Cywilizacja zydowska - Feliks Konieczny (czesc 16)
Feliks Koneczny
Cywilizacja zydowska
ciag dalszy
XX. UWIELBIENIE IZRAELA
Izrael ma w reku wielki atut, mianowicie Biblie, Pismo sw. Starego Zakonu. Przy nie dosc krytycznym spojrzeniu na rzeczy wydaje sie, jak gdyby ksiegi te stanowily cos identycznego z zydostwem wszystkich czasów, a z tego snuje sie wnioski siegajace daleko. Cala niemal inteligencja zydowska mniema, ze u Zydów nie byloby w historii miejsca na nasza cywilizacje. O genezie jej sadzi sie powszechnie tak, jak to wyrazil jeden z najpopularniejszych uczonych francuskich, mówiac o misji dziejowej Francji: jako jest nia "opieka nad cywilizacja, powstala z trzech przyczynków, intelektualnego Grecji, politycznego Rzymu i religijnego Judei", a w innym miejscu powtarza to jeszcze dobitniej,
podnoszac "cywilizacje, ducha, moralnosc, sztuke i nauke, przekazane przez Grecje, Judee i Rzym1065.
To samo sadzi Ferrero w calym toku historii powszechnej. Jezeli taka jest czesc dla Judei w wieku XX, o ilez bardziej zakorzeniona byc musiala w wiekach dawniejszych. Nie mozna sie tedy dziwic, ze tak czesto, gdy dyletantom teologizujacym nasuwaly sie religijne watpliwosci, zwracano sie do Starego Testamentu, jako do zródla mysli religijnej. Tak np. swietowala w sobote sekta pasagierów, których po lacinie zwano wprost circumcisi, rozpowszechniona w poludniowej Francji i (bardziej) we Wloszech1066. Albigensi sympatyzowali z Zydami. Protektor ich, Rajmund z Tuluzy, nadawal Zydom urzedy1067. Katarowie poludniowej Francji odrzucali jednak Stary Testament1068. Ten punkt zdaje sie swiadczyc
przeciw laczeniu genetycznemu Katarów z Albigensami. Arianów zwano "iudaisantes"1069.
Dziela naukowe o arianizmie polskim zawieraja niemalo materialu na usprawiedliwienie tego przydomka. Wieki, które nie uznawaly nauki bez podkladu teologicznego, kierowaly umysly ku studiom hebrajskim wlasnie ze wzgledów teologicznych. Potem dopiero powstaly studia wylacznie filologiczne, historyczne itp. Wszedlszy w hebrajszczyzne, nie ograniczano sie juz do Starego Testamentu, siegano do Talmudu, nawet do Kabaly. Kabalista byl Pico della Mirandola, od niego zas przejal te studia Reuchlin (1455-1522). Ulubione studia Zydów, zwlaszcza kabalistów, magia i astrologia, rozpowszechnialy sie wraz z emigracjami Zydów.
W ogniskach humanizmu spotykamy, równiez astrologie i magie. W tym powód, dlaczego przy zawiazkach humanizmu spotyka sie tak czesto Zydów; calkiem nieslusznie atoli dopatrywano sie jakiegos wewnetrznego, istotnego zwiazku miedzy jednym i drugim. Równoczesnosc nie stanowi jeszcze przyczynowosci. Zachodzi natomiast zwiazek glebszy pomiedzy zydostwem a tzw. Reformacja. Nie byloby protestantyzmu, gdyby nie traktowanie pism Starego Testament na równi z Nowym, z czego wytworzyla sie szybko przewaga Starego. Stwierdzic zas nalezy fakt szczególny, ze pomostem stawala sie Kabala. Chrzescijanie studiujacy kabale dali mianowicie wmówic w siebie, jako Kabala zgodna jest z dogmatami Kosciola. Z
Reuchlinem wlasnie i innymi zaszlo to sam co potem glosili u nas Frankisci w materii Trójcy Sw. (o czym w Rozdziale XXX).
Kwitnela na nowo Kabala z koncem XV wieku, a rozprawy kabalistyczne bywaly nawet tlumaczone na lacine, stanowiac rewelacje dla uczonych chrzescijanskich. Niejeden spodziewal sie ogólnego nawrócenia Zydów w konsekwencji studiów kabalistycznych, a Reuchlin slynne nazwisko swe rzucil na szale zydowska, bo uwazal, ze trzeba ulatwiac im nawrócenie, które juz juz sie zbliza! W tym sensie podjal kampanie o Talmud i Kabale, narazal sie sam na przesladowania, lecz walczac wytrwale, zostal ostatecznie w Rzymie uniewinniony ze stawianych mu zarzutów judaizowania. Dzialal w dobrej wierze, spodziewajac sie wiele dobra dla Kosciola.
