plik


ÿþNotatki do wykBadów z Historii Gospodarczej (dr M. TymiDski) WykBad 6:  MaBy gigant kapitalizmu handlowego (Zjednoczone Prowincje PóBnocnych Niderlandów w XVII w.) I. Powstanie Zjednoczonych Prowincji (chronologia wydarzeD) A. Sytuacja polityczna w Niderlandach w pierwszej poBowie XVI w. 1. W XV w. Niderlandy byBy cz[ci paDstwa burgundzkiego; na skutek polityki dynastycznej Habsburgów paDstwo burgundzkie, w tym Niderlandy, na przeBomie XV i XVI w. przeszBy pod rzdy dynastii habsburskiej. 2. W pierwszej poBowie XVI w. podobnie jak paDstwo burgundzkie pod panowaniem Habsburgów znalazBa si Hiszpania i jej posiadBo[ci, w efekcie paDstwo Karol V Habsburga cesarza i króla Hiszpanii obejmowaBo najwiksze terytorium w historii monarchii  posiadBo[ci Habsburgów w Niemczech, posiadBo[ci we WBoszech, dawne paDstwo burgundzkie (w tym Niderlandy) oraz Hiszpania i jej posiadBo[ci zamorskie 3. W 1556 r. Karol V abdykowaB dzielc swoje posiadBo[ci pomidzy austriack i hiszpaDsk lini dynastyczn; w ramach tego podziaBu Niderlandy znalazBy si pod panowaniem króla Hiszpanii, syna Karola V  Filipa II Habsburga 4. Traktowanie Niderlandów jako osobnego kraju byBo w znacznej mierze zasBug Karola V (urodzonego w Gandawie, silnie zwizanego z miejscow tradycj): a. prowincjami niderlandzkimi zarzdzaB oddzielny gubernator; b. w 1531 r. przeprowadzono reformy ustanawiajc miejscowe wBadze centralne w postaci trzech rad: Prywatnej (wymiar sprawiedliwo[ci), Finansów (sprawy skarbowe) i Stanu (sprawy polityczne); c. instytucj integrujc prowincje byBy równie| istniejce od 1463 r. Stany Generalne, które za panowania Karola przeksztaBciBy si w instytucj centraln d. poszczególne prowincje cieszyBy si spora autonomi  ka|da z nich miaBa swe odrbne stany prowincjonalne, swoj rad i swego namiestnika (stathouder) e. charakterystyczna dla prowincji niderlandzkich byBa pBynna granica midzy stanami  szlacht, mieszczaDstwem, a nawet chBopstwem (w tym ostatnim przypadku ze wzgldu na niemal caBkowity zanik poddaDstwa) B. Wojna w Niderlandach i powstanie Zjednoczonych Prowincji 1. Filip II w przeciwieDstwie do swego ojca nie czuB si zwizany z Niderlandami, a zarazem uznawaB za jeden ze swoich podstawowych obowizków zwalczanie herezji, nakazujc m.in. konsekwentne stosowanie anty-heretyckich zarzdzeD ojca, których Karol nigdy w praktyce nie wymagaB pozostawiajc ich realizacj tolerancyjnym z zasady wBadzom lokalnym 2. Sytuacj komplikowaBo szerzenie si w kraju kalwinizmu, a szczególnie jego radykalnej odmiany, której wyznawcy dokonali w 1566 r. zniszczenia ok. 400 ko[cioBów w ramach walki z obrazami (ikonoklazmu) 3. W latach 1567-1573 Niderlandami z ramienia Filipa zarzdzaB ksi| Alba wprowadzajc do kraju rzdy terroru i w efekcie wywoBujc powstanie w póBnocnych kalwiDskich prowincjach  Holandii i Zelandii, które w 1576 r. zawarBy federacj w Delft pod wodz Wilhelma OraDskiego (od 1572 r. stathouder Holandii po przej[ciu na kalwinizm) 4. ZBupienie i rzez w Antwerpii dokonana przez wojska hiszpaDskie 4 XI 1576 r. (7 tys. ofiar) skBoniBy prowincje poBudniowe  Brabantu, Hainaut, Flandrii  do szukania porozumienia z prowincjami póBnocnymi  Holandi i Zelandi 5. 8 XI 1576 r. w Gandawie podpisano tzw. pacyfikacj gandawsk pomidzy kalwiDskimi prowincjami póBnocnymi i katolickimi prowincjami poBudniowymi  ustalono w niej sprawy polityczne, odkBadajc kwestie religijne do czasu zwoBania Stanów Generalnych 6. Rozszerzajca si w prowincjach poBudniowych popularno[ kalwinizmu Bczca si z wystpieniami spoBecznymi skBoniBy miejscow katolick szlacht i mieszczaDstwo do ugody z Hiszpanami; w 1579 r. prowincje poBudniowe podpisaBy tzw. uni w Arras  stany tych prowincji opowiedziaBy si za zachowaniem katolicyzmu i ugoda z Filipem, zgodnie z któr w zamian za amnesti zachowane zostaBy przywileje oraz przyznano prowincjom autonomi. 