plik


ÿþDr Ryszard Szarfenberg Uniwersytet Warszawski Instytut Polityki SpoBecznej www.ips.uw.edu.pl/rszarf r.szarfenberg@uw.edu.pl Marginalizacja i wykluczenie spoBeczne  stare problemy w nowej rzeczywisto[ci (WykBad na ten temat: www.ips.uw.edu.pl/rszarf/wykluczenie/) Wersja z 27.11.2004 Motto Respondentów zapytano o ich opini na temat przyczyn wykluczenia spoBecznego. GBówn przyczyn, o której wspominano byBa niesprawiedliwo[ w spoBeczeDstwie...  Perceptions of social integration and exclusion in an enlarged Europe , European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, 2004. Streszczenie Moim gBównym celem jest wyja[nienie niektórych zagadnieD z zakresu marginalizacji i wykluczenia spoBecznego. Na pocztku pokazuj, |e problemy te nie s nowe, tak jak nie pod ka|dym wzgldem nowa jest nasza dzisiejsza rzeczywisto[. Wyja[niam te| skd si bierze zBudzenie nowo[ci. Dalej zarysowuj dwie teoretyczne koncepcje wykluczenia spoBecznego i wskazuj ich implikacje dla polityki spoBecznej. U|ywam te| metafory spoBeczeDstwa, jako wielopitrowego domu, która posBu|y mi do ukazania tych zagadnieD w perspektywie socjologicznej. Nastpnie przedstawiam na przykBadach trzy strategie diagnostyczno-badawcze, które wynikaj z przyjtych rozstrzygni teoretycznych. W ostatniej cz[ci referatu wymieniam niektóre potencjalne wady i zalety perspektywy marginalizacji i wykluczenia spoBecznego pod wzgldem poznawczym i politycznym. FormuBuj te| kilka ogólniejszych wniosków o charakterze normatywnym, m.in. zalecajc przyjcie jednej z wyró|nionych koncepcji teoretycznych i odpowiadajcej jej strategii badawczej. Problemy stare jak nasza cywilizacja W wielu ujciach marginalizacji i wykluczenia spoBecznego podkre[la si, |e s to zjawiska nowe. Trudno jednak nie zauwa|y, |e za pomoc poj o podobnym znaczeniu historycy i socjologowie historyczni opisuj i wyja[niaj bardzo odlegB przeszBo[, np. BronisBaw Geremek pisaB o ludziach marginesu w pózno[redniowiecznym Pary|u, a MirosBaw Fran i  o ludziach luznych w osiemnastowiecznym Krakowie. Wyra|enie  ludzie luzni byBo w dodatku stosowane przy pierwszych spisach powszechnych w Polsce przedrozbiorowej, a wic zdawano sobie ju| wówczas spraw z tego problemu. Jeden z naszych klasyków socjologii - Stefan Czarnowski - pokazywaB te| przykBady marginalnej kategorii spoBecznej w staro|ytnej Grecji. NapisaB on w 1935 artykuB  Ludzie zbdni w sBu|bie przemocy 1, który brzmi w wielu miejscach bardzo aktualnie równie| dzisiaj. Jest tak m.in. dlatego, |e w roku 1935 liczba bezrobotnych wynosiBa ok. 3,5 mln, odsetek bezrobotnych sigaB 18% ludno[ci w wieku 15-64, a z zarejestrowanych bezrobotnych otrzymywaBo zasiBki 17%, natomiast w roku 2002 analogiczne liczby i wskazniki wynosiBy 3,4 mln, 13% i 15% (2003). Interesujce, |e w 1935 r. mówiono o Wielkim Kryzysie, a dzisiaj okre[la si to najwy|ej spowolnieniem wzrostu gospodarczego. Pouczajce w tym kontek[cie jest te| porównanie pamitników bezrobotnych z lat 30. i z koDca lat 90. Oznacza to, |e równie| nasza rzeczywisto[ pod tym wzgldem nie jest nowa. Zbyt pochopne uznawanie pewnych problemów za nowe wynika mo|e std, |e jeste[my skBonni uto|samia jzyk, w którym opisujemy i wyja[niamy rzeczywisto[ z ni sam. Wyra|enie  wykluczenie spoBeczne pojawiBo si w naszym jzyku niedawno std pokusa uznania, ze opisuje ono co[ nowego. Dodajmy, |e poza poznawczymi funkcjami sBowa maj te| potencjaB polityczny, np. wskazywanie, |e ubóstwo w spoBeczeDstwie wzrasta, mo|e mobilizowa opozycj do krytyki 1 S. Czarnowski  Ludzie zbdni w sBu|bie przemocy , 1935 w: J. Szacki  Sto lat polskiej socjologii , PWN, 1995. 1 rzdu, a rzd do podejmowania dziaBaD. Za pomoc sBów poznajemy, oceniamy i mobilizujemy si do dziaBania, ale nowe sBowa nie musz oznacza nowych zjawisk. Za ich pomoc mo|na równie| opisywa i wyja[nia przeszBo[ nawet bardzo odlegB, kiedy nikt tych sBów jeszcze nie u|ywaB. Do sBów trzeba mie wic dystans, |eby si nie pogubi w ich wieloznacznym gszczu, np. czy  marginalizacja spoBeczna ,  wyBczenie spoBeczne ,  ekskluzja spoBeczna i  wykluczenie spoBeczne oznaczaj to samo? Czy to samo oznaczaj wyra|enia, które wydaj si mie przeciwstawne do nich znaczenie, a wic  demarginalizacja spoBeczna ,  wBczenie spoBeczne ,  inkluzja spoBeczna ? Czy  inkluzja spoBeczna albo  wBczenie spoBeczne oznacza to samo, co  integracja spoBeczna ,  spójno[ spoBeczna , czy  reintegracja spoBeczna ? Jaka jest ró|nica midzy wyBczaniem spoBecznym a wyBczeniem spoBecznym, midzy  podklas a  marginesem spoBecznym , midzy  marginalno[ci a  peryferyjno[ci ? Czy mo|na mówi tak|e o  nadklasie ? Przymiotnik  spoBeczny dodawany do marginalizacji lub wykluczenia oznacza m.in., |e chodzi tu o zjawiska wykraczajce poza codzienny horyzont i biograficzne do[wiadczenie jednostek, co tylko pogBbia trudno[ci z ich zrozumieniem. Mam nadziej, |e mój referat przyczyni si do uporzdkowania i wyja[nienia tych zagadnieD. Co maj wspólnego ze sob 23 grupy? Jedno z podej[ badawczych i politycznych do marginalizacji i wykluczenia spoBecznego polega na koncentrowaniu uwagi na pewnych kategoriach spoBecznych2. Hilary Silver przejrzaBa wiele badaD empirycznych i na tej podstawie przedstawiaBa list 23 kategorii, które uznawano za zagro|one wykluczeniem spoBecznym. " DBugotrwale bezrobotni i bezrobotni z krótkimi okresami zatrudnienia. " Zatrudnieni w niepewnych warunkach i na miejscach pracy nie wymagajcych kwalifikacji (starsi pracownicy, niechronieni kodeksem pracy). " Nisko opBacani i ubodzy. " ChBopi bez ziemi. " Bez kwalifikacji, analfabeci, osoby przerywajce nauk w szkole. " UmysBowo i fizycznie upo[ledzeni i niesprawni. " Uzale|nieni od substancji psychoaktywnych. " Przestpcy, wizniowie, ludzie