnego ich rozwoju oraz przystosowania do |ycia w spoBeczeDstwie (w granicach indywidualnych wBa[ciwo[ci jednostki). W pracy z osobami upo [ledzonymi umysBowo, gdzie opieka, wychowanie i nauczanie [ci[le zwizane s  z rehabilitacj, obowizuj wszystkie podstawowe zasady wychowania, dydaktyki oraz terapii. S to: 1. Zasada akceptacji  w my[l której dziecko upo[ledzone powinno by akceptowane nie jako  dziecko specjalne , ale jako dziecko, które obarczone jest wikszymi trudno[ciami rozwojowymi i z racji tej specyficznej sytuacji ma inne potrzeby oraz prawo do szczególnej opieki i pomocy. SzkoBa i spoBeczeDstwo zobowizane s wspiera je w rozwoju, za[ swoje wymagania dostosowa do siB i mo|liwo[ci wychowanka. 2. Zasada pomocy  majca na celu pomóc dziecku w aktywizacji jego siB biologicznych, w usamodzielnieniu go, w przezwyci|eniu trudno[ci rozwojowych oraz trudno[ci wynikajcych z upo[ledzenia. Zasada ta ukierunkowana jest tak|e na ksztaBtowanie wBa[ciwej atmosfery i odpowiednich warunków wychowawczych w [rodowisku dziecka. 3. Zasada indywidualizacji  polegajca na dostosowaniu tre[ci ksztaBccych, metod, [rodków i organizacji nauczania do indywidualnych mo|liwo[ci dziecka oraz uwzgldnieniu jego wBasnego celu ksztaBcenia (uwarunkowanego przez ró|ne czynniki, jak uzdolnienia, sprzyjajce okoliczno[ci materialne czy [rodowiskowe). 4. Zasada terapii pedagogicznej  polegajca na wspieraniu dziaBaD terapeutycznych lekarza i wspóBdziaBaniu z psychoterapeutami przy równoczesnym prowadzeniu terapii pedagogicznej niezale|nej od innych form leczniczych. Terapia ta realizowana jest na ogóB w 3 fazach: a. przygotowawczej, zmierzajcej do ustalenia na podstawie badaD anamnestycznych osobniczych i [rodowiskowych mo|liwie dokBadnej diagnozy trudno[ci wychowawczych; b. oddziaBywania na [rodowisko wychowawcze drog poradnictwa, zmierzajcego do korekty i polepszenia sytuacji wychowawczej, której 2. Zasada pomocy  majca na celu pomóc dziecku w aktywizacji jego siB biologicznych, w usamodzielnieniu go, w przezwyci|eniu trudno[ci rozwojowych oraz trudno[ci wynikajcych z upo[ledzenia. Zasada ta ukierunkowana jest tak|e na ksztaBtowanie wBa[ciwej atmosfery i odpowiednich warunków wychowawczych w [rodowisku dziecka. 3. Zasada indywidualizacji  polegajca na dostosowaniu tre[ci ksztaBccych, metod, [rodków i organizacji nauczania do indywidualnych mo|liwo[ci dziecka oraz uwzgldnieniu jego wBasnego celu ksztaBcenia (uwarunkowanego przez ró|ne czynniki, jak uzdolnienia, sprzyjajce okoliczno[ci materialne czy [rodowiskowe). 4. Zasada terapii pedagogicznej  polegajca na wspieraniu dziaBaD terapeutycznych lekarza i wspóBdziaBaniu z psychoterapeutami przy równoczesnym prowadzeniu terapii pedagogicznej niezale|nej od innych form leczniczych. Terapia ta realizowana jest na ogóB w 3 fazach: a. przygotowawczej, zmierzajcej do ustalenia na podstawie badaD anamnestycznych osobniczych i [rodowiskowych mo|liwie dokBadnej diagnozy trudno[ci wychowawczych; b. oddziaBywania na [rodowisko wychowawcze drog poradnictwa, zmierzajcego do korekty i polepszenia sytuacji wychowawczej, której dziecko przebywa; c. stosowania [rodków terapeutycznych przez odpowiedni organizacj pracy w grupie wychowawczej, rozmowy