plik


ÿþDODATEK TEMATYCZNY nr 1/2008 Ryzyko zwizane z rcznymi pracami transportowymi Przewodnik po wybranych metodach oceny ryzyka: MAC i KIM OpracowaBa: Karolina GBówczyDska-Woelke Departament Warunków Pracy GIP Warszawa  grudzieD 2008 r. Tre[ Wstp 3 Cz[ I Karty Oceny Rcznych Prac Transportowych MAC  Manual Handling Assessment Charts 5 Instrukcja do oceny czynno[ci podnoszenia 6 Instrukcja do oceny czynno[ci przenoszenia 9 Instrukcja do oceny czynno[ci zespoBowych 12 PrzykBad oceny czynno[ci podnoszenia z wykorzystaniem metody MAC 15 Cz[ II Metoda Wskazników Kluczowych do oceny ryzyka zwizanego z rcznymi pracami transportowymi KIM  Key Item Method 17 Metoda Wskazników Kluczowych dla dziaBaD obejmujcych cignicie i pchanie 17 Metoda Wskazników Kluczowych dla dziaBaD obejmujcych podnoszenie, trzymanie i przenoszenie 21 PrzykBad oceny ryzyka z wykorzystaniem metody KIM 23 Literatura 24 Wydawca: GBówny Inspektorat Pracy Publikacja przygotowana przez Biuro Informacji GIP INSPEKTOR PRACY Redaktor prowadzcy - Maciej SokoBowski. Redaktor techniczny - Jan Klimczak Projekt okBadki i fot. Andrzej Jaworski ISSN 0239-3417 Adres: ul. Krucza 38/42, 00-926 Warszawa, tel. 022 420 37 32 Druk: Centrum ObsBugi Kancelarii Prezesa Rady Ministrów w Warszawie. Redakcja zastrzega sobie prawo zmiany tytuBów i skracania nadesBanych tekstów. Po|dane s zdjcia wykonane aparatem cyfro- wym o matrycy co najmniej 2 mln pikseli lub analogowym w formacie 15 x 21 cm na bByszczcym papierze. Zdjcia skanowane na skanerach biurowych nie nadaj si do druku. Ka|de zdjcie powinno by zaopatrzone w obja[nienie i nazwisko autora. Mate- riaBy do druku prosimy przesyBa na adres: inspektor@gip.pl Wstp Dolegliwo[ci mi[niowo-szkieletowe stanowi je- stawów, [cigien i wizadeB) do powa\nych urazów den z najpowszechniejszych problemów zdrowotnych (np. pkni), powodujcych dBugotrwaB nieobec- w Europie, dotykajcy miliony pracowników  a\ 24% no[ w pracy i nierzadko kosztown rehabilitacj. Roz- pracowników europejskich skar\y si na bóle krgo- wijaj si one z czasem i mog by spowodowane sBupa, a 22%  na bóle mi[ni. W nowych paDstwach sam prac  sposobem jej wykonywania, charakte- czBonkowskich schorzenia te wystpuj jeszcze cz- rystyk, ale tak\e warunkami [rodowiska pracy. [ciej  odpowiednio 39% i 36%.1 Do czynników ryzyka przyczyniajcych si do powsta- Skutki zdrowotne wykonywania rcznych prac wania lub pogBbiania dolegliwo[ci mi[niowo-szkiele- transportowych w okre[lonych warunkach s ró\no- towych nale\y, zgodnie z poni\szym rysunkiem, rodne, od krótkotrwaBego bólu (ko[ci, mi[ni, nerwów, zaliczy: Czynniki zwizane Czynniki osobnicze z wysiBkiem fizycznym przemieszczana wiek masa pBe obci|enie czstotliwo[ sprawno[ fizyczna statyczne powtarzania czynno[ci (...) podnoszenia, (...) przenoszenia Czynniki ryzyka dolegliwo[ci mi[niowo-szkieletowych (...) mo|liwo[ wpBywania na sposób i tempo pracy mo|liwo[ wspóBpracy Czynniki organizacyjne Rys. 1 Czynniki przyczyniajce si do powstania lub pogBbienia dolegliwo[ci mi[niowo-szkieletowych 1 Czwarte europejskie badanie warunków pracy, Europejska Fundacja na rzecz Poprawy Warunków [ycia i Pracy w Dublinie, 2005. Szerzej o dolegliwo[ciach i ich skutkach w publikacji: Mniej dzwigaj. Informacje dla pracodawców i pracowników sektora budowlanego lub han- dlu detalicznego, wydanej przez PIP w ramach Europejskiej kampanii kontrolno-informacyjnej SLIC, Rczne przemieszczanie ci\arów 2008. 3 Pojawianiu si dolegliwo[ci mi[niowo-szkieleto- Metody prezentowane w przewodniku s Batwe wych mo\na skutecznie przeciwdziaBa poprzez wia- w stosowaniu, gdy\ opieraj si gotowych wzorcach po- rygodn analiz i ocen wystpujcych zagro\eD równawczych (piktogramach, zdjciach). Zakres ich wy- zwizanych z wykonywanymi pracami transportowy- korzystania jest bardzo du\y, nie zaw\ono ich mi, zaplanowanie i wdra\anie adekwatnych [rodków stosowania do konkretnych bran\. Nale\y jednak zwró- profilaktycznych oraz konsekwentne stosowanie si ci uwag, \e istniej przypadki bardziej skomplikowa- do nich. ne, jak np. przemieszczanie ludzi lub zwierzt, co Problemy mog si pojawi ju\ na etapie komplekso- zwizane jest z nieprzewidywalno[ci ich ruchów i mo- wej identyfikacji czynników ryzyka zwizanych z rczny- \e wpBywa na bezpieczeDstwo pracowników. mi pracami transportowymi. W niniejszym przewodniku Przewodnik zawiera informacje na temat do- przedstawiono dwie metody oceny ryzyka opracowane brych praktyk, które cho nie s obowizkowe dla takich prac, z punktu widzenia ryzyka dla ukBadu mi- do stosowania, mog okaza si bardzo pomocne. [niowo-szkieletowego, a szczególnie ldzwiowego od- Ze wzgldu na fakt, \e obie metody zostaBy opra- cinka krgosBupa. cowane przez specjalistów zagranicznych, mog Pierwsz metod, opisan w przewodniku, s Karty one uwzgldnia inne wymagania szczegóBowe ni\ Oceny Rcznych Prac Transportowych (ang. Manual obowizujce w Polsce. Dlatego korzystajc z nich, Handling Assessment Charts  MAC) opracowane przez nale\y przestrzega normatywów higienicznych specjalistów z brytyjskiej inspekcji pracy (HSE) i opubli- oraz innych wskazaD okre[lonych w nastpujcych kowane po raz pierwszy w 2003 roku. rozporzdzeniach: Drug metod, przedstawion w dalszej cz[ci Ministra Pracy i Polityki SpoBecznej z dnia 14 przewodnika, jest Metoda Wskazników Kluczowych marca 2000 r. w sprawie bezpieczeDstwa i higieny (ang. Key Item Method  KIM), opracowana przez Fe- pracy przy rcznych pracach transportowych (Dz. deralny Instytut BezpieczeDstwa i Higieny Pracy U. Nr 26, poz. 313 z pózn. zm.), (BAuA) w Niemczech. Przewodnik zawiera ponadto Rady Ministrów z dnia 10 wrze[nia 1996 r. przykBady praktycznego zastosowania obu metod. w sprawie wykazu prac szczególnie uci\liwych Liczne praktyczne rozwizania dot. eliminowania i szkodliwych dla zdrowia kobiet (Dz. U. Nr 114, lub ograniczania uci\liwo[ci zwizanych z rcznymi poz. 545 z pózn. zm.), pracami transportowymi2 [wiadcz o tym, \e takie po- Rady Ministrów z dnia 24 sierpnia 2004 r. stpowanie daje wymierne efekty w postaci zmniejsze- w sprawie wykazu prac wzbronionych mBodocia- nia absencji chorobowej, co prowadzi do obni\enia nym i warunków ich zatrudniania przy niektórych kosztów pracy i podniesienia jej jako[ci. z tych prac (Dz. U. Nr 200, poz. 2047 z pózn. zm.). 2 Safety and Health at Work, European Good Practice Awards 2007, Prevention of work-related MSDs in practice  Lighten the Load A Euro- pean Campaign on Musculoskeletal Disorders; European Agency for Safety and Health at Work, Luxemburg 2008  materiaB przedstawiaj- cy przykBady praktycznych rozwizaD w zakresie eliminowania lub ograniczania uci\liwo[ci zwizanej z rcznymi pracami transportowymi i korzy[ci z tego pBynce dla przedsibiorstwa. 