z kryminaln przeszBo[ci. " Samotni rodzice. " Wykorzystywane dzieci, wyrastajce w problemowych rodzinach. " MBodzie|, szczególnie bez do[wiadczeD zawodowych lub dyplomów szkolnych. " Pracujce dzieci. " Kobiety. " Cudzoziemcy, uchodzcy i imigranci. " Rasowe, religijne, jzykowe i etniczne mniejszo[ci. " Pozbawieni praw obywatelskich. " Odbiorcy pomocy spoBecznej. " Potrzebujcy, ale nie uprawnieni do pomocy spoBecznej. " MieszkaDcy budynków nadajcych si do generalnego remontu lub wyburzenia, lub mieszkajcy w zBych ssiedztwach. " Osoby, których poziom konsumpcji jest poni|ej potrzebnego do przetrwania (gBodujcy, bezdomni, Czwarty Zwiat). " Ci, których konsumpcja, spdzanie czasu wolnego lub inne praktyki s napitnowane lub uznane za dewiacyjne (nadu|ywajcy alkoholu lub narkotyków, przestpcy, inaczej ubrani, mówicy). " Przemieszczajcy si w dóB struktury spoBecznej. " SpoBecznie izolowani, bez przyjacióB i rodziny. 2 Zbiory ludzi, którzy maj podobn cech lub cechy, np. pracujce dzieci to ludzie majcy dwie cechy, demograficzn  wiek i ekonomiczn - praca. Zamiast o  grupach mo|na równie dobrze mówi o problemach, np. pracujce dzieci to co najmniej problem pracy dzieci (praca dzieci jest zakazana) i problemy pracujcych dzieci (np. nie chodz do szkoBy, nie s ubezpieczone, nie chroni ich prawo pracy). W teorii polityki spoBecznej mamy podziaB na kwestie podmiotowe (dotycz pewnych zbiorowo[ci, np. kobiet) i przedmiotowe (bezpo[rednio nie wskazuje si zbiorowo[ci, np. edukacyjne, zdrowotne, mieszkaniowe). S to dwa punkty widzenia: jakie problemy ma zbiorowo[ X, np. jakie problemy maj kobiety; kto ma problem X, np. kto ma problemy mieszkaniowe. 2 Podobne podej[cie znajdujemy w Narodowej Strategii Integracji SpoBecznej (NSIS), która jest dokumentem o politycznym charakterze. Jest tam lista 24 zbiorowo[ci z podziaBem na podatne i zagro|one wykluczeniem spoBecznym3. Maj one ró|ne cechy, mo|na wic zapyta o to, co je Bczy, np. kobiety z imigrantami; dBugotrwale bezrobotnych z pracujcymi dziemi; odbiorców pomocy spoBecznej z tymi, którzy s do niej uprawnieni, ale jej nie otrzymuj; etniczne mniejszo[ci z chBopami bez ziemi; wykorzystywane dzieci z bezdomnymi; uzale|nionych od alkoholu z niepeBnosprawnymi; przestpców z ubogimi? Ze wzgldu na nierówny poziom stygmatyzacji tych grup ich przedstawiciele czasem odrzucaj nawet mo|liwo[ by co[ ich BczyBo z tymi, którzy s bardziej stygmatyzowani, np. niepeBnosprawnych z wizniami czy alkoholikami. Stwierdzenie, |e s one wszystkie zagro|one wykluczeniem spoBecznym zmusza nas do dalszych poszukiwaD. Skoro np. bezrobotni dBugotrwale, osoby z kryminaln przeszBo[ci, bezdomni albo pracujce dzieci s dopiero zagro|one wykluczeniem, co musi si sta, |eby te zbiorowo[ci uzna ju| nie za zagro|one, ale za wykluczone spoBecznie? Wielu autorów definiowaBo wykluczenie spoBeczne w kategoriach problemów z uczestnictwem w spoBeczeDstwie, np. jako niezdolno[ do niego lub jego brak. Aatwo zauwa|y, |e konsekwencj niezdolno[ci do uczestnictwa spoBecznego jest wBa[nie jego brak. Na ten aspekt sprawy zwracaB ju| uwag Adam Smith podkre[lajc, |e czBowiek bez przyzwoitego ubrania wstydzi pokaza si publicznie, a wic je|eli kogo[ nie sta na takie ubranie, to tym samym jest niezdolny do uczestnictwa w przestrzeni spoBecznej. Intuicj t rozwinito w XX wieku w koncepcji ubóstwa relatywnego4. Z tego wBa[nie powodu wykluczenie spoBeczne mo|na uzna za równoznaczne z tym pojciem5. Co to jest ubóstwo relatywne? Powtórz, |e jest to wymuszone niezaspokojenie tych potrzeb6 (deprywacja), których zaspokojenie jest warunkiem koniecznym normalnego funkcjonowania w spoBeczeDstwie7. Z tego punktu widzenia nale|aBoby interpretowa cechy definiujce kategorie spoBeczne wymieniane przy okazji dyskusji i badaD nad wykluczeniem spoBecznym jako wskazówki, |e pewni ludzie maj niezaspokojone pewne potrzeby. Oznacza to zagro|enie ubóstwem relatywnym, czyli istnieje du|e prawdopodobieDstwo, |e spoBeczne funkcjonowanie ludzi majcych takie cechy bdzie ograniczone. Im wicej potrzeb jest niezaspokojonych tym wiksze jest prawdopodobieDstwo powa|nego upo[ledzenia funkcjonowania. Na li[cie H. Silver znalezli si jednak równie| ubodzy, chocia| nie byBo takiej kategorii w NSIS (mimo, |e diagnoza ubóstwa zajmuje tam wiele miejsca). ZaBo|enie, |e wykluczenie spoBeczne to ubóstwo relatywne prowadziBoby w takim razie do, na pierwszy rzut oka, absurdalnego wniosku, |e ubodzy s zagro|eni ubóstwem. Wyj[cie z tej trudno[ci jest do[ proste, je|eli odró|ni si ubóstwo rozumiane w kategoriach niskiego dochodu od ubóstwa relatywnego. Przy takim zaBo|eniu gospodarstwo domowe z niskimi dochodami zagro|one jest ubóstwem relatywnym, czyli tak sytuacj, |e potrzeby jego czBonków umo|liwiajce spoBeczne funkcjonowanie bd niezaspokojone i w zwizku z tym samo to funkcjonowanie bdzie ograniczone. To z kolei powoduje zagro|enie ubóstwem absolutnym, czyli stanowi grozb dla normalnego funkcjonowania na poziomie biologicznym8. Interesujce, |e taki punkt widzenia [wiadomie wykluczono w ustawie o pomocy spoBecznej, gdy| prawo do [wiadczeD pieni|nych przysBuguje, gdy speBnione jest kryterium dochodowe oraz co najmniej jedna z wyszczególnionych tam sytuacji trudnych, ale nie ubóstwo (znajdujce si równie| na tej li[cie). Wynika std, |e autorzy ustawy uto|samiaj niskie dochody i ubóstwo (nic si w tym zakresie nie zmieniBo od 1990 do dzi[). 3 W obu dziaBach (podatni i zagro|eni) znalezli si opuszczajcy zakBady karne. 4 Koncepcj ubóstwa relatywnego spopularyzowaB brytyjski socjolog Peter Townsend. 5 Patrz: P. Alcock i in. red.  