indywidualne, terapi zabawow, itp. 5. Zasada wspóBpracy z rodzin  to zasada wspólnego, uzgodnionego dziaBania szkoBy i domu, aby wspomaga ka|dy wysiBek dziecka istotny dla jego rozwoju. Wielkie znaczenie dla caBoksztaBtu oddziaBywaD rewalidacyjnych ma dobrze prowadzona pedagogizacja rodziców, która mo|e przyczyni si do zmiany form postpowania rodziców z dzieckiem, a przez to do poprawy warunków rozwojowych (za: Lipkowski O.). Natomiast. Dykcik W. wyró|nia nastpujce zasady pracy terapeutycznej: 1. Zasada akceptacji dziecka  takim, jakim ono jest. 2. Zasada podmiotowo[ci i indywidualno[ci Bczca si [ci[le z poszanowaniem praw dziecka upo[ledzonego i jego mo|liwo[ciami, potrzebami i oczekiwaniami oraz z partnerskim podej[ciem do niego we wszelkich dziaBaniach rewalidacyjnych. 3. Zasada refleksyjno[ci polegajca na systematycznym analizowaniu podjtych dziaBaD i twórczym modyfikowaniu ich w zale|no[ci od postpów w rozwoju dziecka. 4. Zasada systematyczno[ci i konsekwencji dajca swym  uporzdkowaniem dziaBaD poczucie bezpieczeDstwa, przewidywalno[ zdarzeD, a przez to szans na przygotowanie si do nich oraz poczucie niezale|no[ci i wzmocnienie poczucia wBasnej warto[ci. 5. Zasada komfortu psychicznego wymagajca pozytywnych stosunków midzy dzieckiem upo[ledzonym a pedagogiem, terapeut, odpowiedniego czasu prowadzenia zaj i wykorzystywania optymalnych momentów (o szczególnej motywacji do podjcia zaj przez upo[ledzonego) jako istotnych wyznaczników efektywno[ci pracy rewalidacyjnej. 6. Zasada liczenia si z innymi osobami uczestniczcymi w realizacji programu wychowawczego (uwzgldnienie potrzeb, mo|liwo[ci i oczekiwaD rodziny oraz najbli|szego dziecku krgu osób). Metody pracy rewalidacyjnej z dziemi upo[ledzonymi umysBowo s ró|norodne, a ich dobór zale|y od: celu i zadaD oddziaBywaD, l sytuacji dziecka (wieku, potrzeb, stopnia upo[ledzenia, mo|liwo[ci i ograniczeD), l realnych warunków, w jakich odbywaj si zajcia (dom rodzinny, przedszkole specjalne, szkoBa specjalna, o[rodek rehabilitacyjny, itp.). l Mimo, |e metody te mo|na dzieli wedBug wielu ró|nych kryteriów, na ogóB wzajemnie nie wykluczaj si (nie s do siebie antagonistyczne), lecz dopeBniaj si (przenikaj). PrzykBadowo, w przedszkolu specjalnym czy integracyjnym gBówn metod jest zabawa manipulacyjna, ruchowa, tematyczna, niedyrektywna, itp.., za[ w  szkole |ycia dominujc w pierwszym etapie ksztaBcenia jest metoda o[rodków pracy oraz na[ladowanie, do[wiadczanie, prze|ywanie, wiczenie poprzez dziaBania praktyczne mo|liwie w naturalnych warunkach. W placówce tego typu wystpuj równie|, cho w ograniczonym zakresie, metody nauczania podstawowych technik szkolnych, g Bównie czytania i pisania, metody terapii zajciowej, terapii logopedycznej, metody relaksacyjne, zabawowe i inne  w zale|no[ci od potrzeb. Natomiast w o[rodkach rehabilitacyjnych, gdzie punkt ci|ko[ci poBo|ony jest na usprawnienie, dominuj metody indywidualnej rehabilitacji prowadzonej przez specjalistów, np. logoped, fizjoterapeut, itd., a w domach pomocy spoBecznej nacisk jest poBo|ony na opiek, samoobsBug, zaradno[, uspoBecznienie oraz terapi zajciow. We wszystkich o[rodkach stosowane s na ogóB metody o nachyleniu behawioralnym, a