4 Cz[ I Karty Oceny Rcznych Prac Transportowych (MAC  Manual Handling Assessment Charts) Brytyjska inspekcja pracy (HSE) opracowaBa narz- dywidualne predyspozycje pracownika (np. wiek, stan dzie sBu\ce do oceny najczstszych czynników ryzy- zdrowia, sprawno[ fizyczn). ka wystpujcych przy czynno[ciach podnoszenia W jaki sposób wypeBni karty MAC? (i opuszczania), przenoszenia i przy zespoBowych pra- Nale\y podda obserwacji sposób wykonywania cach transportowych  pod nazw Karty Oceny Rcz- rcznych prac transportowych i warunki pracy, by nych Prac Transportowych (MAC). Stosujc te Karty upewni si, \e mamy do czynienia z normalnymi (typo- mo\na znacznie Batwiej dokona oceny wszelkich ryzy- wymi) procedurami roboczymi. W toku procesu oceny kownych prac transportowych (których unikn nie mo\na zasign opinii pracowników oraz spoBecznych mo\na), przez co ryzyko urazów zmniejsza si w mo\- inspektorów pracy. Tam, gdzie kilku pracowników wy- liwie najwy\szym stopniu. konuje to samo zadanie, nale\y zwróci uwag na wy- Za pomoc Kart mo\na sporzdzi 3 rodzaje oce- mogi, jakie narzuca dana praca z perspektywy ny (kolejno omówione w dalszej cz[ci przewodnika): wszystkich pracowników. czynno[ci podnoszenia  strony 6  8, Nastpnie nale\y wybra wBa[ciwy typ oceny (tj. czynno[ci przenoszenia  strony 9  11, podnoszenia, przenoszenia lub pracy zespoBowej). Je- czynno[ci zespoBowe  strony 12  14. \eli zadanie dotyczy zarówno podnoszenia, jak i prze- Podczas oceny ryzyka zawodowego przy rcznych noszenia, nale\y wzi pod uwag obie sytuacje. pracach transportowych wa\ne jest, aby wzi Okre[lajc stopieD ryzyka dla ka\dego z jego pod uwag wszystkie czynniki majce znaczenie dla czynników nale\y kierowa si stosown instrukcj jej poprawnego przeprowadzenia. W tym celu nale\y i wykresem przepBywowym (wykresy: 1 na str. 7, 4 zastosowa odpowiednie wytyczne (instrukcje na stro- na str. 11 i 5 na stronie 13). nach: 6, 9 i 12) by okre[li zagro\enia. Nastpnie na- Klasyfikacja stopni ryzyka podana jest poni\ej: le\y wprowadzi adekwatne zalecenia ukierunkowane W arkuszu wyników MAC (str. 14) wprowadza si na ograniczenie skutków oddziaBywania zidentyfikowa- kolory i odpowiedni punktacj. Zaliczenie danej nych czynników ryzyka. Korzystny wpByw na wyniki czynno[ci do pasma o okre[lonym kolorze pomaga dziaBaD ograniczajcych ryzyko zwizane z rcznym ustali, które elementy wykonywanego zadania wy- transportem bdzie miaBo wBczenie w ten proces pra- magaj uwagi. cowników oraz ich bezpo[rednich przeBo\onych (np. Dodanie punktacji (suma)  pomaga okre[li, kierowników produkcji). na jakie prace nale\y zwróci uwag w pierwszej Uwaga: kolejno[ci, pomo\e te\ sprawdzi, na ile skutecz- Karty MAC nie maj zastosowania do oceny rcz- ne s dziaBania naprawcze. nych prac transportowych polegajcych na cigniciu UzupeBnienia wymagaj te\ pozostaBe informacje oraz pchaniu. Nie sBu\ równie\ ocenie peBnego ryzy- o wykonywanych zadaniach, zgodnie z arkuszem. ka zawodowego ze wskazaniem jego dopuszczalno- [ci, jak równie\ istniejcego w miejscu pracy ryzyka Na stronie brytyjskiej inspekcji pracy: wystpienia dolegliwo[ci koDczyn górnych. www.hse.gov.uk/msd WypeBniajc arkusz oceny nale\y uwzgldnia in- mo\na znalez dodatkowe przydatne materiaBy. G = Kolor ZIELONY (green)  ryzyko maBe. Tam, gdzie zachodzi taka potrzeba, nale\y uwzgldni podatno[ na ryzyko szczególnych grup pracowników (np. kobiet w ci\y, mBodocianych itp.). A = Kolor BURSZTYNOWY (amber)  ryzyko [rednie  wnikliwie zbadaj wykonywane zadania R = Kolor CZERWONY (red)  ryzyko du\e  potrzebna niezwBoczna reakcja. Na ryzyko urazów mo\e by nara\ona znaczna cz[ pracowników. P = kolor PURPUROWY (purple)  ryzyko bardzo du\e. Czynno[ci takie mog stwarza powa\ne ryzyko odniesienia urazów i powinny zosta poddane dokBadnej analizie, zwBaszcza, gdy caBy ci\ar Badunku utrzymuje jedna osoba. 5 INSTRUKCJA DO OCENY CZYNNOZCI PODNOSZENIA A Masa Badunku /Czstotliwo[ podnoszenia zawsze nale\y zaBo\y, \e mo\e wydarzy si Konieczne jest odnotowanie masy Badunku i czsto- sytuacja najbardziej niekorzystna. Przy ocenie tliwo[ci powtarzania czynno[ci podnoszenia. Nastpnie mo\na kierowa si ilustracjami (fot. 2): nale\y odczyta oznaczenie kategorii ryzyka z wykre- D Skrcanie tuBowia i przechyB boczny su 2 (str. 8) i wprowadzi do arkusza wyników (str. 14) Obserwacji poddaje si tuBów pracownika w trakcie kolor danej grupy i punktacj. Je\eli kolor grupy jest pur- podnoszenia Badunku. Je\eli w stosunku do bioder i ud purowy, zadanie wymaga dokBadnego przeanalizowa- tuBów jest skrcony lub gdy pracownik przechyla si nia, pewne czynno[ci, które mog powa\nie zagra\a przy tym w jedn stron, oznaczamy t czynno[ kolo- urazami, powinny by wnikliwie zbadane, zwBaszcza rem bursztynowym, a punktacja wynosi 1. Je\eli w trak- wówczas, gdy Badunek utrzymuje jedna osoba. cie podnoszenia tuBów jednocze[nie skrca si Uwaga: du\a czstotliwo[ rcznych prac z Badun- i wygina, odpowiedni dla tej czynno[ci jest kolor czer- kami lekkimi mie[ci si w obrbie strefy zielonej, ale wony, a punktacja wynosi 2. mo\e Bczy si z problemami z górnymi koDczynami. E Ograniczenia postawy B OdlegBo[ rk od dolnego odcinka krgo- Je\eli ruchy pracownika nie s skrpowane, dla sBupa danej czynno[ci odpowiedni jest kolor zielony, W tym przypadku obserwacji nale\y podda spo- a punktacja wynosi 0. Je\eli z powodu niewystarcza- sób wykonywania pracy, w celu zbadania odlegBo[ci jcego miejsca (np. wska szczelina pomidzy pale- poziomej midzy rkami pracownika a dolnym odcin- t Badunku a zsypni) lub ukBadu przestrzennego kiem krgosBupa. Oceniajc, zawsze nale\y zaBo\y, \e stanowiska pracy (np. zbyt wysokie podwieszenie mo\e wydarzy si sytuacja najbardziej niekorzystna. przeno[nika), wykonywane przez pracownika pod- Przy ocenie mo\na kierowa si ilustracjami (fot. 1): czas podnoszenia ruchy s skrpowane, stosowny fot. 1 BLISKA ZREDNIA ZREDNIA DALEKA Górna cz[ Górna cz[ TuBów pochylony w przód Górna cz[ ramion ramion ustawiona pionowo, ramion na ukos od ciaBa A/3 daleko od ciaBa, tuBów tuBów wyprostowany G/0 A/3 pochylony R/6 C Podnoszenie w pionie jest kolor bursztynowy, a punktacja wynosi 1. Je\eli Obserwacji podlega poBo\enie rk pracownika przy ruchy s bardzo skrpowane, odpowiednim kolorem rozpoczciu podnoszenia i w jego trakcie. Oceniajc, jest czerwony, a punktacja wynosi 3 (praca w ciasnym fot. 2 Powy\ej kolan i/lub poni\ej Poni\ej kolan i/lub powy\ej Poziom podBogi lub ni\szy R/3 Wysoko[ gBowy lub wy\sza R/3 wysoko[ci Bokcia G/0 Bokcia A/1 6 pomieszczeniu, jak np. luk baga\owy w samolocie). Np. mikkie worki lub Badunki nieregularne. F Pochwycenie Badunku G Stan nawierzchni DOBRE - G/0 PodBoga sucha i czysta, w dobrym stanie - G/0 Pojemniki z dobrze zaprojektowanymi, pasujcymi PodBoga sucha, ale w zBym stanie, wytarta lub nie- rczkami lub uchwytami, równa - A/1 Np. uchwyty na staBe przymocowane do pojemni- PodBoga zanieczyszczona/mokra, pochyBa lub nie- ków lub doraznie stosowane  umo\liwiajce wygodny chwyt. stabilna - R/2 DOSTATECZNE - A/1 H Inne czynniki [rodowiskowe Pojemniki z niewBa[ciwymi rczkami lub uchwytami, Obserwacji nale\y podda [rodowisko pracy i przy- Palce musz by zaci[nite pod ktem 90° pod po- pisa punktacj stosownie do tego, czy czynno[ci pod- jemnikiem. noszenia s dokonywane w skrajnych temperaturach, SAABE - R/2 przy silnych podmuchach powietrza lub przy skrajnym yle zaprojektowane pojemniki, cz[ci obluzowane, o[wietleniu (ciemno, jasno lub sBaby kontrast). Je\eli nieregularne przedmioty, nieporczne lub trudne wystpuje jeden z czynników ryzyka, wynik nale\y za- do uchwycenia. notowa jako 1, je\eli dwa lub wicej  jako 2. Kolor i ocen liczbow nale\y wprowadzi do arkusza oceny PODNOSZENIE (str. 14) Patrz