7. Na uni w Arras prowincje póBnocne  Holandia, Zelandia, Utrecht, Geldria, Overijsel, Fryzja i Groningen  odpowiedziaBy uni w Utrechcie (1579), która staBa si pocztkiem paDstwa póBnocno- niderlandzkiego Zjednoczonych Prowincji (zwanej od najwikszej i najbogatszej prowincji Holandi) 8. Ostatecznie bezpieczeDstwo nowemu paDstwu zapewniBa klska wyprawy hiszpaDskiej na Angli  tzw. Niezwyci|onej Armady (1588); formalnie Hiszpania uznaBa nowe paDstwo dopiero w 1648 r. II. System polityczny Zjednoczonych Prowincji 1. Zjednoczone Prowincje skBadaBy si z Holandii, Zelandii, Groningen, Fryzji, Utrechtu, Geldrii i Overeijsel, zajmowaBy 25 tys. km², które zamieszkiwaBo ok. 2 mln. Ludzi. 2. W zale|no[ci od prowincji ró|ne grupy spoBeczne miaBy najwiksze wpBywy polityczne; w najbogatszych prowincjach  Holandii i Zelandii przewa|aBy wpBywy bogatego mieszczaDstwa (tzw. regentów), podczas gdy w prowincjach kontynentalnych  Geldrii i Overeijsel dominowaBa szlachta. 1 3. System polityczny paDstwa byB wypadkow wcze[niejszej tradycji i nowszych rozwizaD powstaBych podczas wojny z Hiszpani. 4. Ka|da prowincja miaBa wBasne stany prowincjonalne i wBasnego stathoudera, przy czym jedna osoba mogBa peBni t funkcj w kilku prowincjach. 5. Stany Generalne skBadaBy si z reprezentantów poszczególnych prowincji, z których ka|da dysponowaBa jednym gBosem; Stany Generalne nie stanowiBy praw, lecz zajmowaBy si decyzjami w sprawie polityki zagranicznej, armii, floty, finansów republikaDskich oraz mianowaBy najwa|niejszych urzdników. 6. Uchwalaniem nowych praw zajmowaBy si stany prowincjonalne. 7. Dwunastoosobowa Rada Stanu zajmowaBa si nadzorowaniem spraw wojskowych i podatków. 8. Najwiksze wpBywy w Stanach Generalnych miaBa Holandia reprezentowana tam przez  Wielkiego Pensjonariusza , który dominowaB w Stanach Generalnych. 9. Przeciwwag dla polityki prowadzonej przez wielkie mieszczaDstwo prowincji holenderskiej byli stathouderzy, które to stanowisko w wielu prowincjach znajdowaBo si w rkach czBonków domu OraDskiego: Maurycy von Nassau, Fryderyk Henryk oraz Wilhelm II; stathouderzy, kontrolujc w poszczególnych prowincjach wBadz wojskow i cz[ wBadzy cywilnej, czsto sprawowali urzd naczelnego dowódcy wojsk republiki 10. WokóB urzdu  Wielkiego Pensjonariusza utworzyBa si partia republikaDska, gdy ksi|ta oraDscy zgromadzili wokóB siebie stronnictwo szlacheckie oran|ystów 11. Obie grupy polityczne znalazBy sobie swoje odpowiedniki wyznaniowe  republikanie popierali umiarkowanych wyznawców kalwinizmu tzw. odBam arminiacki, oran|y[ci oparli si na ortodoksyjnych kalwinistach tzw. gomarystach 12. W 1621 r. oran|ystom udaBo si podporzdkowa  Wielkiego Pensjonariusza stathouderom Holandii, a tym samym zapewni dominacj ksi|t oraDskich na nastpne trzydzie[ci lat do 1650 r. III. Gospodarka Holandii w XVII w. A. Rolnictwo 1. Rolnictwo Niderlandów w porównaniu z innymi krajami Europy Zachodniej staBo na wy|szym poziomie ju| od czasów [redniowiecznych; kraj byB jednym z pierwszych, w którym zniesiono poddaDstwo oraz wprowadzono oczynszowanie 2. Niderlandy ze wzgldu na swoje poBo|enie nie s bogate w gleby uprawne, co przy wysokiej stopie zaludnienia powodowaBo konieczno[ uzupeBniajcego importu |ywno[ci, a zarazem dziaBania majce na celu powikszenie obszarów rolnych (poldery) i zwikszenie ich wydajno[ci 3. Konieczno[  wyrywania ziemi morzu wymagaBa wprowadzenia wysokich technik przy osuszaniu oraz zacht ze strony paDstwa: a. Przy osuszaniu gruntów zastosowano wiatraki (czsto caBe  BaDcuchy wiatraków), które miaBy mo|liwo[ zmiany poziomu wody o ok. 1 metr. b. Holendrzy wynalezli ruchomy dach wiatraków, co uniezale|niaBo je od kierunku wiatru i przyspieszyBo polderyzacj. c. PaDstwo wspieraBo budow systemu kanaBów odwadniajcych dajc 30 letnie zwolnienie podatkowe, jednocze[nie inwestor otrzymywaB na wBasno[ osuszon ziemi. d. Prowadzenie inwestycji przy osuszaniu gruntów byBo mo|liwe dziki wysokim nadwy|kom kapitaBu w Zjednoczonych Prowincjach i wysokiej stopie zwrotu z inwestycji w poldery (pomoc paDstwa, bardzo |yzne gleby na osuszonych gruntach). 