wic posBugujce si systemem kar i nagród, a tak|e metody porozumiewania si za pomoc gestów, symboli (np. metoda Bliss`a, system PCS lub Piktogram  patrz w dziale Komunikacja alternatywna) i sBów. W zale |no[ci od postaci klinicznej upo [ledzenia dziecka, stosuje si specjalistyczne metody, np. w przypadku dzieci autystycznych, gdzie najwa|niejsza jest umiejtno[ kontaktu spoBecznego  metod holdingu, Kaufmanów i inne. Dla dzieci z pora|eniem mózgowym  metody rehabilitacji ruchowej Domana, Peto, Bobathów (zaj|yj do dziaBu Rehabilitacja). Dla dzieci z zespoBem Downa konieczna jest metoda rozkBadania poleceD na etapy z powodu znacznie opóznionego czasu reakcji oraz metody stymulacji polisensorycznej. Olechnowicz H. ponadto proponuje metody aktywizowania gBbiej upo[ledzonych umysBowo. Istotn te| metod jest równie| ogólne pojte integrowanie jednostek upo[ledzonych umysBowo z osobami w normie intelektualnej. W procesie adaptacji do |ycia spoBecznego dziecka upo[ledzonego umysBowo nale|y tworzy odpowiednie dla niego warunki poznawania [wiata. MateriaB programowy, tre[ci nauczania dzieci upo[ledzone musz poznawa wielozmysBowo. Trudno[ci musz by stopniowane, a zdobyte wiadomo[ci wiza si z praktyk. Bardzo wa|n rzecz jest, by zadania rewalidacyjne nie ograniczaBy si tylko do terenu placówki, w której przebywa upo[ledzone umysBowo dziecko. Zadania te powinny by realizowane w ka|dym [rodowisku, w którym przebywa i obraca si dziecko. Z zadaniami i metodami pracy rewalidacyjnej [ci[le powizany jest dobór form i [rodków oddziaBywania, stosowane pomoce, czas i czstotliwo[ trwania zaj. Powinny by one zawsze dobierane indywidualnie oraz liczy si z mo|liwo[ciami percepcyjnymi dzieci upo[ledzonych umysBowo (atrakcyjne, Batwe w u|yciu, wygodne, jednoznaczne). Szczególnie istotne jest respektowanie wszelkich aspektów zasady stopniowania trudno[ci oraz wizania teorii z praktyk. O warto[ci i jako[ci procesu rewalidacji dzieci gBbiej upo[ledzonych umysBowo w du|ej mierze decyduje te|, kto z dzieckiem pracuje. Chodzi tu o pewne cechy osobowo[ciowe, umiejtno[ci, wiedz oraz wiar pedagoga, terapeuty w sens pracy z dzieckiem i w jej powodzenie. Podstawowe tezy edukacji specjalnej: NiepeBnosprawno[ jest jedn z cech jednostki, które maj wpByw na jej rozwój, zachowanie w |yciu indywidualnym i zbiorowym. l Osoby niepeBnosprawne s zdolne do wielokierunkowych dziaBaD i to na znacznie wy|szym poziomie, ni| zostaBo to przyjte w naszych l obiegowych sdach, obyczajach, co znajduje wyraz w niektórych publikacjach i sformuBowaniach. PuBap osigni osób niepeBnosprawnych zale|y od ich zdolno[ci, cech osobowo[ciowych oraz warunków, które wyzwalaj u nich dyspozycje l umo|liwiajce im wywizywanie si z zadaD, jakie stawia przed nimi |ycie rodzinne, praca zawodowa. W zachowaniu osób niepeBnosprawnych i peBnosprawnych istnieje znacznie wicej wspólnych cech osobowo[ciowych ni| odmiennych l i specyficznych. Ostatnie dziesiciolecia naszego wieku przynosz znaczne zmiany w zakresie zbli|enia w obszarze celów, metod i [rodków pomidzy pedagogik specjaln i ogóln. Obserwuje si te| wydatne poszerzenie zakresu pojcia ksztaBcenia specjalnego i przenoszenia go równie| poza placówk specjaln. Pedagogika