Tylko w ten sposób da sie zrozumiec Reuchlina. Sympatie wielkiego badz co badz uczonego znaczyly niemalo w poczatkach ruchu luteranskiego, a ze reformacji towarzyszyly sympatie Zydów, to rzecz prosta, bo sympatyzuja zawsze ze wszystkim, co zwraca sie przeciw Kosciolowi Nie wymyslil tez Luter i inni "nowinkarze" nic nowego, gdy szukal oswiecenia w Starym Testamencie, boc tej metody trzymano sie niemal zawsze we wszystkich niemal ruchach sekciarskich (i czyz nie jest tak samo do dnia dzisiejszego?). Mozna o Lutrze smialo powiedziec, ze pobladzil w tym, iz zbyt gleboko zaryl sie w Stary Zakon. Inni reformatorzy przescigneli go atoli w tym jeszcze bardziej. Totez nad cala reformacja
unosi sie duch zydowski. Jak wiadomo z rozdzialu I protestantyzm przyjal Stary Testament na oslep, co do litery, jako obowiazujacy chrzescijan dyktat Ducha sw. w kazdym wierszu, w kazdym wyrazie.
Slusznie tez wyrazil sie Zielinski Tadeusz: "Za nowych czasów teolodzy protestanckiego obozu znajdowali sie czesto pod presja rejudaizacji Lutra"1070. Czyz nie ze Starego Zakonu wzial Luter ten poglad, jako uczynki "zatwardzialego serca beda wybaczone, byle Jehowie oddawana byla nalezna czesc"; ze tedy uczynki w sprawie zbawienia nic nie maja do rzeczy, byle wiara byla silna Czyz nie ze Starego Zakonu nauki i starozakonny poglad ujal w swym brutalnym hasle: "Sündige fest, glaube noch fester"! Czy Luter lekkie odnoszenie sie do instytucji malzenstwa katolickiego nie przejal ze starozakonnej poligamii? Czyz nie stamtad czerpal motywy, usprawiedliwiajac bigamie
landrafa haskiego i króla angielskiego? I czyz nie stamtad lekkie traktowanie naloznictwa. Slynne jest dictum: "Wenn die Frau nicht mag, muss die Magd herhalten", ufundowane jest na jakzez licznych wersetach Starego Testamentu?
W jednej kwestii szedl jednak torem przeciwnym. Podczas gdy u starozytnych juz Zydów zakazano malzenstw mieszanych, Luter propagowal je: "Darum wisse, dass die Ehe ein äusserlich leiblich Ding ist, wie andere weltliche Hanthierung. Wie ich nun mag mit einem Heiden, Juden, Türken, Ketzer essen, trinken, schlafen, gehen, reiten, kaufen, reden und handeln, also mag ich auch mit dem ehelich werden und bleiben". Swoja droga "nawet epoka Lutra nie dala pochopu do gromadnego zawierania mieszanych zwiazków" pomiedzy chrzescijanami a Zydami1071, ale nie protestantyzm im przeszkadzal, lecz Zydzi, którzy w tej materii jeszcze z poczatkiem XIX wieku sprzeciwili sie ostro samemu
Napoleonowi. Protestantyzm coraz bardziej naginal sie ku zydostwu. Kalwinska predestynacja robila ze swych wyznawców nowy ekskluzywny lud wybrany, a istnieja tez inne punkty styczne.
W roku 1608 wyszlo w Niemczech dzielo polemiczne "Der Judenspiegel" zarzucajac te zbieznosc1072. W nabozenstwie protestanckim dochowal sie ciekawy szczegól: Pastorowie wyglaszaja po kazaniu ten sam tekst1073, który cohenim odspiewuja w bóznicy w dnie swiateczne, jako blogoslawienstwo gminy1074. Oczywiscie nie przyjeli tego Zydzi z protestantyzmu! Slady scislejszego zwiazku rewolucji religijnej niemieckiej z judaizmem pozostaly do naszych czasów, przynajmniej do dnia wczorajszego. W gimnazjach niemieckich panstw protestanckich do niedawna obowiazujace byly poczatki jezyka hebrajskiego (egzaminowano z tego przy maturze). A w psychologii pastorów i najpowazniejszych owieczek ilez
pierwiastka starozakonnego! Konsul Buddenbrook w Lubece zapisuje (u Tomasza Manna) w ksiedze rodzinnej, gdy mu zona powila córeczke: "Ach, gdziez jest Bóg, równy Tobie Jedynemu, który wspomagasz nas we wszystkich troskach, niebezpieczenstwach i dajesz nam pojmowac swa swieta wole, abysmy sie lekali Twojej woli i spelniali przykazanie Twoje!"
Jakzez to zydowskie, to: "Ach gdziez Bóg równy Tobie Jedynemu" - przezytek ech Starego Zakonu i contradictio in adiecto, przyczepiona do chrzescijanstwa niezrecznie, boc przeciez protestantyzm nie upadl do monolatrycznosci (to bywalo dopiero podczas wielkiej powszechnej wojny), a pobozne westchnienie lubeckiego patrycjusza mialoby sens tylko przy wyborze Boga sposród innych bogów. Czyz katolik móglby wolac do Boga: "Gdziez jest Bóg równy Tobie"?! Przezytek, nad którym oczywiscie nikt nie filozofuje, bo to formulka zwyczajowa, ale geneza formulki przy drogowskazie zydowskim. To samo tyczy sie wyrazenia "abysmy sie lekali Twojej woli ..."1075. Dotychczas tez
przyjete jest w niektórych wyznaniach niekatolickich nadawac dzieciom imiona zydowskie. Obecnie najczesciej zdarza sie to w Anglii; byl czas, ze lubowano sie w tym w Polsce.