Dictionary of Social Policy , Blackwell, 2002, s.185, w ha[le  ubóstwo . Przy omawianiu pojcia wykluczenia spoBecznego odró|niano je od ubóstwa, ale rozumianego jako niski dochód, a nie ubóstwo relatywne. 6 Potrzeba to pewnego rodzaju relacja midzy czBowiekiem a [wiatem. Ma ona taki charakter, |e jej zerwanie powa|nie upo[ledza zdolno[ czBowieka do normalnego funkcjonowania. 7 Je|eli potrzeby, których zaspokojenie jest konieczne dla uczestnictwa nazwiemy potrzebami spoBecznymi, a ich wymuszone niezaspokojenie nazwiemy deprywacj spoBeczn, to ubóstwo relatywne jest deprywacj spoBeczn. 8 Uczestnictwo w spoBeczeDstwie jest warto[ciowe samo w sobie, poniewa| jeste[my istotami spoBecznymi, ale ma równie| charakter instrumentalny, np. udziaB w spoBecznym podziale pracy daje dostp (uprawnienia) do wielu innych warto[ci. W odró|nianiu ubóstwa relatywnego od ubóstwa absolutnego pomagaj istniejce w Polsce koncepcje minimum socjalnego i minimum egzystencji. 3 H. Silver uznaBa, |e ka|da ze zbiorowo[ci wskazywanych jako zagro|one wykluczeniem znajduje si w  niekorzystnym poBo|eniu spoBecznym . Jest to druga, po zagro|eniu ubóstwem relatywnym, cecha wspólna tych wszystkich zbiorowo[ci. Bezdomno[, niski dochód, czy bezrobocie to wymiary niekorzystnego poBo|enia spoBecznego. Nasze poBo|enie mo|e by niekorzystne w umiarkowanym stopniu i tylko w jednym wymiarze, np. jeste[my  tylko bezrobotni dopiero od kilku miesicy, albo by niekorzystne w powa|nym stopniu i w wielu wymiarach, np. mamy bardzo niskie dochody, jeste[my dBugotrwale bezrobotni, nasze dzieci s powa|nie niepeBnosprawne umysBowo, a partner gBboko uzale|niony od alkoholu. ZakBada si do[ czsto, |e poszczególne wymiary niekorzystnego poBo|enia spoBecznego s ze sob powizane i wspóBwystpuj, np. praca dzieci Bczy si z problemami w rodzinie, bezrobocie wi|e si z niskimi dochodami, a bezdomno[ z chorobami psychicznymi i uzale|nieniami. Wielowymiarowo niekorzystne poBo|enie spoBeczne uznaje si niekiedy, za gBówn charakterystyk wykluczenia spoBecznego. Na tej podstawie mo|emy przyj, |e zagro|enie wykluczeniem spoBecznym oznacza niekorzystne poBo|enie spoBeczne, ale tylko w jednym wymiarze i w umiarkowanym stopniu, natomiast wykluczenie spoBeczne ma miejsce wtedy, gdy sytuacja pogarsza si równie| w innych wymiarach. Tym razem w ustawie o pomocy spoBecznej mo|na spróbowa zidentyfikowa podobny punkt widzenia, poniewa| pomoc pieni|n przyznaje si po speBnieniu warunku niskiego dochodu (ubóstwa) i dodatkowo jeszcze jednej trudnej sytuacji okre[lonej w ustawie. Kryterium ma wic co najmniej dwuwymiarowy charakter. Podsumowujc proponuj dwie koncepcje wykluczenia spoBecznego. " Wykluczenie spoBeczne jako ubóstwo relatywne, czyli niezdolno[ do normalnego funkcjonowania w spoBeczeDstwie. " Wykluczenie spoBeczne jako wielowymiarowo niekorzystne poBo|enie spoBeczne, czyli marginalna pozycja spoBeczna. S to ujcia powizane, poniewa| trudno przyj, |e ludzie znajdujcy si w wielowymiarowo niekorzystnym poBo|eniu spoBecznym nie bd mieli powa|nych kBopotów z zaspokojeniem potrzeb warunkujcych normalne funkcjonowanie w spoBeczeDstwie. Z kolei, wielowymiarowo korzystne poBo|enie spoBeczne oznacza zaspokojenie tych potrzeb na wysokim poziomie i umo|liwia spoBeczne uczestnictwo. {eby zrozumie wykluczenie spoBeczne w obu tych ujciach trzeba rozumie, jakie s warunki konieczne normalnego funkcjonowania spoBecznego, na czym ono polega i jakie cechy ogólne ma wielowymiarowo niekorzystne poBo|enie spoBeczne. Normalne funkcjonowanie w spoBeczeDstwie i niekorzystne poBo|enie spoBeczne Na czym polega normalne funkcjonowanie w spoBeczeDstwie? Intuicyjnie rzecz biorc, jest to przecitny sposób |ycia w danej spoBeczno[ci (tak, jak |yje wikszo[) lub taki sposób |ycia, który zalecany jest wszystkim czBonkom tej spoBeczno[ci (dominujce wyobra|enia, jak ludzie powinni |y). Jakie s konieczne warunki, aby[my w ogóle byli w stanie |y takim |yciem, jakim |yje wikszo[ naszych ssiadów, ludzi mieszkajcych w naszej wsi lub mie[cie, a w koDcu wikszo[ obywateli naszego paDstwa? Angielscy uczeni Len Doyal i Ian Gough stwierdzili, |e s takie dwa fundamentalne warunki: zdrowie i autonomia. Ich skuteczna ochrona wymaga za[ speBnienia warunków dodatkowych9. 1. wBa[ciwe od|ywienie, 2. odpowiednie schronienie, 3. niezagra|ajce [rodowisko pracy, 4. niezagra|ajce [rodowisko fizyczne, 5. odpowiednia opieka zdrowotna, 6. bezpieczne dzieciDstwo, 7. znaczce relacje pierwotne, 8. bezpieczeDstwo fizyczne, 9. bezpieczeDstwo socjalne, 10. bezpieczna kontrola urodzin i rodzenie, 11. odpowiednia wiedza i umiejtno[ci podstawowe i midzykulturowe. 9 Len Doyal, Ian Gough  Theory of Human Need , Guilford Press, 1992. Lista nieco zmodyfikowana przeze mnie. 4 Zaspokojenie tych potrzeb wymaga dostpu (uprawnieD) do wielu dóbr i usBug, które produkowane s w ramach spoBecznego podziaBu pracy. Uzale|nienie tego dostpu (uprawnieD) gBównie od formalnego zatrudnienia (wsko rozumiana praca z wyBczeniem opieki nad czBonkami rodziny, pracami domowymi i aktywno[ci spoBeczn) w sytuacji masowego bezrobocia na lokalnym rynku pracy powoduje znaczne ograniczenie dostpno[ci (uprawnieD) do dóbr i usBug koniecznych dla normalnego funkcjonowania w spoBeczeDstwie dla du|ej liczby ludzi. W konsekwencji utrudnia to wielu funkcjonowanie spoBeczne i obni|a jego poziom. Dlatego te| typowe postulaty w ramach tego podej[cia dotycz zwikszania dostpno[ci koniecznych dóbr i usBug dla zbiorowo[ci majcych mniejsze szanse na formalne zatrudnienie. Obecnie nacisk kBadzie si równie| na zwikszanie tych szans, co jednak w dobie masowego bezrobocia wydaje si by bardzo trudne do osignicia. Drugi punkt widzenia na wykluczenie spoBeczne wymaga zrozumienia na czym polega wielowymiarowo niekorzystne poBo|enie spoBeczne. Widzieli[my, |e 23 kategorie spoBeczne, z których ka|da uznana zostaBa za znajdujc si w niekorzystnej sytuacji, bardzo si ró|niBy midzy sob. Na czym wic polega ich podobna pozycja w spoBeczeDstwie? OdwoBam si tu do listy obiektywnych cech grup marginalnych, jak zaproponowaB Fred Mahler10. Jest to próba ogólnej charakterystyki marginalnej pozycji spoBecznej, a wic równie| wielowymiarowo niekorzystnego poBo|enia spoBecznego. 