4. Ze wzgldu na niewielk powierzchni uprawn a zarazem du|e zasoby kapitaBowe w Zjednoczonych Prowincjach rozwinBy si intensywne formy rolnictwa, przede wszystkim sadownictwo i ogrodnictwo  w XVII w., szczególnie w pierwszej poBowie stulecia Zjednoczone Prowincje opanowuje  tulipanomania , ceny cebulek najrzadszych odmian osigaj warto[ posiadBo[ci ziemskich (13 tys. guldenów, dla porównania dniówka robotnika budowlanego wynosiBa ok. 1/20 guldena) 5. Obok sadownictwa i ogrodnictwa rozwija si hodowla bydBa i koni oraz przetwórstwo mleka  produkcja serów z Goudy oraz masBa z Lejdy (ludno[ Zjednoczonych Prowincji spo|ywaBa jedynie 2% produkowanego sera, reszta byBa wysyBana na eksport) 6. Uprawa zbó| nie odgrywaBa wikszej roli; dla wy|ywienia ludno[ci konieczny byB import zbo|a (przede wszystkim sprowadzano polskie zbo|e przez GdaDsk) 7. Szczególne miejsce w gospodarce holenderskiej zajmowaBo ryboBówstwo  dziki wprowadzeniu nowoczesnych metod konserwowania ryb na morzu (jeszcze w XV w.) Holendrzy doprowadzili do upadku ryboBówstwo hanzeatyckie i skandynawskie przejmujc wikszo[ rynków europejskich. B. PrzemysB 1. PrzemysB niderlandzki, podobnie jak rolnictwo, byB jednym z najlepiej rozwinitych w Europie; warto tu przypomnie, |e najwiksze [redniowieczne o[rodki wBókiennictwa znajdowaBy si na terenie Niderlandów: Flandria (cz[ Niderlandów PoBudniowych pod wBadz hiszpaDsk) oraz Fryzja; w cigu XV i XVI w. rzemiosBo niderlandzkie umocniBo jeszcze swoj pozycj wchodzc szerzej na nowe rynki (m.in. strefa baBtycka) oraz dopasowujc swoje produkty do potrzeb bardziej masowego odbiorcy (bardziej po[lednie gatunki sukna) 2. W XVII w. przemysB Zjednoczonych Prowincji prze|ywa swój najwikszy rozwój, obok wBókiennictwa rozwijaj si inne bran|e  przede wszystkim przemysB stoczniowy (którego pocztki sigaj jeszcze XV w.), spo|ywczy (m.in. rafinerie cukru), papiernie, obróbka kamieni szlachetnych (z centrum w Amsterdamie) 2 3. Bardzo powa|n rol w rozbudowie przemysBu Niderlandów PóBnocnych odegrali imigranci polityczni i religijni  uchodzcy z Niderlandów PoBudniowych (bankowo[  imigranci z traccej znaczenie po zablokowaniu przez Holendrów uj[cia Skaldy Antwerpii, sukiennicy z Flandrii), francuscy Hugenoci (przemysB jedwabniczy), {ydzi wygnani z Hiszpanii (szlifowanie diamentów, przemysB cukrowniczy) 4. Wytwórczo[ holenderska opieraBa si w znacznej mierze na imporcie surowców oraz póBproduktów i ich przetwarzaniu lub uszlachetnianiu przede wszystkim z przeznaczeniem na eksport; w ten sposób dziaBaB przemysB wBókienniczy sprowadzajcy weBn z Anglii lub Hiszpanii, któr na miejscu przerabiano na sukno; przemysB uszlachetniajcy opieraB si na imporcie sukna angielskie, które byBo  uszlachetniane w holenderskich manufakturach tzw. trafieken 5. Organizacja przemysBu  szczególnie sukiennictwa  miaBa ju| wtedy do[ rozwinity charakter i byBa konsekwencj wcze[nie rozwijajcego si na tym terenie nakBadu (Niderlandy byBy pierwszym regionem [redniowiecznej Europy, gdzie zastosowano w produkcji nakBad, zob. wcze[niejsze wykBady): bogaci przedsibiorcy dostarczali wiejskim chaBupnikom surowiec (weBn), z której ci wyrabiali sukno dla nakBadcy, ostateczn obróbk tego sukna traktowanego jako póBprodukt wykonywano w wielkich zakBadach manufakturowych. 6. W XVII w. wikszo[ du|ych przedsibiorstw byBa zorganizowana w manufaktury, jednak mniejsze zakBady, które wci| jeszcze przewa|aBy, byBy caBy czas poddane ograniczeniom cechowym (oprócz wBókiennictwa spod ograniczeD cechowych wyzwalaBy si przemysBy stoczniowy i spo|ywczy). 7. W przeciwieDstwie do Francji z tego okresu manufaktury dziaBajce w Zjednoczonych Prowincjach byBy zakBadane, finansowane i prowadzone przez prywatnych przedsibiorców, z reguBy przedstawicieli bogatego mieszczaDstwa. C. Dominacja w handlu europejskim 1. Handel stanowiB podstaw potgi holenderskiej w XVII w.; odmienno[ polityki Zjednoczonych Prowincji w dziedzinie handlu polegaBa na wyznawaniu zasad wolnego handlu (w Europie), co byBo midzy innymi spowodowane brakiem wBasnych surowców i podstawowym znaczeniem wymiany midzynarodowej dla rozwoju gospodarczego kraju; inaczej traktowano wymian z koloniami, gdzie