WYKRES* G/0 Patrz WYKRES* A/4 Brak czynników A G/0 Patrz WYKRES* R/6 ryzyka Masa Badunku/ H 50 kg lub wicej P/10 czstotliwo[ Jeden czynnik Inne czynniki A/1 ryzyka podnoszenia [rodowiskowe (WYKRES* 2 str. 8) Dwa czynniki BLISKA: górna R/2 ryzyka i wicej cz[ ramion G/0 pionowo, tuBów wyprostowany Sucha w dobrym G/0 ZREDNIA: górna stanie cz[ ramion na B A/3 ukos albo tuBów Sucha w zBym OdlegBo[ rk pochylony w przód G stanie lub A/1 od dolnego odcinka Stan nawierzchni nierówna krgosBupa DALEKA: górna cz[ ramion Zanieczyszczona, R/6 ukosem, a tuBów mokra, nierówna R/2 pochylony w przód lub niestabilna Powy\ej kolan G/0 DOBRE G/0 i/lub poni\ej Bokcia C Poni\ej kolan i/lub PrzestrzeD podnoszenia A/1 F powy\ej Bokcia DOSTATECZNE A/1 w pionie Pochwycenie Badunku Na poziomie podBogi lub ni\ej R/3 SAABE R/2 i/lub powy\ej gBowy Skrcanie/przechyB boczny tuBowia G/0 NIESKRPOWANA G/0 maBe lub \adne D Skrcanie LUB E Skrcanie/ przechyB przechyB boczny A/1 SKRPOWANA A/1 Ograniczenia postawy tuBowia boczny tuBowia Skrcanie ORAZ BARDZO przechyB boczny R/2 R/3 SKRPOWANA tuBowia Wykres 1. Wykres przepBywowy dla czynno[ci podnoszenia 7 Wykres 2. Wykres masy Badunku i czstotliwo[ci podnoszenia P=10 50 R=6 40 30 A=4 20 10 G=0 0 30 minut 5 minut 2 minuty 1 minuta 14 sekund 9 sekund 5 sekund Jedno podniesienie na dzieD (2) (12) (30) (60) (250) (400) (720) PrzedziaB czasowy, po którym czynno[ jest powtarzana (liczba podniesieD na godzin) Masa Badunku (kg) 8 INSTRUKCJA DO OCENY CZYNNOZCI PRZENOSZENIA A Masa Badunku/czstotliwo[ przenoszenia D Ograniczenia postawy Konieczne jest odnotowanie masy Badunku oraz Je\eli ruchy pracownika nie s skrpowane, dla da- czstotliwo[ci czynno[ci przenoszenia. Nastpnie na- nej czynno[ci odpowiedni jest kolor zielony, a punkta- le\y odczyta oznaczenie kategorii ryzyka z wykresu 4 cja wynosi 0. Je\eli podczas przenoszenia pracownik na str. 10 i wprowadzi do arkusza wyników (str. 14) zajmuje postaw skrpowan przez czynniki zewntrz- kolor danej grupy i punktacj. Je\eli kolor jest purpu- ne (np. wskie drzwi, przez które mo\e on przej[ tyl- rowy, wykonywane zadanie powinno by przeanalizo- ko wykonujc obrót lub zmieniajc poBo\enie wane dokBadnie, gdy\ czynno[ci takie mog stwarza Badunku), wtedy odpowiednim kolorem jest bursztyno- powa\ne ryzyko odniesienia urazów i powinny by wy, a punktacja wynosi 1. Je\eli postawa jest znacz- poddane obserwacji, zwBaszcza, je\eli Badunek jest nie ograniczona, prawidBowym kolorem jest czerwony, przenoszony przez jedn osob. a punktacja wynosi 3 (np. przenoszenie Badunku z po- B OdlegBo[ rk od dolnego odcinka krgo- chylonym tuBowiem, w pomieszczeniach z niskim stro- sBupa pem, np. w piwnicy). W tym przypadku obserwacji nale\y podda sposób E Pochwycenie Badunku wykonywania zadania, w celu zbadania odlegBo[ci w po- DOBRE - G/0 ziomie midzy rkami a dolnym odcinkiem krgosBupa. Pojemniki z dobrze zaprojektowanymi, pasujcymi Oceniajc, zawsze nale\y zaBo\y, \e mo\e wydarzy rczkami lub uchwytami. si sytuacja najbardziej niekorzystna. Przy ocenie Np. uchwyty na staBe przymocowane do pojemni- mo\na kierowa si ilustracjami (fot. 3). ków lub doraznie stosowane  umo\liwiajce wygod- C Asymetria tuBowia i Badunku ny chwyt. Czynnikiem ryzyka Bczonym z urazami ukBadu mi- DOSTATECZNE - A/1 [niowo-szkieletowego jest postawa pracownika i sta- Pojemniki z niewBa[ciwymi rczkami lub uchwytami. bilno[ Badunku. Przy ocenie tego czynnika mo\na Palce musz by zaci[nite pod ktem 90 stopni kierowa si ilustracjami (fot. 4). pod pojemnikiem. fot. 3 BLISKA DALEKA ZREDNIA ZREDNIA Górna cz[ Górna cz[ ramion Górna cz[ TuBów pochylony w przód A/3 ramion ustawiona pionowo, daleko od ciaBa, tuBów ramion na ukos od ciaBa A/3 tuBów wyprostowany G/0 pochylony R/6 fot. 4 Aadunek i ramiona symetrycznie przed tuBo- Aadunek i ramiona niesymetrycznie, tuBów Aadunek trzymany jedn rk z boku wiem G/0 wyprostowany A/1 R/2 9 SAABE - R/2 H OdlegBo[ przenoszenia yle zaprojektowane pojemniki, cz[ci obluzowane, Obserwujc wykonywane zadanie nale\y poda nieregularne przedmioty, nieporczne lub trudne w przybli\eniu caBkowit odlegBo[ przenoszenia Ba- do uchwycenia. dunku (nie w linii prostej). Np. mikkie worki lub Badunki nieregularne. I Przeszkody na drodze F Stan nawierzchni Je\eli pracownik musi przenie[ Badunek po po- PodBoga sucha i czysta w dobrym stanie - G/0 chyBo[ci, przez zamknite drzwi lub musi obchodzi PodBoga sucha, ale w zBym stanie, wytarta lub nie- przeszkody gro\ce potkniciem, odpowiednim ko- równa - A/1 lorem jest bursztynowy, a punktacja wynosi 2. Je\e- PodBoga zanieczyszczona/mokra, pochyBa lub nie- li zadanie wymaga wnoszenia Badunku po drabinie, stabilna - R/2 poziom ryzyka powinien by okre[lony jako czerwo- G Inne czynniki [rodowiskowe ny, a punktacja  3. Je\eli zadanie wi\e si z wicej Oceniajc warunki [rodowiska pracy nale\y spraw- ni\ jednym czynnikiem ryzyka (np. pochyBo[ i dra- dzi, czy czynno[ci przenoszenia dokonuje si: w skraj- bina) w arkuszu oceny nale\y wpisa punktacj nej temperaturze, przy silnych podmuchach powietrza, Bczn. lub przy skrajnym o[wietleniu (ciemno, jasno, sBaby Pole opisu zadania w arkuszu oceny nale\y uzupeB- kontrast). Je\eli wystpuje jeden z tych czynników na- ni tak\e o dane dotyczce wysoko[ci drabiny i/lub le\y wpisa 1 punkt, je\eli dwa lub wicej  2 punkty. kta jej nachylenia. Wykres 3. Wykres masy Badunku i czstotliwo[ci przenoszenia P=10 50 40 R=6 30 A=4 20 10 G=0 0 12 sekund Jedno przeniesienie 30 minut 5 minut 2 minuty 1 minuta (300) na dzieD (2) (12) (30) (60) PrzedziaB czasowy, po którym czynno[ jest powtarzana (liczba czynno[ci przeniesienia na godzin) 10 Masa Badunku (kg) Kolor i ocen liczbow nale\y wprowadzi do arkusza oceny PRZENOSZENIE (str. 14) Patrz WYKRES* G/0 [adnych A przeszkód lub G/0 Masa Badunku/ Patrz WYKRES* A/4 droga pozioma czstotliwo[ przenoszenia Patrz WYKRES* R/6 Stromy spadek A/2 (WYKRES* 3 str. 10) I Przeszkody 50 kg lub wicej P/10 Przeszkody na drodze gro\ce A/2 potkniciem lub schody BLISKA: górna cz[ ramion Drabiny R/3 G/0 pionowo, tuBów wyprostowany B ZREDNIA: górna OdlegBo[ rk cz[ ramion na od dolnego odcinka A/3 ukos albo tuBów 2 m - 4 m G/0 krgosBupa pochylony w przód H 4 m  10 m A/1 OdlegBo[ przenoszenia DALEKA: górna cz[ ramion 10 m lub wicej R/3 R/6 ukosem, a tuBów pochylony w przód Aadunek symetrycznie, G/0 z przodu, w obu rkach Brak czynników G/0 ryzyka C Aadunek G Jeden czynnik Asymetria tuBowia asymetrycznie lub A/1 Inne czynniki A/1 ryzyka i Badunku z boku, w dwóch [rodowiskowe rkach Dwa czynniki R/2 ryzyka i wicej Aadunek w jednej rce, z boku, R/2 tuBów skrcony lub zgity Sucha w dobrym G/0 NIESKRPOWANA G/0 stanie Sucha w zBym D F stanie lub A/1 SKRPOWANA A/1 nierówna Ograniczenia postawy Stan nawierzchni Zanieczyszczona, BARDZO mokra, nierówna R/2 R/3 SKRPOWANA lub niestabilna DOBRE G/0 E DOSTATECZNE A/1 Pochwycenie Badunku SAABE R/2 Wykres 4. Wykres przepBywowy dla czynno[ci przenoszenia 11 INSTRUKCJA DO OCENY CZYNNOZCI ZESPOAOWYCH A Masa Badunku dza, odpowiednim kolorem bdzie zielony, a punktacja Konieczne jest odnotowanie masy Badunku oraz licz- wynosi 0. Je\eli z powodu niewystarczajcego miej- by pracowników biorcych udziaB w wykonaniu zada- sca (np. wska