specjalna poszerza dzi[ zasig obejmujc zainteresowaniem nie tylko osoby z niepeBnosprawno[ci w wieku szkolnym, ale tak|e w cigu caBego |ycia czBowieka. Wa|nym etapem jest okres od urodzenia do czasu podjcia obowizku szkolnego. Okres ten jest istotny dla pedagogiki specjalnej, zwBaszcza z punktu widzenia profilaktyki i rewalidacji, jak równie| wczesnej interwencji, co zostaBo podkre[lone przez Organizacj Narodów Zjednoczonych ju| w roku 1983  roku ustanowienia Dekady Osób NiepeBnosprawnych. Drugi z obszarów |ycia, o który pedagogika specjalna poszerzyBa swój zakres, to czas dojrzaBego |ycia czBowieka niepeBnosprawnego. Jest to okres zwizany z podejmowaniem dziaBaD majcych na celu przyznanie czBowiekowi z odchyleniami od normy godnego miejsca w [wiecie, zapewnienie równych szans i mo|liwo[ci na miar jego siB, budowanie W zachowaniu osób niepeBnosprawnych i peBnosprawnych istnieje znacznie wicej wspólnych cech osobowo[ciowych ni| odmiennych l i specyficznych. Ostatnie dziesiciolecia naszego wieku przynosz znaczne zmiany w zakresie zbli|enia w obszarze celów, metod i [rodków pomidzy pedagogik specjaln i ogóln. Obserwuje si te| wydatne poszerzenie zakresu pojcia ksztaBcenia specjalnego i przenoszenia go równie| poza placówk specjaln. Pedagogika specjalna poszerza dzi[ zasig obejmujc zainteresowaniem nie tylko osoby z niepeBnosprawno[ci w wieku szkolnym, ale tak|e w cigu caBego |ycia czBowieka. Wa|nym etapem jest okres od urodzenia do czasu podjcia obowizku szkolnego. Okres ten jest istotny dla pedagogiki specjalnej, zwBaszcza z punktu widzenia profilaktyki i rewalidacji, jak równie| wczesnej interwencji, co zostaBo podkre[lone przez Organizacj Narodów Zjednoczonych ju| w roku 1983  roku ustanowienia Dekady Osób NiepeBnosprawnych. Drugi z obszarów |ycia, o który pedagogika specjalna poszerzyBa swój zakres, to czas dojrzaBego |ycia czBowieka niepeBnosprawnego. Jest to okres zwizany z podejmowaniem dziaBaD majcych na celu przyznanie czBowiekowi z odchyleniami od normy godnego miejsca w [wiecie, zapewnienie równych szans i mo|liwo[ci na miar jego siB, budowanie wspólnego bytu opartego na trwaBych, humanistycznych zasadach, przyznajc mu prawo do |ycia na równi z innymi. Realizacja tych zobowizaD jest mo|liwa tylko poprzez poszerzenie tradycyjnych form ksztaBcenia i pomocy specjalnej o nowe, wyrosBe z do[wiadczeD przeszBo[ci, potrzeb dnia dzisiejszego i perspektyw jutra. NiemaB rol w wydobyciu czBowieka niepeBnosprawnego z izolacji spoBecznej i uczynienia go naturaln cz[ci spoBeczeDstwa wykorzystujc jego indywidualne zdolno[ci, mo|liwo[ci i godno[ osobist odegraBa Organizacja Narodów Zjednoczonych, proklamujc w 1981 roku Mi dzynarodowy Rok Osób NiepeBnosprawnych, nastpnie Dekad na rzecz Ludzi NiepeBnosprawnych (1992), a rok 2003 staB si Europejskim Rokiem Niepe Bnosprawnych. S to dziaBania  akcyjne , ale z caB pewno[ci s bardzo potrzebne, bo sukcesywnie przybli |aj spoBeczeDstwu potrzeby i problemy ludzi niepeBnosprawnych. Jedn z propozycji lansowanych obecnie w [wiecie i w Polsce jest próba stworzenia integracyjnego systemu rewalidacji osób niepeBnosprawnych w powizaniu z systemem instytucji rehabilitacyjnych. Przejawem dziaBaD w tym