monopol uzyskaBa Kompania Wschodnioindyjska (zob. ni|ej) 2. Holendrzy zdobyli zdecydowan przewag w handlu europejskim na pocztku XVII w. (cho miaBa ona swoje podstawy we wcze[niejszym rozwoju handlu póBnocnych prowincji, przynajmniej od koDca XV w.); sukces Zjednoczonych Prowincji, a przede wszystkim Amsterdamu, opieraB si na tzw. rodzimej wymianie handlowej 3. Rodzima wymiana handlowa polegaBa na powizaniach portów holenderskich z innymi portami Morza PóBnocnego, BaBtyku, Zatoki Biskajskiej i Morza Zródziemnego (statki holenderskie stanowiBy na tym obszarze blisko ¾ ogóBu) 4. Holendrzy odgrywali tu rol po[redników a Amsterdam centrum wymiany towarowej dla wikszo[ci dostpnych produktów; w XVII w. kupcy holenderscy opanowali w znacznym stopniu handel zagraniczny wielu krajów europejskich, m.in. Francji i Polski 5. Poszczególne regiony miaBy swoje specjalizacje  znad BaBtyku wywo|ono zbo|e i drewno, które Holendrzy rozprowadzali w Europie Zachodniej i PoBudniowej (wysyBajc tam równie| produkty wBasnego przemysBu i rolnictwa), z Zachodu i PoBudnia wywozili wino i sól, które wraz z towarami kolonialnymi, rybami (gBównie [ledzie) i wyrobami wBasnych manufaktur (gBównie suknem) wysyBano do Wschodniej i PóBnocnej Europy 6. ZaBamanie handlu holenderskiego na przeBomie XVII i XVIII w. spowodowane rosnca konkurencj angielsk (w tym uderzajcymi gBównie w kupców niderlandzkich Aktami Nawigacyjnymi  zob. wykBad o gospodarce angielskiej) i licznymi wojnami prowadzonymi przez republik pod koniec wieku byBo podstawow przyczyn upadku potgi gospodarczej Zjednoczonych Prowincji w XVIII w. 7. Obok przyczyn zewntrznych innym powodem zaBamania handlu holenderskiego byBo przechodzenie bogatego kupiectwa niderlandzkiego (tzw. regentów) od bezpo[redniego uczestniczenia w handlu do operacji finansowych i inwestycji w nieruchomo[ci (w ten sposób olbrzymie zasoby kapitaBowe holenderskich regentów finansowaBy w znacznym stopniu rozwój gospodarczy w Anglii, szczególnie po przejciu tronu angielskiego przez Wilhelma III OraDskiego) D. Bank Amsterdamski 1. Na pocztku XVII w. sytuacja monetarna w Zjednoczonych Prowincjach wymagaBa gruntownej reformy  istniaBo 8 prowincjonalnych mennic, ponadto 6 miast miaBo prawo bicia monet, dodatkowo do Zjednoczonych Prowincji napBywaBy monety z innych paDstw. 2. Chaos monetarny miaBa zlikwidowa reforma monopolizujca i centralizujca wymian pienidzy i cennych kruszców w jednej instytucji. 3. W 1609 r. powoBano do |ycia Bank Amsterdamski majcy przede wszystkim za zadanie uporzdkowanie sytuacji monetarnej w Republice jako instytucja zajmujca si wymian pienidzy. 4. Bank Amsterdamski odgrywaB równie| funkcje banku depozytowego  kupcom wpBacajcym monety zBote i srebrne otwierano rachunki bie|ce. 5. Bank nie zajmowaB si dziaBalno[ci kredytow (ta byBa domen banków po|yczkowych  lombardów); w pózniejszym okresie uczyniono wyjtek od tej reguBy kredytujc dziaBalno[ Kompanii Wschodnioindyjskiej (co zreszt doprowadziBo do bankructwa B.A. w 1798 r.). E. GieBda w Amsterdamie 1. GieBda Amsterdamska powstaBa w 1611 r. i miaBa ona podstawowe znaczenia dla ustalania cen towarów w caBym ówczesnym [wiecie. 2. W pierwszej poBowie XVII w. gieBda raz w tygodniu ogBaszaBa wykaz cen, w drugiej poBowie czyniBa to ju| trzy razy. 3 3. W przecigu XVII i XVIII w. rosBa ilo[ towarów notowanych na gieBdzie od 359 w 1634 r., przez 550 w 1686 r., do 590 w 1734 r. 4. W XVII w. w zasadzie handlowano towarami znajdujcymi si w mie[cie, jednak zaczB si ju| pojawia tzw.  handel powietrzem , polegajcy na handlu towarami nie istniejcymi w momencie zawarcia umowy, a które miaBy by dostarczone w okre[lonym terminie (kontrakty terminowe). 