1. Pozbawienie wBadzy i dostpu do podejmowania decyzji. 2. Mniej praw a wicej obowizków. 3. Mniej mo|liwo[ci wyboru a wicej ograniczeD. 4. Mniej mo|liwo[ci ekonomicznych i ni|sza pozycja ekonomiczna. 5. Mniejsze mo|liwo[ci edukacyjne, zawodowe, wypoczynku itp. 6. Wiksze nara|enie na skutki spoBecznych nacisków i kryzysów. 7. Dyskryminacja prawna. 8. SpoBeczne naznaczanie (napitnowanie) i praktyki dyskryminujce. Innymi sBowy znajdujc si w wielowymiarowo niekorzystnym poBo|eniu spoBecznym mo|emy mie równocze[nie problemy z podmiotowo[ci, uprawnieniami, wolno[ci, prac, dochodami, edukacj, wypoczynkiem, zabezpieczeniem na przyszBo[, równouprawnieniem i wizerunkiem spoBecznym. Wiele z kategorii spoBecznych, o których jest mowa w kontek[cie wykluczenia spoBecznego zajmuje wBa[nie marginaln pozycj w spoBeczeDstwie albo s spychane w kierunku takiej pozycji. Konsekwencje tego stanowiska dla polityki spoBecznej s równie wa|ne, jak poprzedniego. Musimy zwróci uwag na podejmowanie dziaBaD zapobiegajcych m.in. uprzedmiotowieniu, zniewoleniu, dyskryminacji i stygmatyzacji. Uwzgldniajc oba podej[cia, widzimy, |e udostpnianie koniecznych do spoBecznego funkcjonowania zasobów powinno si odbywa z poszanowaniem, ochron i realizacj podmiotowo[ci (bez uprzedmiotowienia), równouprawnienia (bez dyskryminacji) i godno[ci (bez stygmatyzacji). Je|eli nie uwzgldnimy tego drugiego stanowiska, to udostpnianie dóbr i usBug pewnym kategoriom spoBecznym mo|e si odbywa za pomoc praktyk uprzedmiotawiajcych, dyskryminujcych i stygmatyzujcych, co potwierdza marginaln pozycj spoBeczn tych zbiorowo[ci. Za przynajmniej cz[ciowe rozwizanie tych problemów uznaje si obywatelskie prawa spoBeczne czy socjalne. Przyznanie takich praw oznacza znaczny postp w stosunku do tradycyjnej dobroczynno[ci, gdy| uzyskany w ten sposób dostp do [wiata dóbr i usBug w mniejszym stopniu upokarza i uzale|nia od darczyDcy. Odpowiednio rozwinity system praw spoBecznych/socjalnych daje te| wolno[ od ekonomicznego przymusu podejmowania pracy w dehumanizujcych warunkach. Z tego punktu widzenia osoby zajmujce marginaln pozycj w spoBeczeDstwie s obywatelami, którzy najpierw musz skorzysta ze swoich praw (w czym potrzebna im czsto wszechstronna pomoc), aby by zdolnymi do wywizywania si z obywatelskich obowizków. Dla obu uj jest istotne, |e zwraca si uwag nie tylko na ubóstwo relatywne i marginaln pozycj spoBeczn, ale podkre[la si te| zagro|enie tymi sytuacjami. Wniosek wypBywa std taki, |e nie mo|na wyBcznie skupi si na dziaBaniach wobec tych, którzy ju| do[wiadczaj deprywacji spoBecznej i s zmarginalizowani. Wa|ne jest wic tak|e zapobieganie  stare hasBo nowoczesnej 10 Fred Mahler  Marginality and Maldevelopment w: J. Danecki red.  Insights into Maldevelopment , Uniwersytet Warszawski, 1993. 5 polityki spoBecznej traktowanej jako co[ wicej ni| pomoc spoBeczna, zatrudnienie socjalne i wspieranie organizacji pozarzdowych. Je|eli ju| mowa o elementach konstrukcyjnych struktury spoBecznej (pozycja spoBeczna) spójrzmy na problematyk wykluczenia spoBecznego z perspektywy socjologicznej. Wyobraznia socjologiczna czyli spoBeczny dom Za pomoc pewnej metafory spróbuj przedstawi zagadnienie marginalizacji i wykluczenia spoBecznego w socjologicznym ukBadzie odniesienia. Wyobrazmy sobie, |e spoBeczeDstwo w sensie normatywnym, ta  zorganizowana regularna spoBeczno[ , jak  marginesowi spoBecznemu przeciwstawiaB wspomniany wy|ej Stefan Czarnowski, jest wielopitrowym domem. Wszystkie pitra zamieszkuj ró|ni ludzie, a na pitrach s te| ró|ne pokoje. SpoBeczeDstwo jest wic zró|nicowane zarówno pionowo (klasy czy warstwy wy|sze i ni|sze), jak i poziomo (np. ta sama klasa, ale ró|ne sposoby i style |ycia). Pomidzy pitrami i pokojami mo|na si przemieszcza, ale trudniej dosta si z piter najni|szych na najwy|sze, s te| tacy, którzy pozostaj cigle na górze i tacy, którzy stale zamieszkuj na dole tego domu. Nie zmienia to jednak zasadniczo tego, |e jest to nadal ta  zorganizowana i regularna spoBeczno[ , nawet ci na najni|szych pitrach i w najbardziej odlegBych pokojach do niej nale|. Dla przykBadu w spoBeczeDstwach kastowych przenoszenie si z pitra na pitro jest prawie niemo|liwe, a najni|sza kasta niedotykalnych zajmuje si najbardziej pogardzanymi zajciami, które s jednak potrzebne spoBeczno[ci. W liberalnych spoBeczeDstwach przemysBowych z kolei mo|liwo[ci mobilno[ci spoBecznej s wiksze, a najni|sze pitra zamieszkuj niewykwalifikowani robotnicy. Zarówno kasta niedotykalnych, jak i warstwa niewykwalifikowanych robotników to jednak cz[ spoBeczeDstwa, to nadal mieszkaDcy domu spoBecznego, biorcy udziaB w spoBecznym podziale pracy. Je|eli prac potraktujemy odpowiednio szeroko, to oczywi[cie w spoBecznym domu znajd równie| miejsce ci, którzy nie s formalnie zatrudnieni, ale np. dbaj o dom, wychowuj dzieci, opiekuj si niepeBnosprawnymi czBonkami rodziny, co z punktu widzenia spoBecznego ma du| warto[. Std te| za równie wa|ne uznaje si role rodzinne i role zawodowe. Wicej nawet, znajd tam miejsce równie| wszyscy ci, którzy niekoniecznie s formalnie zatrudnieni, czy dbaj o dom i opiekuj si innymi, ale robi co[ po|ytecznego dla spoBeczno[ci. My[l o marginalno[ci spoBecznej czy wykluczeniu spoBecznym