zakresie jest tworzenie szkóB integracyjnych. Zdaniem wielu autorów wBa[nie integracja ma nieocenion warto[ zarówno dla dziecka niepeBnosprawnego, jak i dla klasy, do której ono uczszcza, dla caBo[ci szkoBy i spoBeczeDstwa. Zasadnicz jej zalet jest to, |e dziecko niepeBnosprawne przygotowane zostaje do pózniejszego |ycia w grupie spoBecznej. Podkre[la si, |e w odpowiednich warunkach uczniowie niepeBnosprawni osigaj wyniki zbli|one do ich sprawnych rówie [ników, a ponadto zdobywaj umiejtno[ci istotne w kontaktach spoBecznych, dziki którym ich przej[cie do pracy zawodowej staje si Batwiejsze. Jednak|e nadal zbyt czsto za wskie drzwi, nieodpowiednie schody czy wysokie kraw|niki, a tak|e l k przed kontaktami z osobami peBnosprawnymi, sprawiaj, |e osoby niepeBnosprawne pozostaj w domu, chocia| stan zdrowia pozwala im na aktywno[ zawodow i spoBeczn. Mimo wielu niewtpliwych walorów szkoBa integracyjna wywoBuje zró|nicowane postawy. Z jednej strony postrzegana jest jako atrakcyjna, nowoczesna instytucja wielostronnego rozwoju wszystkich, którzy si z ni stykaj, to z drugiej strony realne jej istnienie nie wydaje si by tak optymistyczne. Obawy pod jej adresem wyra|one s zarówno przez rodziców i uczniów sprawnych, jak i rodziców oraz same dzieci niepeBnosprawne. Sporo wtpliwo[ci i niepokojów zgBaszaj nauczyciele, przewa|nie nie przygotowani lub zbyt powierzchownie edukowani (zaledwie roczne szkolenia podyplomowe) do podejmowania nowych zadaD, obawiajcy si innego dziecka w[ród sprawnych uczniów. Ta nowa w naszym systemie nauczania jako[ edukacyjna budzi wci| wiele kontrowersji. W[ród nich na pierwszy plan wysuwa si sposób oceniania wyników nauki i pracy uczniów. Zachowanie dotychczasowego, tradycyjnego systemu oceny i selekcji utrudnia wdro|enie nowej koncepcji szkoBy, która mogBaby si sta miejscem indywidualnego rozwoju, a zarazem integracji spoBecznej. W odniesieniu do osób z upo[ledzeniem umysBowym gBbszego stopnia, które wymagaj szeroko pojtej indywidualizacji tre[ci, form, metod nauczania i wychowania jest to niezwykle trudne. Brakuje tak|e ustaleD odnoszcych si do warunków, jakie powinna speBnia klasa szkolna, aby mo|na byBo rozwija w niej ksztaBcenie integracyjne. Wci| próbujemy wzorowa si na szkolnictwie europejskim, ale nasze realia finansowe i organizacyjne za tym nie pod|aj. Marzena Mieszkowicz Bibliografia: 1. Hulek A.  Pedagogika rewalidacyjna, PWN. Warszawa 1977; 2. Lipkowski O.  Dziecko spoBecznie niedostosowane i jego resocjalizacja, PWN, Warszawa 1971 r.; 3. Larkowa H.  Psychologiczne podstawy rewalidacji, (w:) Pedagogika rewalidacyjna (red.) Hulek A., PWN, Warszawa 1977 r.; 4. Lipkowski O.  Pedagogika specjalna. Zarys, PWN, Warszawa 1981, 5. Dziedzic S.  Rewalidacja upo[ledzonych umysBowo, (w:) Pedagogika rewalidacyjna (red.) Hulek A., PWN, Warszawa 1977 r.; 6. Borzyszkowska H.  Upo[ledzenie  rewalidacja dzieci i mBodzie|y upo[ledzonych umysBowo, (w:) Encyklopedia Pedagogiczna (red.) PomykaBo W., Warszawa 1993, 7. Grzegorzewska M.  Pedagogika specjalna, Warszawa 1968 r.; 8. Olechnowicz H.  Wyzwalanie aktywno[ci dzieci gBbiej upo[ledzonych umysBowo, WSiP, Warszawa 1994 r. Strona gBówna > Metody  programy > Rewalidacja

Wyszukiwarka