szczelina pomidzy palet Badunku nia. Nastpnie nale\y odczyta oznaczenie kategorii a zsypni) lub ukBadu przestrzennego stanowiska pra- ryzyka z wykresu 5 na stronie 13 (wykres przepBywowy cy (np. zbyt wysokie podwieszenie przeno[nika), po- dla czynno[ci zespoBowych) i wprowadzi do arkusza stawa pracownika jest skrpowana, stosowny jest wyników (str. 14) kolor danej grupy oraz punktacj. Je- kolor bursztynowy, a punktacja wynosi 1. Je\eli ruchy \eli kolor jest purpurowy  zadanie powinno by uwa\- s bardzo ograniczone, odpowiednim kolorem jest nie przeanalizowane. Takie czynno[ci mog stwarza czerwony a punktacja wynosi 3 (np. praca w ciasnym powa\ne ryzyko odniesienia urazów i powinny zosta pomieszczeniu, jak np. luk baga\owy w samolocie czy poddane dokBadnej obserwacji, zwBaszcza, gdy Badu- przenoszenie Badunku z pochylonym tuBowiem, w po- nek jest podtrzymywany rcznie przez zespóB, bez wy- mieszczeniach z niskim stropem np. w piwnicy). korzystania np. sprztu pomocniczego. F Pochwycenie Badunku B OdlegBo[ rk od dolnego odcinka krgo- DOBRE - G/0 sBupa Pojemniki z dobrze zaprojektowanymi, pasujcymi W tym przypadku obserwacji nale\y podda spo- rczkami lub uchwytami. sób wykonywania zadania, w celu zbadania odlegBo[ci Np. uchwyty na staBe przymocowane do pojemni- w poziomie pomidzy rkami a dolnym odcinkiem kr- ków lub doraznie stosowane  umo\liwiajce wygod- gosBupa. Oceniajc, zawsze nale\y zaBo\y, \e mo- ny chwyt \e wydarzy si sytuacja najbardziej niekorzystna. DOSTATECZNE - A/1 Przy ocenie mo\na kierowa si ilustracjami (fot. 5): Pojemniki z niewBa[ciwymi rczkami lub uchwytami. C Podnoszenie w pionie Palce musz by zaci[nite pod ktem 90 stopni Obserwacji podlega poBo\enie rk pracownika pod pojemnikiem przy rozpoczciu podnoszenia i w jego trakcie. Ocenia- SAABE - R/2 jc, zawsze nale\y zaBo\y, \e mo\e wydarzy si yle zaprojektowane pojemniki, cz[ci obluzowane, sytuacja najbardziej niekorzystna. Przy ocenie mo\- nieregularne przedmioty, nieporczne lub trudne na kierowa si poni\szymi ilustracjami (fot. 6, str. 14): do uchwycenia D Skrcanie tuBowia i przechyB boczny Mikkie worki lub nieregularne Badunki Obserwacji poddaje si tuBów pracowników pod- G Stan nawierzchni czas podnoszenia Badunku. Je\eli w stosunku do bio- PodBoga sucha i czysta w dobrym stanie - G/0 der i ud tuBów jest skrcony lub pracownicy podczas PodBoga sucha, ale w zBym stanie, wytarta lub nie- podnoszenia przechylaj si w jedn stron, odpo- równa - A/1 wiedni bdzie kolor bursztynowy, a punktacja wyno- Zanieczyszczona/mokra, pochyBa lub niestabilna - si 1. Je\eli w trakcie podnoszenia Badunku tuBów R/2 jednocze[nie skrca si i wygina, odpowiedni jest ko- H Inne czynniki [rodowiskowe lor czerwony, a punktacja wynosi 2. Podczas obserwacji [rodowiska pracy nale\y E Ograniczenia postawy zapisa, czy praca odbywa si: w skrajnej tempera- Je\eli w ruchach pracownikowi nic nie przeszka- turze, przy silnych podmuchach powietrza, lub fot. 5 BLISKA DALEKA ZREDNIA ZREDNIA Górna cz[ Górna cz[ ramion Górna cz[ TuBów pochylony w przód A/3 ramion ustawiona pionowo, daleko od ciaBa, tuBów ramion na ukos od ciaBa A/3 tuBów wyprostowany G/0 pochylony R/6 12 Kolor i ocen liczbow nale\y wprowadzi do arkusza oceny PRACE ZESPOAOWE (str. 14) Dwie osoby < 35 kg G/0 3 osoby < 40 kg DOBRA G/0 2 osoby 35-50 kg 3 osoby 40-75 kg A/4 A I 4 osoby 40-100 kg Masa Badunku Komunikowanie, ZREDNIA A/1 2 osoby 50-85 kg koordynacja i kontrola 3 osoby 75-125 kg R/6 4 osoby 100-170 kg 2 osoby > 85 kg SAABA R/3 3 osoby > 125 kg P/10 4 osoby > 170 kg BLISKA: górna cz[ ramion G/0 pionowo, tuBów wyprostowany B Brak czynników G/0 ZREDNIA: górna ryzyka OdlegBo[ rk cz[ ramion na od dolnego odcinka A/3 H ukos albo tuBów Jeden czynnik A/1 krgosBupa Inne czynniki pochylony w przód ryzyka [rodowiskowe Dwa czynniki DALEKA: górna R/2 ryzyka i wicej cz[ ramion R/6 ukosem a tuBów pochylony w przód Powy\ej kolana G/0 i/lub poni\ej Bokcia Sucha w dobrym G/0 Poni\ej kolana stanie C i/lub powy\ej A/1 PrzestrzeD podnoszenia Bokcia Sucha w zBym w pionie G stanie lub A/1 Na poziomie nierówna Stan nawierzchni podBogi lub ni\ej R/3 i/lub powy\ej Zanieczyszczona, gBowy mokra, nierówna R/2 lub niestabilna Skrcanie/przechyB boczny tuBowia G/0 maBe lub \adne D DOBRE G/0 Skrcanie LUB Skrcanie tuBowia przechyB boczny A/1 i przechyB boczny tuBowia F Skrcanie ORAZ DOSTATECZNE A/1 Pochwycenie Badunku przechyB boczny R/2 tuBowia SAABE R/2 NIESKRPOWANA G/0 E SKRPOWANA A/1 Ograniczenia postawy BARDZO R/3 SKRPOWANA Wykres 5. Wykres przepBywowy dla czynno[ci zespoBowych 13 fot. 6 Powy\ej kolan i/lub poni\ej Poni\ej kolan i/lub powy\ej Poziom podBogi lub ni\szy R/3 Wysoko[ gBowy lub wy\sza R/3 wysoko[ci Bokcia G/0 Bokcia A/1 przy skrajnym o[wietleniu (ciemno, jasno lub sBaby mi. PrzykBadem dobrego komunikowania mo\e by kontrast). Je\eli wystpuje jeden z czynników ryzyka, poprzedzajce podniesienie odliczanie:  raz, dwa, nale\y wpisa 1 punkt, je\eli dwa lub wicej  trzy itp. Je[li grupa panuje nad Badunkiem, podnosze- 2 punkty. nie  idzie gBadko i wszyscy czBonkowie ekipy podno- I Komunikowanie, koordynacja i kontrola sz wspólnie. NiewBa[ciwie skoordynowanie czynno[ci Podczas zbiorowego podnoszenia ci\arów du\e zespoBu mo\e sprawi, \e caBy ci\ar przypadnie jed- znaczenie ma komunikowanie si midzy pracownika- nemu z czBonków ekipy. Arkusz wyników MAC Nazwa zakBadu pracy: ......................................................................................................................................... Opis wykonywanego zadania: & & & ..........................& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & .......... Czy istniej oznaki, \e dane zadanie jest bardzo ryzykowne? (Zaznacz w odpowiednim kwadracie) Przy wykonywaniu rcznych prac transportowych zdarzaBy si wypadki (rejestr wypadków przy pracy) Wiadomo, \e zadanie wymaga znacznej siBy (znaczny wydatek energetyczny) lub jest bardzo ryzykowne Wykonujcy zadanie pracownicy wykazuj oznaki zmczenia (przyspieszony i ci\ki oddech, czerwona twarz, pot) Inne oznaki, je[li istniej: .................................................................................................................................. Data: ......................... Podpis: ................................................. Oznacz poni\sze pola kolorem i wpisz ocen liczbow dla ka\dego czynnika ryzyka Pasmo koloru (G, A, R, lub P) Punktacja Podnoszenie Przenoszenie ZespóB Podnoszenie Przenoszenie ZespóB Masa Badunku i czstotliwo[ podnoszenia/przenoszenia OdlegBo[ rk od dolnego odcinka krgosBupa PrzestrzeD podnoszenia w pionie Skrcanie tuBowia i przechyB boczny Asymetria Badunku i tuBowia (przy przenoszeniu) Ograniczenia postawy Pochwycenie Badunku Stan nawierzchni OdlegBo[ przenoszenia Przeszkody na drodze (tylko dla przenoszenia) Komunikowanie i koordynacja (tylko prace zespoBowe) Inne czynniki ryzyka, np. czynniki [rodowiskowe, indywidualne, psychologiczne itp. PUNKTACJA ACZNA 14 PrzykBad oceny czynno[ci podnoszenia z wykorzystaniem metody MAC Opis wykonywanego zadania: Pracownik obsBuguje tokark uniwersaln. Obrabia elementy  waBki o masie okoBo 2 kg (wymiary: dBugo[  350 mm, [rednica  80 mm). Czas trwania jednej operacji