5. W Zjednoczonych Prowincjach tego okresu rozwinB si równie| rynek papierów warto[ciowych, m.in. obligacji, które staBy si popularnym sposobem inwestycji kapitaBu w[ród regentów. IV. Kolonie A. Organizacja kolonii holenderskich odbiegaBa od rozwizaD zastosowanych przez inne kraje; w przeciwieDstwie do Hiszpanii czy Portugalii, gdzie posiadBo[ci zamorskie znajdowaBy si pod kontrol korony, Zjednoczone Prowincje scedowaBy wszystkie swoje uprawnienia do kolonii na rzecz firm prywatnych  Kompanii Wschodnioindyjskiej, a pózniej równie| Kompanii Zachodnioindyjskiej; rozwój potgi tych firm, przede wszystkim Kompani Wschodnioindyjskiej spowodowaB, |e w praktyce osignBy one pozycj niezale|n od wBadz Republiki  mo|na powiedzie, |e Kompania Wschodnioindyjska ze wzgldu na swoj potg byBa paDstwem w paDstwie B. Kompania Wschodnioindyjska (Verenigde Oost-Indische Compagnie  VOC) 1. VOC powstaBa w 1602 r. ze zjednoczenia istniejcych ju| spóBek handlujcych z krajami azjatyckimi 2. W 1602 r. Stany Generalne nadaBy kompanii szereg praw ustanawiajc jej statut: a. kompania otrzymaBa monopol handlu na obszarze na wschód od Przyldka Dobrej Nadziei i na zachód od Cie[niny Magellana b. statut VOC nadawaB jej przywilej wykonywania praw suwerennych w imieniu Republiki na terytoriach, które mo|e zdoby, prawo posiadania armii i floty, wypowiadania wojny i zawierania pokoju c. VOC zostaBa zobowizana do prowadzenia w miar mo|liwo[ci wojny z Hiszpani i Portugali, jednak regenci (bdcy w wikszo[ci udziaBowcami VOC) zastrzegli, |e wojnie nie nale|y dawa prawa pierwszeDstwa przed handlem d. teoretycznie Stany Generalne sprawowaBy kontrol nad dziaBalno[ci VOG, jednak w praktyce wBadze Kompanii postpowaBy wedBug wBasnego uznania 3. Struktura VOC a. VOC byBa zorganizowana w formie spóBki akcyjnej b. kapitaB zakBadowy VOC wynosiB 6,5 mln guldenów, przy czym subskrypcja akcji miaBa charakter publiczny c. struktura VOC byBa do[ zBo|ona, byBa to federacja spóBek  sze[ terenowych izb w Amsterdamie, Middelburgu, Delft, Rotterdamie, Hoorn i Enkhuizen, odpowiadaBo pionierskim spóBkom, które dokonaBy fuzji d. izby posiadaBy kontrol nad statkami VOC i nad towarami, ka|da z nich otrzymaBa z góry okre[lony procent w handlu, przy czym prawie poBowa przypadBa amsterdamskiej e. dyrektorów izb mianowaBy spo[ród akcjonariuszy rady miejskie siedzib izb f. na czele Kompanii stanBa rada 17 dyrektorów   Herren XVII (XVII Panów), bdcych delegatami izb prowincjonalnych, przy czym o[miu pochodziBo z Amsterdamu; dyrektorów wybierano spo[ród  gBównych akcjonariuszy , majcych akcje za 6 lub 3 tys. guldenów (w zale|no[ci od izby) g. funkcjonariusze VOC skBadali przysig lojalno[ci wobec Stanów Generalnych i Kompanii 4. VOC podzieliBa tereny swojego zainteresowania na trzy kategorie (na podstawie instrukcji rady 17 dyrektorów z 1650 r.) a. Terytoria, które w wyniku cesji lub podboju weszBy w posiadanie VOC, i Kompania posiada w nich peBni wBadzy terytorialnej b. Rejony, w których VOC uzyskaBa wyBczne prawa handlowe w wyniku monopolistycznych umów z miejscowymi wBadcami c. Obszary, w których handel mo|e by uprawiany na podstawie swobodnie zawieranych kontraktów i gdzie nale|y uwzgldni konkurencj kupców innej narodowo[ci 5. Podbój Indii Wschodnich i organizacja kolonii a. W pierwszej poBowie XVII w. siBy VOC przejBy pod swój zarzd wikszo[ kolonii portugalskich na terenie Azji Wschodniej, w tym przede wszystkim wyspy archipelagu Malajskiego; w 1658 r. VOC zajBa równie| portugalski Cejlon b. DziaBaniami VOG w Azji kierowali generalni gubernatorzy, w praktyce ze wzgldu na odlegBo[ci niezale|ni od rady 17 dyrektorów, stawiajcy wBadze w metropolii wobec faktów dokonanych; faktyczn stolic kolonii holenderskich byBa Batawia zaBo|ona na Jawie c. Na terenach pozostajcych pod bezpo[redni wBadz VOC towary potrzebne do handlu z Europ uzyskiwano z reguBy na drodze niehandlowej (kontyngenty z narzucon cen); w przypadku niewywizywania si mieszkaDców z naBo|onych ci|arów Kompania wysyBaBa ekspedycj zbrojn; tereny pozostajce pod wBadz VOC staBy si zarazem miejscem, w którym wprowadzono gospodark plantacyjn (Jawa), w której zatrudniano sprowadzanych z zewntrz niewolników; jednocze[nie ekspedycje organizowane przez VOC niszczyBy  nieautoryzowane plantacje w koloniach 4 d. Na terenach nie objtych bezpo[rednim panowaniem VOC staraBa si podpisa dwustronne umowy