sugeruje, |e poza naszym metaforycznym domem, poza struktur spoBeczn wynikajc z podziaBu szeroko rozumianej pracy, poza  zorganizowan i regularn spoBeczno[ci mog jednak egzystowa ludzie. W statycznym ujciu mamy mieszkaDców spoBecznego domu i tych, którzy znalezli si poza nim. W ujciu dynamicznym mo|na obserwowa mobilno[ w samym domu (z góry na dóB i odwrotnie, z jednych pokojów do innych na tym samym pitrze), a tak|e midzy domem i spoBeczn pró|ni (np. mieszkaDcy domu trafiaj w spoBeczny niebyt, wykluczeni wracaj do domu). Wynika std pierwszy wa|ny podziaB na trwale wykluczonych, wykluczonych z przerwami i by mo|e wykluczonych przelotnie11. Drugi wa|ny do dzi[ podziaB wprowadzony zostaB co najmniej w Zredniowieczu. Dzielono wtedy wykluczonych na godnych tego, |eby im pomaga. Znalezli si oni poza spoBecznym domem bez wBasnej winy, np. sieroty, samotni starcy. Niegodni za[ pomocy byli ci, którym przypisywano win za to, |e znalezli si w spoBecznym niebycie. Wyró|niaBy t kategori takie cechy, jak zdolno[ do pracy, pozostawanie bez niej i oddawanie si zajciom pogardzanym przez wikszo[, np. prostytucja, hazard, wBóczgostwo, pijaDstwo. Sytuacj zmieniBo nieco odkrycie tego, |e osoby nawet bardzo niepeBnosprawne mog pracowa oraz tego, |e alkoholizm i hazard to mog by choroby, a pozostawa bez pracy i bez domu mo|na wbrew swej woli. Obecnie ten podziaB nadal ma znaczenie w polityce spoBecznej, niezdolnych do pracy spoBeczeDstwo traktuje lepiej ni| reszt zagro|onych wykluczeniem, np. w wymiarze [wiadczeD pieni|nych renta socjalna, renty inwalidzkie (stara nazwa, ale bardziej porczna) albo zasiBek staBy z pomocy spoBecznej wydaj si by wy|sze i przyznawane s na dBu|sze okresy (lub nawet bezterminowo) w porównaniu z zasiBkami dla bezrobotnych, [wiadczeniami integracyjnymi czy zasiBkami okresowymi z pomocy spoBecznej. Dzieje si tak dlatego, |e spoBeczeDstwo obawia si o to, czy zbyt dobre traktowanie 11 Niekiedy trwaBo[ niekorzystnego poBo|enia spoBecznego uznaje si równie| za cech definicyjn wykluczenia spoBecznego, tzn. bezrobocie krótkotrwaBe mo|e zagra|a wykluczeniem spoBecznym, dopiero wtedy, gdy zmieni si w dBugotrwaBe. W takim ujciu mówienie o przelotnym wykluczeniu spoBecznym jest z definicji wykluczone. 6 zdolnych do pracy, ale niepracujcych, nie bdzie zniechcaBo klas ni|szych do podejmowania formalnego zatrudnienia. Dlaczego niektórzy s staBymi mieszkaDcami spoBecznego domu, inni tylko tymczasowymi, a jeszcze inni caBe |ycie s poza nim? Dlaczego jedni na staBe osiedli na pitrach dolnych, a inni na górnych? Dlaczego czasem liczba ludzi w spoBecznym niebycie wzrasta, a czasem maleje? Na te pytania ró|nych udzielano odpowiedzi. Hipotezy ogólne w tej sprawie s co najmniej cztery: 1) przyczyny wykluczenia spoBecznego s w samych wykluczonych, np. nie mieli wyksztaBcenia, byli niepeBnosprawni, nie byli do[ dynamiczni i elastyczni, byli leniwi, za maBo si starali, za szybko zrezygnowali, mieli wady genetyczne, itd.12, 2) przyczyny wykluczenia spoBecznego s w innych, w ich zBo[liwych dziaBaniach, w egoizmie, oni wykluczaj, |eby zachowa swoj uprzywilejowan pozycj, wykluczeni s ofiarami mieszkaDców domu, którzy w ten sposób poprawiaj swoj wBasn pozycj, 3) przyczyny wykluczenia spoBecznego s w samej konstrukcji i fundamentach spoBecznego domu, jest on za maBy dla wszystkich, zbyt ekskluzywny, za maBo dostpny, utrzymanie w nim porzdku wymaga wykluczenia zbyt wielu, 4) przyczyny wykluczenia s poza wykluczonymi i poza  regularn i zorganizowan spoBeczno[ci , to bezosobowe procesy (np. gospodarcze), które przeksztaBcaj dom spoBeczny i jego struktur w wyniku czego, pewne pokoje, a mo|e nawet pitra znikaj na zawsze i trzeba zasiedli powstajce w ich miejsce nowe, co wi|e si z wiksz liczb wykluczonych. W rzeczywisto[ci wszystkie te uwarunkowania odgrywaj pewn rol, np. w czasie kryzysu gospodarczego najszybciej ich skutki czuj na skórze ci, którzy s na dole spoBecznego domu. Z punktu widzenia polityki spoBecznej wzgldnie ostatnio pojawiB si postulat budowania  spoBeczeDstwa dla wszystkich , w którym ka|dy miaBby do odegrania czynn i aktywn rol13. Nasz spoBeczny dom nie tylko ma by domem bez barier midzy pitrami i midzy pokojami na pitrach, ma równie| zatrzyma odpByw mieszkaDców ku spoBecznej pró|ni i przyj wszystkich wykluczonych, chocia|by do najbardziej oddalonych pokojów na najni|szych pitrach. Ta metafora uBatwia odró|nienie klas-warstw ni|szych od zmarginalizowanych i wykluczonych spoBecznie. Obejmuje zarówno wizj pionowej hierarchii spoBecznej (ukBad piter), jak i wewntrznego i zewntrznego krgu (w samym domu pomidzy pokojami na tym samym pitrze; dom i poza domem). UBatwia te| zrozumienie w|szego i szerszego ujcia integracji spoBecznej. To pierwsze promuje integracj w domu spoBecznym bez zwracania uwagi na zmarginalizowanych i wykluczonych, w drugim istotna jest integracja z uwzgldnianiem równie| tych, którzy znalezli si w spoBecznym niebycie niezale|nie od powodów, dla których tak si staBo14. UBatwia ona równie| odró|nienie ogólnych strategii politycznych polegajcych na zapobieganiu wykluczeniu spoBecznemu (sprawiedliwy porzdek w domu spoBecznym) oraz reintegracji wykluczonych. SBab stron tej metafory jest usunicie z pola widzenia normatywnie rozumianego spoBeczeDstwa jako spoBeczeDstwa obywatelskiego, do którego nale| wszyscy obywatele paDstwa, niezale|nie od ich pozycji wzgldem struktury spoBeczno-zawodowej. W takiej perspektywie raczej trudno reintegrowa ze spoBeczeDstwem kogo[, kto i tak do niego nale|y. Gdy jednak odró|nimy formalne czBonkowstwo od rzeczywistego uczestnictwa, a to od prawdziwego zaanga|owania, to zobaczymy, |e reintegracja mo|e nie polega na przywracaniu kogo[ do spoBeczeDstwa, a na umo|liwianiu mu i zachcaniu go do rzeczywistego uczestnictwa i prawdziwego zaanga|owania. Polega to za[ na korzystaniu z praw i wywizywaniu si z obowizków obywatelskich nie pod przymusem, ale z wewntrznej motywacji. Strategie diagnozy marginalizacji i wykluczenia spoBecznego 12 Sytuacja buntowniczego wycofania si przeciwko temu, jak dom spoBeczny jest zorganizowany albo wycofanie si ze spoBeczeDstwa motywowane religijn ascez mo|e przypominaj wykluczenie, ale czsto z definicji odrzuca si takie sytuacje, przyjmujc, |e wykluczenie spoBeczne nie mo|e mie charakteru dobrowolnego. 