wynosi 8 minut i obejmuje pobranie elementu z po- jemnika póBwyrobów ustawionego na poziomie podestu roboczego (prawa strona), zamontowanie go w uchwycie samocentrujcym, toczenie oraz zdemontowanie i odBo\enie w pojemniku usytuowanym poza podestem robo- czym (lewa strona). Pojemnik póBwyrobów zawiera 50 sztuk waBków do obróbki i transportowany jest na poczt- ku zmiany roboczej na stanowisko pracy przy wykorzystaniu wózka czterokoBowego. Pojemnik na gotowe wyroby Pojemnik na póBwyroby Ocena rcznych prac transportowych (przy wykorzystaniu wykresu przepBywowego ze strony 7) A Masa Badunku /czstotliwo[ podnoszenia przedstawionymi na fot. 1 na stronie 6, nale\y przyj Warto[ punktow okre[lajc poziom ryzyka od- warto[ A/3. czytujemy z wykresu ze strony 8. Przy masie wynosz- C PrzestrzeD podnoszenia w pionie cej 2 kg oraz czstotliwo[ci podnoszenia okoBo 15 razy Pojemniki zostaBy ustawione na poziomie podBogi na godzin (je[li w cigu godziny wykonanych mo\e (a w przypadku pojemnika na wyroby gotowe  na po- by ponad 7 operacji toczenia, to przedmioty nale\y ziomie ni\szym). Pracownik nie stosuje technik bez- podnie[ i opu[ci okoBo 14 -15 razy), czyli pomidzy piecznego podnoszenia, co wymaga okre[lenia ryzyka warto[ciami 12 a 30 razy na godzin na wykresie  na poziomie R/3 (p. fot. 2 na stronie 6). uzyskujemy wynik G/0. O skutkach takiego sposobu podnoszenia czytaj Uwaga: Na tym etapie nale\y wzi pod uwag w wydanej przez PIP broszurze:  Mniej dzwigaj  In- normatywy higieniczne dotyczce dopuszczalnych formacje dla pracodawców i pracowników sektora bu- mas przemieszczanych przez m\czyzn, kobiety i mBo- dowlanego lub handlu detalicznego , str. 10-13. docianych obowizujce w kraju. D Skrcanie/przechyB boczny tuBowia B OdlegBo[ rk od dolnego odcinka krgo- Podczas podnoszenia i opuszczania elementów sBupa obrabianych pracownik skrca si i pochyla jednocze- Podczas podnoszenia i opuszczania elementu ob- [nie. Poziom ryzyka to R/2. rabianego pracownik pochyla tuBów do przodu. Porów- E Ograniczenia postawy nujc pozycj przyjt przez niego z postawami ciaBa Sposób wykonywania pracy, podnoszenie elemen- 15 tów przy wygitym krgosBupie, warunkowane jest gBów- \y oceni jako G/0. nie przez 2 czynniki: brak wiedzy u pracownika na temat G Stan nawierzchni prawidBowego sposobu podnoszenia oraz zbyt nisko Pracownik porusza si po pode[cie roboczym, któ- ustawione pojemniki z elementami obrabianymi. Jak wi- ry w analizowanej sytuacji jest suchy i w dobrym sta- da, wokóB maszyny jest wystarczajco du\o miejsca, nie technicznym. Poziom ryzyka to G/0. by w inny sposób usytuowa przedmioty pracy (np. H Inne czynniki [rodowiskowe ustawi pojemnik na podwy\szeniu i pod ktem  w ce- Stanowisko pracy usytuowane jest przy oknie, co lu Batwego wyjmowania waBków), ale w przykBadowej sy- pozwala na wystarczajce o[wietlenie miejsca pracy. tuacji poziom ryzyka nale\y oceni jako A/1. Hala jest ogrzewana w okresie zimowym. Mo\na F Pochwycenie Badunku uzna, \e czynniki [rodowiska pracy w tym przypadku WaBek o podanych wymiarach pozwala na zastoso- nie obni\aj komfortu pracy, zatem poziom ryzyka wy- wanie wygodnego chwytu, zatem poziom ryzyka nale- nosi G/0. Oznacz poni\sze pola kolorem i wpisz ocen liczbow dla ka\dego czynnika ryzyka Pasmo koloru (G, A, R, lub P) Punktacja Podnoszenie Przenoszenie ZespóB Podnoszenie Przenoszenie ZespóB Masa Badunku i czstotliwo[ G 0 podnoszenia/przenoszenia OdlegBo[ rk od dolnego odcinka krgosBupa A 3 PrzestrzeD podnoszenia w pionie R 3 Skrcanie tuBowia i przechyB boczny R 2 Asymetria Badunku i tuBowia (przy przenoszeniu) Ograniczenia postawy A 1 Pochwycenie Badunku G 0 Stan nawierzchni G 0 OdlegBo[ przenoszenia Przeszkody na drodze (tylko dla przenoszenia) Komunikowanie i koordynacja (tylko prace zespoBowe) Inne czynniki ryzyka, np. czynniki [rodowiskowe, G 0 indywidualne, psychologiczne itp. PUNKTACJA ACZNA 9 Interpretacja wyników: noszenia Badunku. Pomocna mo\e okaza si te\ zmiana lokalizacji pojemników  ustawienie ich Uzyskane wyniki wskazuj, \e najbardziej niebez- w wikszej odlegBo[ci od maszyny, co wymagaBoby piecznymi czynnikami podczas wykonywania tej czyn- od pracownika wykonania obrotu ciaBa i ustawienia no[ci s: przestrzeD podnoszenia w pionie oraz si przodem do pojemnika w celu pobrania lub odBo- skrcanie tuBowia i przechyB boczny. \enia elementu. Prostym sposobem wyeliminowania pierwszego Tego typu interwencja ergonomiczna na analizo- z tych czynników jest ponowne zaprojektowanie sta- wanym stanowisku pracy pozwoliBaby równie\ ogra- nowiska pracy w taki sposób, by pojemniki zarówno niczy kolejne dwa czynniki, przy których ryzyko z póBwyrobami, jak i z wyrobami gotowymi, znajdowa- zostaBo okre[lone na poziomie pomaraDczowym: od- By si na wysoko[ci  Bokciowej (lub ewentualnie legBo[ rk od dolnego odcinka krgosBupa i ograni- o 10 cm ni\ej). Spowoduje to wygodniejsze wyciga- czenia postawy. nie waBków z pojemnika i ich odkBadanie bez koniecz- Jak wida, oznaczenie ryzyka pasmami kolorów no[ci przyjmowania wymuszonej pozycji ciaBa pozwoliBo na wyodrbnienie najbardziej niebezpiecz- (pochylenie tuBowia). nych dla zdrowia pracownika czynników. W sytuacji, Drugi czynnik  jednocze[nie wystpujce skr- gdyby analizowane byBy ró\ne zadania (podnoszenia, cenie tuBowia i przechyB boczny mo\na wyelimino- przenoszenia i wykonywane zespoBowo) pomocna wa (lub w znacznym stopniu ograniczy) instruujc w ustaleniu priorytetów dziaBania byBaby punktacja pracownika w zakresie prawidBowego sposobu pod- Bczna, uzyskana przy ka\dym z nich. 16 Cz[ II Metoda Wskazników Kluczowych do oceny ryzyka zwizanego z rcznymi pracami transportowymi (KIM  Key Item Method) Federalny Instytut BezpieczeDstwa i Higieny Pracy runki ulegaj nieznacznej zmianie (np. masa Badunków (BAuA) oraz Komitet Landowy ds. BezpieczeDstwa lub warunki [rodowiska pracy), nale\y przyj warto[ci i Higieny Pracy (LASI) opracowaBy Metod Wskazni- u[rednione. Je[li natomiast wahania s znaczne lub ków Kluczowych (ang. Key Item Method  KIM), sBu\- na dan prac skBada si znaczna liczba czynno[ci c do orientacyjnej oceny warunków pracy skBadowych, nale\y dokona ich odrbnych ocen. Do- przy rcznych pracach transportowych. puszczalna jest równie\ interpolacja wyników w celu Dostpne s dwa odrbne arkusze kalkulacyjne dla: bardziej dokBadnego przyporzdkowania warto[ci A. czynno[ci cignicia i pchania; punktowych do rzeczywistego obci\enia. B. czynno[ci podnoszenia, trzymania i przenoszenia. Dla czynno[ci (A) pchania i cignicia (p. tabela 1, Ocena ryzyka obu typów rcznych prac transporto- Punkty klasyfikacji czasu, str. 18) mo\e to wyglda na- wych obejmuje 3 etapy: stpujco: je[li Bczna droga przebyta podczas zmia- 1. Wyznaczenie punktów klasyfikacji czasu ny roboczej wynosi ok. 7 km, to mo\na przyj  na podstawie szacowania, w oparciu o ustalone warto[ wskaznika czasu jako 5,5 pkt. Podobnie po- kryteria zawarte w odpowiednich tabelach stpowa mo\na w przypadku szacowania wskaznika 2. Wyznaczenie punktów klasyfikacji wskazni- masy (p. tabela 2, Punkty klasyfikacji masy, str. 18), po- ków kluczowych stawy ciaBa (p. tabela 4, Punkty klasyfikacji postawy,  mog to by 4 wskazniki (masa, dokBadno[ usta- str. 19) i warunków wykonywania pracy (p. tabela 5, wienia, postawa ciaBa i warunki pracy) dla czynno[ci Punkty klasyfikacji warunków pracy, str. 19). Wyjtkiem cignicia i pchania (A) oraz 3 wskazniki (masa, po- jest wskaznik dokBadno[ci ustawienia (p. tabela 3, stawa ciaBa, warunki pracy) dla czynno[ci podnosze- Punkty klasyfikacji dokBadno[ci ustawienia i prdko[ci nia, trzymania i przenoszenia (B). ruchu, str. 19), który mo\na ekstrapolowa, podnoszc 3. Ocena ryzyka jego warto[ci odpowiednio do 4 i 8 punktów.  