gwarantujce jej monopol w handlu w zamian za  ochron w razie napa[ci (takie umowy podpisano z wBadcami Sumatry i Borneo) e. Z pozostaBymi terenami starano si prowadzi wymian na zasadach wolnego handlu, nie zaniedbujc staraD o utrwalenie swojej pozycji na danym rynku (Chiny, Japonia) 6. Wymiana z Europ i handel wewntrzazjatycki a. Handel przyprawami miaB podstawowe znaczenie dla Holendrów, podobnie jak wcze[niej dla Portugalczyków  Holendrzy jeszcze do poBowy XVII w. niemal caBkowicie zdominowali handel gozdzikami i gaBk muszkatuBow b. Obok przypraw do Europy sprowadzano szereg innych towarów, jak tekstylia, kaw, herbat, cukier itd.; w zamian wywo|ono do Azji wyroby metalowe lub pBacono bezpo[rednio kruszcami c. Powa|ne rozmiary handlu z Europ, przy tendencji do cigBego wzrostu popytu na towary azjatyckie, spowodowaBy wzrost deficytu pBatniczego d. W celu zapobie|enia narastaniu deficytu VOC zmieniB strategi handlow na terenie azjatyckim  obok dotychczasowego handlu z Europ Kompania weszBa na wewntrzny rynek azjatycki po[redniczc pomidzy ró|nymi krajami regionu  zastosowane posunicie okazaBo si trafne i pozwoliBo zasadniczo ograniczy deficyt w kontaktach z Azjatami, a w XVIII w. staBo si zródBem najwy|szych dochodów Kompanii. 7. W cigu dwóch wieków istnienia kompanii VOC wypBaciBa dywidendy w wysoko[ci 3600%, co oznacza, |e kapitaB zwróciB si inwestorom i ich prawnym nastpcom w stosunku 36-krotnym 8. Oficjalne bankructwo VOC ogBoszono w 1798 r.; Kompania pocignBa za sob inn wielk instytucj Holandii Bank Amsterdamski C. Kompania Zachodnioindyjska (West-Indische Compagnie  WIC) 1. Kompania Zachodnioindyjska powstaBa w 1621 r. i byBa wzorowana na VOC: - kompanii przyznano monopol handlu i |eglugi z Ameryk i Afryk Zachodni, upowa|nienie do wypowiadania wojny i zawierania pokoju - WIC skBadaBa si z piciu izb regionalnych: Amsterdam, Middelburg, Moza (Rotterdam, Delft i Dordrecht), tzw. okrg póBnocny (sze[ miast Zacodniej Fryzji), Groningen - na czele WIC staBo  XIX Herren (XIX Panów), w[ród nich o[miu z Amsterdamu - kapitaB zakBadowy wyniósB 6 459 800 guldenów, z czego 4/9 pochodziBo z Amsterdamu 2. Podstawowym zadaniem WIC miaBo by niepokojenie hiszpaDskich posiadBo[ci i utrudnianie |eglugi hiszpaDskiej; WIC miaBa zatem bardziej agresywny, militarny charakter ni| handlowa VOC; zakBadanie nowych kolonii i handel byBy celami stajcymi na dalszym planie 3. Stosunkowo najlepiej radziBa sobie Kompania z walk z |eglug hiszpaDsk (np. w latach 1623  1626 zdobyBa 550 nieprzyjacielskich statków wysyBajc na morze 806 okrtów z 67 tys. ludzi zaBogi); flota WIC staBa si podstaw dla tworzonej pózniej floty wojennej Zjednoczonych Prowincji, a jej dziaBania walnie przyczyniBy si do korzystnego dla Holendrów pokoju westfalskiego. 4. Jedynym wzgldnie udan ekspedycj terytorialn WIC byBo zajcie cz[ci Brazylii (1630) i próba ustanowienia tam kolonii holenderskiej (Nowej Holandii); kolonia holenderska przetrwaBa do poBowy lat pidziesitych, gdy portugalscy powstaDcy zdobyli ostatni port pozostajcy w rkach wojsk WIC  Recife (1654) 5. W Ameryce PóBnocnej WIC próbowaBa utworzy koloni  Nowe Niderlandy wykupujc w tym celu m.in. wysp Manhattan i zakBadajc tam miasto Nowy Amsterdam; jednak w 1664 r. terytoria holenderskie zostaBy zdobyte przez Anglików, a Nowy Amsterdam przemianowano na Nowy Jork 6. Trwalszymi zdobyczami WIC na kontynencie amerykaDskim byBo zdobycie kilku wysp antylskich z Curacao (gdzie zorganizowano baz morsk dla handlu niewolnikami i piractwa) oraz Gujany holenderskiej (Surinam), w której rozwinBa si gospodarka plantacyjna oparta na pracy niewolników przywo|onych z Afryki V. Struktura spoBeczna Zjednoczonych Prowincji w XVII w. A. Regenci (patrycjat) 1. Regenci, czyli bogate mieszczaDstwo, stanowili w Zjednoczonych Prowincjach najwy|sz grup spoBeczn 2. Wikszo[ przedstawicieli tej grupy wywodziBa si z bogatego kupiectwa, jednak w drugiej poBowie XVII w. regenci nie zajmowali si ju| z reguBy kupiectwem inwestujc swoje kapitaBy w papiery warto[ciowe (szczególnie w dochodowe po|yczki paDstwowe) oraz nieruchomo[ci 3. Dochody uzupeBniaBy pensje ze sprawowanych urzdów paDstwowych, które w wielu przypadkach staBy si dziedziczne 4. W rkach regentów znajdowaBa si wBadza w Zjednoczonych Prowincjach jak równie| w obu Kompaniach; w praktyce, szczególnie w drugiej poBowie XVII w., dostp do najwa|niejszych stanowisk byB zarezerwowany dla przedstawicieli tej grupy  w tym sensie mo|na mówi o oligarchizacji systemu politycznego Republiki B.  