13 Deklaracja i Program DziaBaD Zwiatowego Szczytu SpoBecznego w Kopenhadze w 1995. 14 Mo|na te| wyobrazi sobie selektywn integracj w szerszym sensie obejmujc tylko wybrane kategorie wykluczonych. 7 Najprostsze podej[cie do diagnozowania omawianych tu zjawisk to zebranie danych ilo[ciowych i/lub jako[ciowych o poszczególnych kategoriach spoBecznych arbitralnie uznanych za zagro|one wykluczeniem. Nastpny krok to przedstawianie tych danych za pomoc rozmaitych wskazników, np. odsetek uzale|nionych, odsetek bezdomnych itd. i zebranie wszystkiego w jednym raporcie. Dwa wyró|nione wy|ej podej[cia teoretyczne do wykluczenia spoBecznego i metafora domu spoBecznego s podstaw trzech nieco ró|nicych si strategii diagnostyczno-badawczych o bardziej zBo|onym charakterze. Pierwsza polega na diagnozowaniu ubóstwa relatywnego, druga  wielowymiarowo niekorzystnego poBo|enia spoBecznego, a trzecia  pozycji spoBecznej wykluczonych na tle struktury spoBeczno-zawodowej. Krótko omówi ka|d z nich na przykBadach rzeczywistych badaD. Strategi diagnostyczno-badawcz wykluczenia spoBecznego rozumianego jako ubóstwo relatywne wybrali w 1983 roku Anglicy15. Przeprowadzili oni badania, które miaBy trzy fazy. W pierwszej przedstawiono respondentom dBug i wyczerpujc list ró|nych pozycji zwizanych z |yciem w gospodarstwie domowym i w rodzinie, z których mieli oni wskaza te, których nie powinno by pozbawione |adne gospodarstwo domowe lub rodzina w Wielkiej Brytanii. Te pozycje które byBy wybierane przez wikszo[ uznano za spoBecznie niezbdne, np. z pozycji dla dorosBych 95% wskazaBo jako niezbdne Bó|ko i po[ciel dla ka|dego domownika, 94% - ogrzewanie w mieszkaniu, 93% - mieszkanie bez wilgoci, 91% - dwa posiBki dziennie, 90% - wszystkie leki zapisane przez lekarza, 89% - lodówk, 86% - [wie|e owoce i warzywa codziennie, 85% - ciepBy nieprzemakalny pBaszcz, ale ju| tylko 53% wskazaBo sBownik; z pozycji  aktywno[ci dorosBych : 84% wybraBo wizyty u przyjacióB/rodziny, 80% - uczestnictwo w weselach, pogrzebach i podobnych uroczysto[ciach. ByBy te| pozycje dla dzieci (np. 85% wybraBo zabawki) i ich aktywno[ci (np. 89% wybraBo uprawianie hobby w wolnym czasie). W drugiej fazie przeprowadzono badania w celu zidentyfikowania tych osób, które chciaByby mie te spoBecznie okre[lone pozycje, ale nie mogBy sobie na to pozwoli (wymuszone niezaspokojenie potrzeb spoBecznie niezbdnych czyli deprywacja spoBeczna). W ostatniej fazie badano zwizki midzy dochodami i deprywacjami. Stwierdzono w ich wyniku, |e o ile jedna lub dwie deprywacje zdarzaBy si we wszystkich grupach dochodowych, to ju| trzy i wicej gBównie koncentrowaBy si w tych gospodarstwach domowych, w których dochód byB niski. Std te| wyprowadzono lini ubóstwa, czyli taki dochód, przy którym dany typ gospodarstwa domowego miaB co najmniej trzy deprywacje16. Strategi diagnostyczno-badawcz opart na koncepcji wykluczenia jako wielowymiarowo niekorzystnego poBo|enia spoBecznego przedstawi na przykBadzie badaD panelowych w Aodzi, które przeprowadziB zespóB socjologów pod przewodnictwem Jolanty Grotowskiej-Leder17. W cigu piciu lat obserwowano 299 gospodarstw domowych, które w pocztkowym okresie otrzymywaBy zasiBki z pomocy spoBecznej. Pierwsze wyniki badania dotyczyBy przestrzennej koncentracji tych gospodarstw domowych (enklawy biedy) i dynamiki korzystania z zasiBków (od przelotnie biednych do permanentnie biednych). W ostatnim etapie spróbowano odpowiedzie na pytanie o marginalizacj tych gospodarstw domowych. Pocztkowo zastosowano 10 wskazników- kryteriów marginalizacji (np. gospodarstwa domowe bez zatrudnionych, bez staBych dochodów, nie biorce udziaBu w wyborach, z uzale|nionymi, zdekompletowane) i okazaBo si, |e |adne z gospodarstw domowych nie speBniaBo wszystkich tych kryteriów. Zmniejszono wic liczb wskazników do 5 i stwierdzono, |e ze wszystkich badanych gospodarstw domowych co 16 speBniaBo je wszystkie, w[ród permanentnie biednych co 10, a w[ród przelotnie biednych  co 50. Wniosek wic byB taki, |e bardziej zmarginalizowane lub wykluczone spoBecznie byBy te gospodarstwa domowe, które najdBu|ej korzystaBy z zasiBków pomocy spoBecznej. Trzeba podkre[li, |e nie stosowano tu bezpo[rednio konceptualizacji marginalnej pozycji Mahlera, ale niektóre wskazniki-kryteria dadz si jej podporzdkowa, np. brak zatrudnienia i staBych 15 Badania z 1983, zostaBy omówione w ksi|ce Joanny Mack i Stewarta Lansley a  Poor Britain , George Allen & Unwin, 1985. 16 Badania te kontynuowano w latach 1990. ich przedmiotem byBo m.in. jaka wikszo[ wyznacza spoBeczn niezbdno[ danej pozycji oraz ile deprywacji musi wystpi, aby uzna sytuacj za wymuszone ubóstwo. Patrz: David Gordon, Peter Townsend red.  Breadline Europe , Policy Press, 2000. W 1999 roku przeprowadzono kolejne badanie tego rodzaju, publikacja omawiajca ich wyniki ma si ukaza w 2005 r. 17 J. Grotowska-Leder  Fenomen wielkomiejskiej biedy. Od epizodu do uderclass , Wydawnictwo Uniwersytetu Aódzkiego, 2002. 