wynik prostego dziaBania matematycznego, który Dla czynno[ci (B) podnoszenia, trzymania i prze- poprzez warto[ punktow wskazuje poziom ryzyka noszenia (p. tabela 7, Punkty klasyfikacji czasu, str. 21) wraz z opisem obci\enia ukBadu mi[niowo-szkieleto- przykBadem mo\e by sytuacja, gdy czynno[ podno- wego pracownika szenia przedmiotu powtarzana jest w cigu dnia robo- Podstawowe zasady wypeBniania arkuszy kalkulacyj- czego okoBo 100 razy; wówczas warto[ punktow nych s podobne. Przy okre[laniu warto[ci punktowej wskaznika czasu mo\na okre[li na poziomie 2,75. Po- poszczególnych wskazników niezbdne jest posiada- dobnie postpowa mo\na w przypadku szacowania nie odpowiedniej wiedzy na temat ocenianej czynno[ci wskaznika masy (p. tabela 8, Punkty klasyfikacji masy, skBadowej. Ocena prowadzona jest zwykle dla jednego str. 21), postawy ciaBa (p. tabela 9, Punkty klasyfikacji dnia roboczego, z zachowaniem podziaBu na czynno- postawy, str. 22) i warunków wykonywania pracy (p. [ci skBadowe. Je[li w trakcie wykonywania pracy jej wa- tabela 10, Punkty klasyfikacji warunków pracy, str. 22). A. Metoda Wskazników Kluczowych dla dziaBaD obejmujcych cignicie i pchanie Zasadniczo przy cigniciu i pchaniu caBy ukBad bdzie poddawany ldzwiowy odcinek krgosBupa mi[niowo-szkieletowy poddawany jest obci\eniu, oraz stawy biodrowe i kolanowe. SiBy fizyczne pod- ale szczególnie dotyczy to rk, ramion i barków. czas pchania i cignicia s znacznie ni\sze i bar- W zale\no[ci od np. postawy ciaBa przyjmowanej dziej zró\nicowane ni\ przy podnoszeniu podczas wykonywania tych czynno[ci, je[li wymaga- i przenoszeniu i trudno jest jednoznacznie zdiagno- ne jest u\ycie znacznej siBy, powa\nym obci\eniom zowa chroniczne uszkodzenie tych cz[ci ciaBa 17 w wyniku przeci\enia. Dla czynno[ci cignicia nagBe przeci\enia, jest wynikiem uderzeD, po[lizgów i pchania charakterystyczne jest to, \e ryzyko dla lub nieoczekiwanych, du\ych siB przy zmianie kierun- ukBadu mi[niowo-szkieletowego, jakie nios ze sob ku poruszania si lub przy zatrzymywaniu si. Etap 1: Wyznaczenie punktów klasyfikacji czasu Tabela 1 Punkty klasyfikacji czasu Cignicie i pchanie na krótkich dystansach lub z czstymi Cignicie i pchanie na dBu\szych dystansach postojami (pojedynczy dystans do 5 metrów) (pojedynczy dystans powy\ej 5 metrów) Punkty klasyfikacji Punkty klasyfikacji Liczba operacji w cigu dnia roboczego Aczny dystans w cigu dnia roboczego czasu czasu < 10 1 < 300 m 1 10 do < 40 2 300 m do < 1 km 2 40 do < 200 4 1 km do < 4 km 4 200 do < 500 6 4 km < 8 km 6 500 do < 1000 8 8 km <16 km 8 e" 1000 10 e" 16 km 10 PrzykBady: obsBuga manipulatorów, ustawianie parametrów ma- PrzykBady: zbieranie [mieci, transport (na rolkach) mebli w budynkach, szyn, roznoszenie posiBków w szpitalu rozBadunek i przeBadunek kontenerów Uwaga: Do oceny wybra nale\y tylko jedn kolumn na podstawie kryteriów wskazanych w tabeli. Etap 2: Wyznaczenie punktów klasyfikacji masy, dokBadno[ci ustawienia i prdko[ci ruchu, postawy ciaBa oraz warunków pracy Tabela 2 Punkty klasyfikacji masy Stosowany sprzt pomocniczy Wózki: - dyszlowe, Przemieszczana Aadunek jest prze- - z par kóB masa taczany bez wyko- Taczka, wózki Wózki z koBami Manipulatory, niesamoskrtnych rzystania sprztu dwukoBowe samoskrtnymi, rolki wcigarki linowe (sztywnych), pomocniczego - szynowe < 50 kg 0,5 0,5 0,5 0,5 0,5 50 do <100 kg 1 1 1 1 1 100 do < 200 kg 1,5 2 1,5 2 200 do < 300 kg 2 3 2 4 300 do < 400 kg 4 3 400 do < 600 kg 5 4 Przesuwanie < 10 kg 1 10 do < 25 kg 2 25 do < 50 kg 4 > 50 kg 18 Uwaga: poza mo\liwo[ci fizyczne pracownika (lub masa prze- Komórki zaznaczone na szaro okre[laj warto[ci kry- wy\sza warto[ dopuszczaln).3 tyczne, wskazujce, \e kontrola nad ruchem Badunku W Polsce niedopuszczalne jest akceptowanie wa- przemieszczanego przy zastosowaniu sprztu pomocni- runków, w których przekraczane s warto[ci normaty- czego zale\y w znacznym stopniu od sprawno[ci i siBy fi- wów higienicznych ustalonych dla m\czyzn, kobiet zycznej. i pracowników mBodocianych  zgodnie z obowizuj- Komórki zaznaczone na czerwono wskazuj wa- cymi przepisami (np. dla kobiet, masa przemieszcza- runki, których nale\y bezwzgldnie unika, poniewa\ nego Badunku na wózku, wraz z mas wózka, nie mo\e niezbdna siBa do wykonania zadania mo\e wykracza przekracza 80 kg). Tabela 3 Punkty klasyfikacji dokBadno[ci ustawienia i prdko[ci ruchu Prdko[ ruchu DokBadno[ ustawiania niska (< 0,8 m/s) wysoka (0,8 do 1,3 m/s) Niska - nie ma ograniczeD w zakresie odlegBo[ci przemieszczania - Badunek 1 2 mo\e toczy si lub jecha do ogranicznika Wysoka - Badunek musi by dokBadnie ustawiany i zatrzymywany - nale\y 2 4 dokBadnie przestrzega odlegBo[ci przemieszczania - czste zmiany kierunku Uwaga: [rednia prdko[ marszu to ok. 1 m/s Tabela 4 Punkty klasyfikacji postawy Postawa TuBów wyprostowany, nieskrcony 1 TuBów lekko pochylony do przodu lub lekko skrcony (cignicie jedn stron) 2 CiaBo nisko nisko pochylone w kierunku ruchu. Kucanie, klczenie, zgicie 4 PoBczenie pochylenia i skrcenia 8 Uwaga: Podczas oceny nale\y wzi pod uwag typow postaw ciaBa, jak przyjmuje pracownik. Je[li spo- radycznie wystpuj odchylenia postawy, kwalifikujce j do wy\szej kategorii, szczególnie podczas rozpoczy- nania czynno[ci lub jej koDczenia, nale\y je pomin. Tabela 5 Punkty klasyfikacji warunków pracy Warunki pracy Dobre: podBoga lub inna powierzchnia jest pozioma, twarda, gBadka, sucha brak pochyBo[ci brak przeszkód w przestrzeni 0 roboczej rolki lub kóBka jad Batwo, bez widocznego zu\ycia Bo\ysk w kóBkach Ograniczone: podBoga zabrudzona, lekko nierówna, mikka lekkie pochylenie do 2° przeszkody w przestrzeni roboczej, 2 które trzeba omija rolki lub kóBka zabrudzone, nie je\d\ pBynnie, Bo\yska zu\yte Trudne: jezdnia niebrukowana lub niedbale brukowana, wyboje, silne zabrudzenia pochyBo[ci od 2 do 5° wózki przemysBowe 4 musz by wyszarpywane przy starcie rolki lub kóBka zabrudzone, Bo\yska poruszaj si powoli Skomplikowane: stopnie, schody pochyBo[ci >5° poBczenie wskazników z klas od  ograniczone do  trudne 8 3 Patrz te\: L. Mochowski, S. Wójcik Ocena ryzyka zawodowego przy rcznym cigniciu i pchaniu  Inspektor Pracy nr 9, 2005, Warszawa. 