Mali ludzie (kleine man, pospólstwo) 1. Pod nazw  maBych ludzi kryli si wszyscy posiadajcy staB prac, a nie nale|cy do patrycjatu: samodzielni rzemie[lnicy, mniejsi kupcy, ni|si urzdnicy, wykwalifikowani robotnicy, duchowni protestanccy 2. Do tej grupy zaliczano równie| chBopów gospodarujcych na wBasnym lub wydzier|awionym gruncie 5 3. W[ród  maBych ludzi znalezli si równie| bogaci kupcy i wy|si urzdnicy, którym nie udaBo si wej[ do warstwy regentów  obowizywaBa tu zasada wyznawana przez regentów, a blokujca awans  maBych ludzi :  MaBy czBowiek musi pozosta maBy C.  HoBota (grauw, plebs) 1. Najni|ej na drabinie spoBecznej Zjednoczonych Prowincji znajdowaBa si tzw. hoBota lub motBoch 2. Do tej grupy zaliczali si niewykwalifikowani robotnicy, wyrobnicy, bezrobotni, ndzarze itp. 3. Grupa ta wspólnie z  maBymi ludzmi w kryzysowych sytuacjach stawaBa si zapleczem politycznym ksi|t oraDskich, dajc im na krótszy lub dBu|szy czas przewag w rzdach Republiki (takim dBugim okresem gdy dynastia oraDska miaBa przewag w Republice byBy lata 1620  1650) D. Szlachta 1. Szlachta  wystpowaBa przede wszystkim we wschodnich prowincjach Republiki, byBa to niezbyt liczna arystokracja ziemska 2. W przeciwieDstwie do innych paDstw europejskich szlachta nie odgrywaBa istotnej roli politycznej ustpujc zdecydowanie pola regentom E. Charakterystyczne dla struktury spoBecznej Holandii w omawianym okresie jest stopniowe  zamykanie si grupy nowej arystokracji  regentów, rzdzcej Republik; w XVI w. przej[cie do wy|szych warstw spoBecznych byBo stosunkowo proste (w ka|dym razie w porównaniu do innych krajów europejskich), a granice midzy grupami spoBecznymi byBy nieostre, pod koniec XVII w. rzdzca nowa arystokracja regentów jest ju|  zamknita , bronic swoich pozycji przed najbardziej dynamicznymi przedstawicielami  maBych ludzi . VI. Upadek znaczenia ekonomicznego i politycznego Holandii na pocztku XVIII w. 1. Na przeBomie XVII i XVIII w. nastpuje powolny schyBek potgi gospodarczej i politycznej Zjednoczonych Prowincji 2. W[ród wewntrznych przyczyn osBabienia Holandii mo|na wymieni odej[cie bogatego mieszczaDstwa od dziaBalno[ci handlowej i przemysBowej na rzecz inwestycji w papiery warto[ciowe i nieruchomo[ci; w drugiej poBowie XVII w. regenci przeksztaBcaj si z wielkich kupców w rentierów, a powa|na cz[ ich kapitaBów pozostaje  zamro|ona poza dziaBalno[ci gospodarcz 3. Na zastój ma równie| wpByw oligarchizacja paDstwa, zamknicie si grupy rzdzcej i zwizany z tym szybki rozwój korupcji (np. sprzeda| urzdów); jednocze[nie polityka prowadzona na przeBomie XVII i XVIII w. przez regentów doprowadziBa do znacznego osBabienia armii i floty Republiki, co uwidoczniBo si podczas wojny o sukcesj hiszpaDsk 4. Potga gospodarcza i zamo|no[ paDstwa w XVII w. przycigaBy licznych imigrantów przez caBe stulecie, co powodowaBo wzrost liczby ludno[ci, jednocze[nie wycofywanie kapitaBów z dziaBalno[ci gospodarczej bdz lokowanie ich w koloniach spowodowaBo kurczenie si rynku pracy w samych Niderlandach i powikszanie si liczby ludzi w najni|szych grupach spoBecznych 5. Ze wzgldu na wymienione wy|ej czynniki nastpiBo gBbokie rozwarstwienie spoBeczne  obok wskiej grupy regentów posiadajcych zdecydowan wikszo[ kapitaBów rosBa liczebnie warstwa ludzi ubogich, zasilana przez imigrantów i biedniejszych przedstawicieli  maBych ludzi 6. Du|e znaczenie miaBo równie| pojawienie si konkurencji handlu angielskiego, który przez XVII w. jeszcze nie dorównywaB niderlandzkiemu, jednak pod koniec stulecia  równie| dziki Aktom Nawigacyjnym  staB