8 dochodów jako  mniej mo|liwo[ci ekonomicznych i ni|sza pozycja ekonomiczna , brak udziaBu w wyborach jako  pozbawienie wBadzy i dostpu do podejmowania decyzji . Ostatni strategi reprezentuj midzynarodowe badania porównawcze w spoBeczeDstwach postkomunistycznych, które w Polsce skomentowaB znany badacz struktury spoBecznej Henryk DomaDski18. ZadaB on pytanie czy w Polsce mo|na mówi o podklasie, czyli o wykluczonych spoBecznie, którzy pod wieloma wzgldami ró|ni si od reszty spoBeczeDstwa. PrzyjB on, |e potencjaln podklas stanowi te gospodarstwa domowe, które byBy trwale odBczone od pracy i ubogie wedBug linii 50% [redniej dochodów. Nastpnie dokonaB porównania tej zbiorowo[ci z tradycyjnymi kategoriami spoBeczno-zawodowymi, m.in. wBa[cicielami [rednich i maBych firm, robotnikami wykwalifikowanymi, niewykwalifikowanymi, wBa[cicielami gospodarstw rolnych i robotnikami rolnymi. Porównania dotyczyBy czasu trwania edukacji, zadBu|enia, epizodów bezrobocia, WC i wilgoci w mieszkaniu. OkazaBo si, |e potencjalnie wykluczeni spoBecznie w Polsce w niewielkim tylko stopniu ró|ni si od najni|szych warstw spoBecznych19, z czego wynika m.in., |e procesy marginalizacji w skali caBego spoBeczeDstwa polskiego nie byBy jeszcze zbyt zaawansowane w 2000 r. Jest to argument za uczynieniem z przeciwdziaBania marginalizacji i wykluczeniu spoBecznemu gBównego priorytetu dziaBaD  zorganizowanej i regularnej spoBeczno[ci . Ocena perspektywy marginalizacji i wykluczenia spoBecznego Perspektywa marginalizacji i wykluczenia spoBecznego w zaprezentowanych wy|ej ujciach, jako ubóstwo relatywne i marginalna pozycja spoBeczna, ma wiele potencjalnych zalet poznawczych i politycznych. Po pierwsze, jest na tyle uniwersalna, |e mo|na j stosowa zarówno do spoBeczeDstw historycznych, jak i do ró|nych spoBeczeDstw w tym samym czasie20. Po drugie, w jej ramach mo|na opisywa i wyja[nia zdawaBoby si bardzo ró|ne przypadki niekorzystnego poBo|enia spoBecznego. Po trzecie, zmusza do wyj[cia poza wsko-ekonomiczne analizy ubóstwa i bezrobocia. Po czwarte, podkre[lanie wielowymiarowo[ci niekorzystnego poBo|enia spoBecznego wymusza koordynacj i wspóBdziaBanie midzy wyspecjalizowanymi podmiotami polityki spoBecznej. Po pite, stwarza pozytywn atmosfer dla dziaBalno[ci pozarzdowej, któr przedstawia si jako skuteczn w dziaBaniach reintegracyjnych czy alterintegracyjnych (integracja we wspólnotach alternatywnych do ekskluzywnej  zorganizowanej i regularnej spoBeczno[ci ). Po szóste, sprzyja polityce spoBecznej, która nie tylko ma na celu Bagodzenie ubóstwa absolutnego, ale ma zapobiega i Bagodzi ubóstwo relatywne. Po siódme, problemy przedstawiane jako nowe na nowo mobilizuj do dziaBania. Po ósme, uwzgldnia zagadnienia m.in. podmiotowo[ci, równouprawnienia i wizerunku spoBecznego, czsto pomijane w tradycyjnej polityce spoBecznej z paternalistycznym podej[ciem. Po dziewite, pozwala zrehabilitowa koncepcj minimum socjalnego, da jej nowe uzasadnienie i nowe metody badania21. Po dziesite, sprzyja konsensusowi politycznemu, poniewa| zastpuje bardziej kontrowersyjne pojcia takie jak ubóstwo czy nierówno[ spoBeczna. Po jedenaste, wykluczenie spoBeczne rozumiane jako ubóstwo relatywne i wielowymiarowo niekorzystne poBo|enie spoBeczne ma o wiele bogatsz tre[ teoretyczn w porównaniu z koncepcjami, w których definiuje si je jedynie jako problem z uczestnictwem. S jednak równie| pewne potencjalne wady tej perspektywy (niezale|nie od koncepcji wykluczenia spoBecznego). Po pierwsze, mo|e skBania do skupiania uwagi wyBcznie na dziaBaniach skierowanych do najbardziej wykluczonych, z pominiciem reszty zagadnieD szerszej integracji spoBecznej i zapobiegania wykluczeniu22. Po drugie, mo|e by wykorzystana do 18 H. DomaDski  Ubóstwo w spoBeczeDstwach postkomunistycznych , Instytut Spraw Publicznych, 2002. 19 Szczególnie uderzajce byBo to, |e wBa[ciciele maBych i [rednich przedsibiorstw mieli nieco tylko ni|szy wskaznik epizodów bezrobocia (48%) w porównaniu z potencjalnie wykluczonymi (56%), chocia| pod innymi wzgldami ró|nili si bardziej od tej grupy ni| np. chBopi i robotnicy rolni. 20 Badania wykluczenia spoBecznego International Institute for Labour Studies przeprowadzone zostaBy w Rosji, Tanzanii, Jemenie, Tajlandii, Indiach, Peru, patrz: Charles Gore, Jose B. Figueiredo  Wykluczenie spoBeczne i polityka przeciwdziaBania ubóstwu Problemy Polityki SpoBecznej nr 5/2003. 21 O minimum socjalnym zaczyna si zapomina, a nawet spotkaBem si z opini jednego z ekspertów, |e to nie jest ju| minimum, ale optimum. Mam nadziej, |e to byBo tylko przejzyczenie. Minimum socjalne utrwaliBo si mocno w [wiadomo[ci spoBecznej i ma w zwizku z tym du|y potencjaB polityczny, tym samym jednak staBo si mniej atrakcyjne dla naukowców. 22 PrzykBadowo, w Programie Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL uznano, |e  Krajowa polityka wobec osób zagro|onych wykluczeniem spoBecznym obejmuje zBo|one dziaBania wymierzone na przeciwdziaBanie marginalizacji 9 stygmatyzacji, gdy wykluczone zbiorowo[ci uto|sami si z marginesem spoBecznym i podklas rozumianymi w kategoriach moralnych (np. domniemana subkultura ubóstwa). Po trzecie, mo|e by u|ywana jako or| przeciwko publicznemu sektorowi [wiadczeD spoBecznych (i ogólniej przeciwko wydatkom na cele spoBeczne) ze wzgldu na ich domniemane marginalizujce i wykluczajce konsekwencje (np. uzale|nienie od [wiadczeD, które tylko pogarsza sytuacj ich odbiorców czy marginalizujce wBa[ciwo[ci instytucji takich, jak domy pomocy spoBecznej, domy dziecka itp.). Po czwarte, wsko rozumiane wykluczenie spoBeczne, jako brak uczestnictwa w formalnym zatrudnieniu prowadzi do dominacji polityki zatrudnienia nad innymi dziaBami polityki spoBecznej, co mo|e prowadzi do ich niedoceniania i