19 Uwaga: Szacowanie wskaznika warunków pracy powinno nastpowa na podstawie przecitnych warunków, które przewa\aj podczas jej wykonywania. Chwilowy dyskomfort mo\na pomin. Etap 3: Ocena ryzyka Punkty klasyfikacji okre[lone dla ocenianej czynno[ci nale\y wprowadzi do poni\szego wzoru i przeliczy: Punkty klasyfikacji masy DokBadno[ + ustawiania/prdko[ ruchu Punkty klasyfikacji postawy + Punkty klasyfikacji warunków + pracy Punkty 1,3 Wynik oceny ryzyka Suma klasyfikacji czasu dla kobiet = x x = Je[li prac wykonuje kobieta, to warto[ punktow cy i odmiennych warunków wykonywania zadaD ro- nale\y zwikszy o 30%  mno\c przez wskaznik 1,3 boczych przez pracowników. Poszczególne pozio- (patrz: wzór). Zgodnie z zaBo\eniem, kobiety maj my nale\y zatem traktowa jako orientacyjne przecitnie mniejsz wydolno[ fizyczn (o ok. 1/3). z zaBo\eniem, \e w miar wzrostu liczby punktów ro- Na podstawie otrzymanego wyniku mo\na doko- [nie te\ ryzyko przeci\enia ukBadu mi[niowo- na przybli\onej oceny ryzyka  czyli ustali jego po- -szkieletowego. ziom i uzyska opis dotyczcy obci\enia ukBadu Mo\e to szczególnie dotyczy przypadków, kiedy mi[niowo-szkieletowego, prawdopodobieDstwa wy- rczne prace transportowe (cignicie lub pchanie) stpienia jego przeci\enia oraz ogólnych zaleceD dot. wykonuj osoby mniej odporne, co oznacza osoby po- ponownego zaprojektowania stanowiska pracy. wy\ej 40 lub poni\ej 21 roku \ycia, a tak\e pracowni- Granice pomidzy kolejnymi poziomami ryzyka ków od niedawna wykonujcych dan prac lub ze s pBynne, co wynika z indywidualnych technik pra- schorzeniami (patrz: zakres ryzyka 2 w tabeli 6). Tabela 6 Ocena ryzyka Zakres ryzyka Wynik oceny ryzyka Opis Sytuacja maBego obci\enia, przeci\enie fizyczne jest maBo prawdopo- < 10 1 dobne. Sytuacja zwikszonego obci\enia, u mniej odpornych osób mo\e 2 10 do < 25 wystpi przeci\enie fizyczne. Dla tej grupy pomocne jest ponowne zaprojektowanie miejsca pracy. Sytuacja mocno zwikszonego obci\enia, przeci\enie fizyczne mo\e 3 25 do < 50 wystpi tak\e o osób o normalnej odporno[ci. Zaleca si ponowne zaprojektowanie miejsca pracy. Sytuacja du\ego obci\enia, przeci\enie fizyczne jest prawdopodobne. 4 e" 50 Konieczne jest ponowne zaprojektowanie miejsca pracy. Granice pomidzy zakresami ryzyka s pBynne z powodu indywidualnych technik pracy i ró\nych warunków wykonywania pracy. 20 B. Metoda Wskazników Kluczowych dla dziaBaD obejmujcych podnoszenie, trzymanie i przenoszenie Szczególnie uwa\nie nale\y korzysta z tabel przedstawionych w tej cz[ci poradnika, ze wzgldu na wyma- gania polskich przepisów prawnych. Etap 1: Wyznaczenie punktów klasyfikacji czasu Tabela 7 Punkty klasyfikacji czasu Czynno[ci zwizane z podnosze- Trzymanie Przenoszenie -niem / przemieszczaniem (< 5 s) (> 5 s) (> 5 m) Liczba operacji Aczny czas trwania CaBkowity dystans Punkty klasyfikacji Punkty klasyfikacji Punkty klasyfikacji w cigu dnia w cigu dnia w cigu dnia czasu czasu czasu roboczego roboczego roboczego < 10 1 < 5 min. 1 < 300 m 1 10 do < 40 2 5 do 15 min. 2 300 m do < 1 km 2 40 do < 200 4 15 min. do < 1 godz. 4 1 km do < 4 km 4 200 do < 500 6 1 godz. do < 2 godz. 6 4 km < 8 km 6 500 do < 1000 8 2 godz. do < 4 godz. 8 8 km < 16 km 8 e" 1000 10 e" 4 godz. 10 e" 16 km 10 PrzykBady: " ukBadanie cegieB, " wkBadanie PrzykBady: " trzymanie i prowadzenie PrzykBady: " wynoszenie mebli, przedmiotów obrabianych do maszyny kawaBka \eliwa przy pracy na szlifierce, " dostarczanie cz[ci rusztowania na plac " wyjmowanie pudeB z pojemnika " obsBuga rcznej szlifierki, " obsBuga kosy budowy i wkBadanie ich na ta[m przeno[nika mechanicznej Uwaga: Do oceny wybra nale\y tylko jedn kolumn na podstawie kryteriów wskazanych w tabeli. W Polsce niedopuszczalne jest akceptowanie warunków, w których przekraczane s warto[ci normatywów higienicznych ustalonych dla m\- czyzn, kobiet i pracowników mBodocianych  zgodnie z obowizujcymi przepisami (np. ponad 30 kg na odlegBo[ przekraczajc 25 m). Etap 2: Wyznaczenie punktów klasyfikacji masy, postawy ciaBa oraz warunków pracy Tabela 8 Punkty klasyfikacji masy (obci\enia) Obci\enie efektywne dla Obci\enie efektywne Punkty klasyfikacji obci\enia Punkty klasyfikacji obci\enia m\czyzn dla kobiet < 10 kg 1 < 5 kg 1 10 do < 20 kg 2 5 do < 10 kg 2 20 do < 30 kg 4 10 do < 15 kg 4 30 do < 40 kg 7 15 do < 25 kg 7 e" 40 kg 25 e" 25 kg 25 Uwaga:  Obci\enie efektywne oznacza rzeczy- to[ci, co nale\y uwzgldni w odczycie warto[ci tego wist siB niezbdn do przesunicia Badunku. W sy- punktu klasyfikacji. tuacji, gdy pracownik nie jest obci\ony caB mas przemieszczanego przedmiotu (np. unosi karton tyl- W Polsce niedopuszczalne jest akceptowanie warunków, w których przekraczane s warto[ci normatywów higienicz- ko z jednej strony w celu obrócenia go na bok), nale- nych ustalonych dla m\czyzn, kobiet i pracowników mBo- \y uwzgldni tylko cz[ jego masy, faktycznie docianych  zgodnie z obowizujcymi przepisami (np. obci\ajc pracownika. Przy symetrycznym rozBo- rczne podnoszenie i przenoszenie Badunków o masie po- wy\ej 20 kg przy pracy dorywczej przez kobiety). \eniu masy pracownik jest obci\ony poBow jej war- 21 Tabela 9 Punkty klasyfikacji postawy Punkty Typowa postawa, pozycja Badunku Postawa, pozycja Badunku klasyfikacji postawy " Górna cz[ ciaBa wyprostowana, nieskrcona " Przy podnoszeniu, trzymaniu, przenoszeniu i opuszczaniu Badunek 1 znajduje si bardzo blisko ciaBa " Lekkie pochylenie do przodu lub skrcenie tuBowia " Przy podnoszeniu, trzymaniu, przenoszeniu i opuszczaniu Badunek 2 znajduje si w niewielkim lub [rednim oddaleniu od ciaBa " Postawa nisko pochylona lub mocno pochylona do przodu " Lekkie pochylenie do przodu z jednoczesnym skrceniem tuBowia 4 " Aadunek z dala od ciaBa lub ponad wysoko[ci barków " Mocne pochylenie do przodu z jednoczesnym skrceniem tuBowia " Aadunek z dala od ciaBa 8 " Ograniczona stabilno[ pozycji ciaBa podczas stania " Kucanie lub klczenie Uwaga: Podczas oceny nale\y wzi pod uwag typow postaw ciaBa, jak przyjmuje pracownik. Je[li przyj- mowane s ró\ne postawy ze stosunkowo du\ zmienno[ci, to do oceny nale\y przyj warto[ [redni. Uni- ka nale\y poddawania ocenie postaw ekstremalnych, wystpujcych sporadycznie. Tabela 10 Punkty klasyfikacji warunków pracy Punkty Warunki pracy klasyfikacji warunków pracy Dobre warunki ergonomiczne, np. wystarczajca przestrzeD, brak przeszkód fizycznych w przestrzeni roboczej, 0 równa i solidna podBoga, wystarczajce o[wietlenie, dobre warunki uchwytu Ograniczona przestrzeD ruchu i niekorzystne warunki ergonomiczne (np. 1: przestrzeD ruchu ograniczona przez zbyt maB lub zbyt du\ wysoko[ lub przez powierzchni robocz mniejsz ni\ 1.5 m2 lub 2: ograniczona stabilno[ 1 postawy ze wzgldu na nierówn podBog lub mikki grunt) Mocno ograniczona przestrzeD ruchu i/lub niestabilno[ [rodka ci\ko[ci Badunku (np. transport pacjentów) 2 Uwaga: Szacowanie wskaznika warunków pracy powinno nastpowa na podstawie przecitnych warunków, które przewa\aj podczas jej wykonywania. Chwilowy dyskomfort mo\na pomin. Etap 3: Ocena ryzyka Punkty klasyfikacji odpowiednie dla ocenianej czynno[ci nale\y wprowadzi do poni\szego wzoru i przeliczy: Punkty klasyfikacji masy Punkty klasyfikacji postawy + Punkty klasyfikacji warunków + pracy Punkty Wynik oceny ryzyka Suma klasyfikacji czasu x = = Na podstawie otrzymanego wyniku mo\na dokona przybli\onej oceny ryzyka  czyli ustali jego poziom i uzyska opis dotyczcy obci\enia ukBadu mi[niowo-szkieletowego, prawdopodobieDstwa wystpienia jego przeci\enia oraz ogólnych zaleceD dot. ponownego zaprojektowania stanowiska pracy. 