si powa|n konkurencj dla kupców holenderskich ograniczajc ju| w drugiej poBowie XVII w. rozmiary handlu Republiki 7. W drugiej poBowie XVII w. nastpuje powolne usamodzielnienie handlu zagranicznego cz[ci paDstw europejskich, przede wszystkim Francji (w efekcie polityki merkantylistycznej), od po[rednictwa kupców holenderskich 8. Wolno[ przepBywu kapitaBu spowodowaBa odpByw funduszy do inwestycji poza terenem Niderlandów, m.in. kapitaBy holenderskie bd w znacznym stopniu finansowaBy  rewolucj przemysBow w Anglii, szczególnie wobec unii personalnej pomidzy krajami po wstpieniu na tron angielski Wilhelma III OraDskiego 9. Na osBabienie pozycji Republiki miaBy równie| wpByw liczne wojny prowadzone w drugiej poBowie XVII i na pocztku XVIII w.; upadek Republiki i przejcie przodownictwa przez Angli uwidoczniBa wojna o sukcesj hiszpaDsk na pocztku XVIII w. VII. Kapitalizm handlowy Zjednoczonych Prowincji 1. Zjednoczone Prowincje PóBnocnych Niderlandów w XVII w. s chyba najlepszym (i pierwszym na tak skal) przykBadem rozwoju gospodarki rynkowej w jej stadium zwanym kapitalizmem handlowym (rozwój gospodarczy oparty na gromadzeniu kapitaBu poprzez transakcje handlowe) 2. Szybki rozwój Niderlandów (najpierw PoBudniowych, a nastpnie PóBnocnych) jako centrum handlu rozpoczyna si jeszcze w póznym [redniowieczu, by swój szczyt osign w XVI-XVII w. 3. Charakterystyczn cech gospodarki niderlandzkiej byBa wolno[ w wymianie handlowej, na której opieraB si tzw. handel rodzimy  pozwalajcy opanowa wymian na kontynencie europejskim i stanowicy podstaw potgi gospodarczej kraju (odstpstwem od tej zasady byB sposób organizacji handlu z koloniami) 4. Za spraw handlu niderlandzkiego w XVI, a szczególnie w XVII w. powstaje ogólnoeuropejski rynek wymiany towarowej, którego symbolem bdzie gieBda w Amsterdamie 6 5. Konsekwencj opanowania wymiany handlowej w Europie byBo centralne miejsce Holandii jako o[rodka finansowego dla caBego kontynentu (upraszczajc mo|na powiedzie, |e Amsterdam odgrywaB podobn rol w gospodarce ówczesnej Europy jak Nowy Jork w gospodarce [wiatowej dzisiaj) 6. Innym skutkiem pierwszoplanowej roli Republiki w wymianie europejskiej jest rozwój rolnictwa (uprawy intensywne) oraz przemysBu manufakturowego (przede wszystkim we wBókiennictwie) 7. Holandia nie przechodzi jednak do kolejnej fazy rozwoju gospodarczego  gospodarki przemysBowej   rewolucja przemysBowa bdzie miaBa miejsce w Holandii dopiero w drugiej poBowie XIX w., PóBnocne Niderlandy ekonomicznie  zasypiaj na 150 lat 8. Dlaczego Niderlandy?: a. Charakterystyczn cech Niderlandów (przede wszystkim w pocztkowej fazie) jest stosunkowo egalitarne i  ruchliwe spoBeczeDstwo, w którym granice pomidzy warstwami spoBecznymi byBy pBynne b. SBaba wBadza polityczna (od pocztku [redniowiecza) dziki czemu wyodrbniBo si silne mieszczaDstwo posiadajce zdecydowanie wiksze wpBywy polityczne ni| w innych cz[ciach Europy (mo|e z wyjtkiem PóBnocnych WBoch); du|o wikszymi swobodami cieszyli si równie| chBopi, którzy wcze[niej ni| w innych regionach uzyskali wolno[ osobist i przeszli ze [wiadczeD rzeczowych na pieni|ne c. Wa|n rol odgrywaBa protestancka (kalwiDska) mentalno[  praca byBa obowizkiem cenionym, a jej pomy[lne wyniki, bogactwo, darem bo|ym, z którego mo|na korzysta, ale nie mo|na go nadu|ywa; Kalwin uznawaB m.in. za godziwe pobieranie procentów i dokonywanie operacji gieBdowych d. Wysoka urbanizacja kraju, niespotykana w tym okresie w innych regionach Europy (znowu z wyjtkiem PóBnocnych WBoch) e. Brak wBasnych surowców i wcze[nie pojawiajcy si deficyt |ywno[ci zmuszajcy do poszukiwania zródeB tych towarów poza granicami kraju f. Dogodne poBo|enie geograficzne na przeciciu szlaków handlowych 7

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
HG wyk 9
HG wyk 7
HG wyk 3
HG wyk 11
hg wyk 2
HG wyk 1
HG wyk 5
HG wyk 8
HG wyk 4
HG wyk 10
Wyk ad 02
Mat Bud wyk
wyk(Ia) wstęp PBiID
Stan cywilny, wyk struktura ludnosci wg 5 str
si ownie wyk?
Socjologia klasyczna WYK? 7 i 8
IAQ wyk 5

więcej podobnych podstron