niedofinansowania. Po dodaniu zaBo|enia o uwarunkowaniach indywidualnych tak rozumianego wykluczenia (brak odpowiedniej wiedzy, umiejtno[ci i kwalifikacji) za panaceum uznaje si edukacj23. Po pite, nawizuje raczej do komunitarystycznych filozofii politycznych, co mo|e sprzyja pomijaniu i pomniejszaniu zagadnieD zwizanych z wolno[ci jednostek24. ZakoDczenie Uwa|am, |e du|y potencjaB poznawczy i polityczny ma ju| sama koncepcja ubóstwa relatywnego, czyli wymuszonego niezaspokojenia potrzeb, których zaspokojenie jest warunkiem koniecznym normalnego funkcjonowania w spoBeczeDstwie. Strategia metodologiczna przyjta przez Anglików jest bardziej demokratyczna i empiryczna w porównaniu do propozycji eksperckich takich, jak metodologia badania minimum socjalnego w Polsce. Ponadto uwzgldnia ona równie| wielowymiarowo[, gdy| brano pod uwag wiele ró|nych deprywacji, w tym dotyczcych tak|e aktywno[ci dorosBych i dzieci, uznanych przez wikszo[ za niezbdne. Zagadnienia podmiotowo[ci, uprawnieD i godno[ci s istotne zarówno jako warunki konieczne uczestnictwa, jak i podstawowe wyznaczniki jego jako[ci. Uczestnictwo uprzedmiotawiajce, dyskryminujce i odbierajce godno[ ma bardzo niewielk warto[, chocia| mo|e oferowa dostp do zasobów materialnych ( inkluzja na zBych warunkach ). Nie nale|y prowadzi refleksji nad marginalizacj i wykluczeniem spoBecznym bez normatywnej koncepcji uczestnictwa w spoBeczeDstwie czy spoBeczeDstwa jako takiego. Je|eli  zorganizowana i regularna spoBeczno[ mo|e zapewni wykluczonym i najni|szym klasom wyBcznie uczestnictwo niskiej jako[ci (np. uprzedmiotawiajce, dyskryminujce, stygmatyzujce), gBówne nadzieje nale|y wiza z alterintegracj w duchu wskazanych warto[ci poza spoBeczeDstwem rynkowym. Uczestnicy Zwiatowego Szczytu SpoBecznego w Kopenhadze w 1995 r. (w tym przedstawiciele ówczesnych polskich wBadz oraz owej  zorganizowanej i regularnej spoBeczno[ci ) zobowizali si do podjcia dziaBaD na rzecz wykorzenienia ubóstwa absolutnego i zBagodzenia ubóstwa relatywnego25 w duchu idei  spoBeczeDstwa dla wszystkich . W Polskim spoBeczeDstwie wskazniki obu tych zjawisk (stopa ubóstwa wg linii minimum egzystencji i minimum socjalnego) wykazuj od 1989 r. tendencj rosnc, paradoksalnie szczególnie widoczn wBa[nie od poBowy lat 90.26 Oznacza to, |e kolejne skBady wBadz publicznych na razie nie byBy w stanie wywiza si z tych zobowizaD. Ze wzgldu na to, |e wBadza ma krótk pami, nale|y wci| jej o tym zarówno poprzez pomoc spoBeczn jak i poprzez zatrudnienie socjalne . Wspomniano wic tylko dwie ustawy i bardzo ograniczony obszar polityki spoBecznej. 23 W Diagnozie SpoBecznej 2003 czytamy:  W wikszo[ci opracowaD za najwa|niejszy czynnik przeciwdziaBania wykluczeniu zarówno na poziomie indywidualnym jak i spoBecznym uznaje si edukacj, w tym permanentne podnoszenie kwalifikacji (ksztaBcenie ustawiczne) . Interesujce, jak za pomoc samej edukacji mo|na rozwizywa problemy takie, jak praca dzieci, dyskryminacja kobiet, bezdomno[, niskie dochody, dBugotrwaBe bezrobocie, przestpczo[, zBe warunki mieszkaniowe, dyskryminacja osób z kryminaln przeszBo[ci, uzale|nienia itp.? 24 H. Silver wyró|niBa jednak równie| liberalny paradygmat wykluczenia spoBecznego. Na ten problem zwrócono uwag w NSIS:  czy integracja spoBeczna w sensie wicej ni| podstawowym, to nie jest przypadkiem droga do  kolektywizacji , za któr spoBeczeDstwa postkomunistyczne nie przepadaj? Dlatego mimo u|ywania terminu integracji spoBecznej trzeba zaznaczy, |e chodzi o tak integracj, która nie zmniejsza wolno[ciowych warto[ci pojedynczego czBowieka . 25 W dokumentach Szczytu nazywano je overall poverty. 26 Pomin tu po|aBowania godn manipulacj, jakiej dopu[ciB si doradca prezesa NBP Leszek Zienkowski w artykule  Pomóc mo|e praca (Rzeczpospolita z dnia 16-17.10.2004). WynikaBo z niego, |e w latach 1993-2002 poziom ubóstwa w Polsce zmniejszyB si. Nierzetelno[ autora polegaBa na tym, |e nie wspomniaB o corocznych komunikatach GUS na temat wyników badaD warunków |ycia, z których wynika co[ przeciwnego. W obu przypadkach podstaw do obliczania wskazników byBy dane z badaD bud|etów gospodarstw domowych. 10 przypomina. Oznacza to równie|, |e  zorganizowana i regularna spoBeczno[ jest u nas ekskluzywna i niedostpna. W wymiarze lokalnym instytucjonalizacja procesu inkluzywnej integracji (tzn. nie tylko w spoBecznym domu) powinna przyj posta przygotowanych i realizowanych koncepcji Rady Integracji SpoBecznej, Strategii Integracji SpoBecznej, Planu Integracji SpoBecznej i Obserwatorium Integracji SpoBecznej. GBównym celem tych instytucji bdzie opracowywanie i zrealizowanie idei  spoBeczeDstwa dla wszystkich dostosowanej do warunków lokalnej spoBeczno[ci. Niektóre z warunków powodzenia lokalnej strategii integracji spoBecznej to m.in.: koordynacja dziaBalno[ci ró|nych podmiotów polityki spoBecznej, partnerstwo midzysektorowe i upodmiotowienie wykluczonych, odpowiednie finansowanie i zaanga|owanie, realne kompetencje Rady Integracji SpoBecznej w zarzdzaniu caBym procesem. 11

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Edukacja bez wykluczenia ABC wsparcia dla dzieci z rodzin zagrożonych wykluczeniem społecznym
Wyklad 7 Wykluczenie Spoleczne & Ubezwlasnowolnienie
Wyklad6 Wykluczenie Spoleczne
wykluczenie społeczne kapitał ludzki narodowa strategia spójności
Jackowska Stygmatyzacja i wykluczenie społeczne osób chorujących Psychiatria Polska 6 09
Wykluczenie spoleczne
Procesy marginalizacji i wykluczenia 1
Bezrobocie jako zagrożenie wykluczeniem społecznym
Praktyczne wykluczenie i marginalizacja
T Kowalak Marginalizacja i marginalność społeczna(1)
wd2 3 żwyność a potrzeby społeczne

więcej podobnych podstron