22 PrzykBad oceny ryzyka z wykorzystaniem metody KIM Granice pomidzy kolejnymi poziomami ryzyka s szych dystansach . Zredni dystans pokonywany pBynne, co wynika z indywidualnych technik pracy i od- w cigu zmiany roboczej wynosi bdzie okoBo 800  miennych warunków wykonywania zadaD roboczych 1000 m. Zgodnie z tabel 1 na stronie 18 i zasad przez pracowników. Poszczególne poziomy nale\y za- ekstrapolacji mo\na przyj warto[ wskaznika kla- tem traktowa jako orientacyjne z zaBo\eniem, \e syfikacji czasu na poziomie 2. w miar wzrostu liczby punktów ro[nie te\ ryzyko prze- ci\enia ukBadu mi[niowo-szkieletowego. Mo\e to Etap 2: Wyznaczenie punktów klasyfikacji szczególnie dotyczy przypadków, kiedy rczne prace masy, dokBadno[ci ustawienia i prdko[ci transportowe (podnoszenie lub przenoszenie) wyko- ruchu, postawy ciaBa oraz warunków pracy nuj osoby mniej odporne, co oznacza osoby powy- \ej 40 lub poni\ej 21 roku \ycia, a tak\e pracowników Przemieszczana masa od niedawna wykonujcych dan prac lub ze scho- Przemieszczany na wózku towar wa\y midzy 50 rzeniami (patrz: zakres ryzyka 2 w tabeli 6, str. 20). a 70 kg. Zgodnie z opisem wykorzystania metody, pod- Przeprowadzenie gBbszej analizy wymaga ob- czas odczytywania warto[ci wskaznika, pod uwag bie- szernej wiedzy z zakresu ergonomii. Nie wszystkie rze si tylko mas przemieszczan bez masy [rodka czynno[ci mo\na podda ocenie przy wykorzystaniu transportu. W analizowanym przypadku wózek dyszlo- tej metody, co dotyczy szczególnie czynno[ci bar- wy umieszczony zostaB w 4 kolumnie stosowanego dzo zBo\onych. W takich wypadkach konieczne jest sprztu pomocniczego (tabela 2, strona 18), zatem war- wykorzystanie innych metod oceny, np. opierajcych to[ tego wskaznika to 1. si na szczegóBowej analizie postawy ciaBa pracowni- ków, z uwzgldnieniem poszczególnych segmentów DokBadno[ ustawienia i prdko[ ruchu ciaBa. Z danych w zadaniu wida, \e dokBadno[ ustawia- nia powinna zosta okre[lona jako wysoka, ze wzgl- PrzykBad oceny czynno[ci pchania du na fakt, \e na terenie marketu wymaga si czstych i cignicia z wykorzystaniem metody KIM zmian kierunku jazdy spowodowanych konieczno[ci wyminicia klientów i poruszania si midzy regaBami. Opis wykonywanego zadania: Dodatkowo, istotne jest ustawienie wózka w okre[lo- Pracownica uzupeBnia towar na póBkach w markecie nym miejscu, tak by nie przeszkadzaB w poruszaniu si wielkopowierzchniowym. Jej praca polega na zaBado- i siganiu po towar na póBkach. Je[li chodzi o prdko[ waniu rcznego wózka czterokoBowego (dyszlowego) ruchu to mo\na przyj j jako nisk (< 0,8 m/s). Od- towarem, przewiezieniu towaru z magazynu do wBa[ci- czytana warto[ z tabeli 3 na str. 19 to 2. wej cz[ci sklepu oraz rozBadowanie wózka. Czynno[ t wykonuje 4 razy w cigu zmiany roboczej. Wózek za- Postawa ciaBa Badowany jest towarem o masie okoBo 50-70 kg. Odle- Wózek dyszlowy jest cignity jedn rk. W anali- gBo[ przewo\enia wynosi midzy 200 a 250 metrów zowanym przypadku tuBów jest lekko skrcony. Nie wy- (w jedn stron). stpuje pochylenie tuBowia. Warto[ wskaznika to 2 (tabela 4, str. 19). Ocena ryzyka zwizanego z cigniciem wózka z towarem, zgodnie z procedur przedstawion Warunki pracy na stronach 17-20. Nawierzchnia, po której cignity jest wózek z Badun- kiem jest w dobrym stanie technicznym (gBadka, bez Uwaga: Poniewa\ praca polega równie\ na zaBado- uszkodzeD). Sporadycznie mog zdarzy si sytuacje, waniu wózka i jego rozBadowaniu, ocenie nale\y pod- gdy podBoga bdzie mokra (np. po przejechaniu wózka da równie\ te czynno[ci. Jednak w poni\szym myjcego). Jedyn uci\liwo[ci, która mo\e wystpo- przykBadzie ocenie zostanie poddana tylko czynno[ wa cz[ciej jest konieczno[ wymijania klientów poru- przewo\enia towaru na wózku. szajcych si midzy regaBami. Biorc to pod uwag, wskaznik nale\y oceni jako 1 (tabela 5, str. 19). Etap 1: Wyznaczenie punktów klasyfikacji czasu Etap 3: Ocena ryzyka i interpretacja wyników Pojedynczy dystans pokonywany z obci\eniem Podstawiajc do wzoru na ocen ryzyka (u góry wynosi wicej ni\ 5 metrów, zatem do oceny wyko- na stronie 24) otrzymujemy (prac w przykBadzie wyko- rzysta nale\y kolumny  Cignicie i pchanie na dBu\- nuje kobieta, zatem nale\y pamita o wskazniku 1,3): 23 1 2 + 2 + 1 + 1,3 2 15,6 x x = 6 dla kobiet = Po odczytaniu (z tabeli 6 na str. 20) poziomu ryzy- ka transportu i Badunku, to warunek przepisu krajowe- ka, widzimy, \e uzyskana warto[ mie[ci si w zakre- go bdzie speBniony. W analizowanym przypadku, wó- sie drugim tego ryzyka. Interpretacja wyniku wskazuje, zek dyszlowy nie przekroczy masy 15 kg. Nie zmieni to \e szczególn uwag nale\y po[wici osobom po 40 warto[ci wskaznika klasyfikacji obci\enia, jednak mo- roku \ycia oraz osobom mBodym (do 21 lat), które mo- \e oznacza niedopuszczalno[ przemieszczania g by nieprzystosowane do wykonywania tego typu wózka przez kobiet, gdy nastpi przekroczenie ma- pracy (ze wskazanym obci\eniem). Istotne s te\ sy 80 kg, maksymalnej, zgodnej w omawianym przy- w tym przypadku czynniki osobnicze, a w[ród nich np. padku z przepisami. sprawno[ fizyczna i stan zdrowia. Istotn wad uzyskanego wyniku jest fakt, \e pod- W analizowanym przykBadzie wskazane byBoby czas ustalania punktów klasyfikacji obci\enia nie zo- ponowne zaprojektowanie stanowiska pracy. Mo\e staBa uwzgldniona masa [rodka transportu. Z punktu to polega na skróceniu dystansu przemierzanego widzenia speBnienia wymagaD prawnych obowizuj- z obci\eniem lub zmianie wyposa\enia stanowiska cych w Polsce jest to bBdne. Je[li podstawimy pracy np. przez udostpnienie pracownicy elektrycz- do wzoru warto[ odpowiadajc Bcznej masie [rod- nego wózka unoszcego. Literatura: 1. Czwarte europejskie badanie warunków pra- 4. Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Spo- cy, Europejska Fundacja na rzecz Poprawy Warunków Becznej z dnia 14 marca 2000 r. w sprawie bezpieczeD- [ycia i Pracy, 2005 stwa i higieny pracy przy rcznych pracach 2. Mniej dzwigaj, Informacje dla pracodawców transportowych (Dz. U. Nr 26, poz. 313 z pózn. zm.) i pracowników sektora budowlanego lub handlu deta- 5. Rozporzdzenie Rady Ministrów z dnia 10 licznego, wydawnictwo PIP w ramach Europejskiej wrze[nia 1996 r. w sprawie wykazu prac szczególnie kampanii kontrolno-informacyjnej SLIC, Rczne prze- uci\liwych i szkodliwych dla zdrowia kobiet (Dz. U. mieszczanie ci\arów 2008 Nr 114, poz. 545 z pózn. zm.) 3. Safety and Health at Work, European Go- 6. Rozporzdzenie Rady Ministrów z dnia 24 od Practice Awards 2007, Prevention of work-related sierpnia 2004 r. w sprawie wykazu prac wzbronio- MSDs in practice  Lighten the Load A European Cam- nych mBodocianym i warunków ich zatrudniania paign on Musculoskeletal Disorders; European Agen- przy niektórych z tych prac (Dz. U. Nr 200, poz. 2047 cy for Safety and Health at Work, Luxemburg 2008 z pózn. zm.) 24

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
INSTRUKCJA TRANSPORTU RĘCZNEGO
ORZ transport reczny
Ręczne prace transportowe
ręczne prace transportowe
Ręczne prace transportowe a obowiązki pracodawcy
Przepisy reczne prace transportowe PIP b
Ręczne prace transportowe 1
Lista kontrolna specjalistyczna reczne prace transportowe
Ręczne prace transportowe często zadawane pytania
AGH Sed 4 sed transport & deposition EN ver2 HANDOUT
Fs 1 (tusługa za transport)
[W] Badania Operacyjne Zagadnienia transportowe (2009 04 19)

więcej podobnych podstron