Nasi Arianie bywali w znacznej czesci "iudaisantes". Ich "najwybitniejszym reprezentantem byl Szymon Budny, uwazajacy Chrystusa tylko za zwyklego czlowieka i przestrzegajacy przepisów Starego Testamentu". Tenze Budny nalezal atoli w kwestiach spolecznych do obozu konserwatywnego1076. Laczne szczególy badan historycznych wskazuja, jako z ducha zydowskiego a przynajmniej judaizujacego, wyplynal anabaptyzm i chiliastyzm, ów mesjanizm tysiaclecia rzekomo Chrystusowego. Tomasz Münzer odczytywal z ambony same tylko ustepy ze Starego Testamentu na poparcie swych dzialan. W Monastyrze urzadzono rade dwunastu starszych na podobienstwo "starszych dwunastu pokolen
Izraela", a Jan z Leyden tytulowal sie "królem w Izraelu". W imie starozakonnej poligamii wydano nakaz, zeby niezamezne niewiasty poszly na "drugie zony".
Szczególniejsza zas predylekcja wszelkich rewolucji komunistyczno-religijnych cieszyla sie ksiega Daniela, gdzie szukano natchnienia arcyradykalnego. Kiedy nastapil rozlam anabaptystów, czesc chiliastyczna utworzyla sekte menonitów (ok. 1570 r. od Mennona Simonsa), której cecha w przeciwienstwie do dawniejszych dziejów sekty spokój, zrezygnowane wyczekiwanie (rozpadli sie zreszta na caly dziesiatek drobniejszych sekt) - czesc zas radykalniejsza przeniosla sie do Anglii i tam opowiedziala sie przy Cromwellu. W Anglii rejudaizacja umyslów najwyzszej inteligencji wytwarzala sie od poczatków reformacji. Niemaly byl wplyw cywilizacji zydowskiej na sprawy Henryka VIII; purytanizm stanowil pod
niejednym wzgledem jakby osobna kulture zydowska, angielski odlam zydowskiej cywilizacji; imigracja radykalnego skrzydla anabaptystów dokonala reszty.
Jednym z aktorów rewolucji Cromwella byl Manasse ben Izrael (1604-1657) z Amsterdamu, potomek sefardim portugalskich, autor memorialu, który wywarl znaczny wplyw na przyszlego "protektora"1077. Nastepnie z inicjatywy Cromwella Tomasz Collier napisal apologie Zydów, a raczej pochwale, przechodzaca w uwielbienie. Oni maja stac sie "glowa narodów" i niebawem nastana czasy, iz "kazdy bedzie sie czul szczesliwym, jezeli bedzie mógl dotknac szaty Zyda. Od nich nadchodzi nasze zbawienie". Purytanie w ogóle otaczali Zydów "fanatycznym szacunkiem, a Cromwell marzyl wprost o religijnym polaczeniu z Zydami (ciag dalszy marzen Reuchlina!). Badacze tej sprawy
wyliczaja caly szereg podobienstw pomiedzy purytanizmem a zydostwem (takze "zracjonalizowanie" stosunków plciowych1078. "Znany jest wprost fanatyczny szacunek, którym purytanie w wieku XVII w Anglii otaczali Zydów.
Religijne poglady wybitnych ludzi w rodzaju Olivera Cromwella opieraly sie w zupelnosci na Starym Testamencie. Cromwell marzyl o pojednaniu Starego i Nowego Testamentu, o wewnetrznym szczerym polaczeniu zydowskiego ludu bozego i angielskiej purytanskiej gminy bozej. Purytanski kaznodzieja, Natanael Holmes (Homesius) niczego nie pragnal tak goraco, jak stac sie sluga Izraela wedlug pism niektórych proroków i sluzyc mu na kolanach. Zycie publiczne i kazania posiadaly wprost zydowskie zabarwienie. Gdy mówcy parlamentarni mówili po aramejsku, mozna by przypuscic, ze sie jest w Palestynie. Lewellerowie nazywali sie wprost "Zydami" i zadali, by prawa panstwowe uznaly przepisy Tory za
obowiazujace dla Anglii.
Oficerowie Cromwella proponuja mu utworzenie rady panstwowej, zlozonej z 70 czlonków podlug liczby synhedrystów zydowskich; w parlamencie z roku 1653 zasiada general Thomas Harrison, anabaptysta, który chcial wraz ze swa partia wprowadzic prawo Mojzeszowe do Anglii; w 1649 roku przedkladaja oni parlamentowi wniosek przeniesienia niedzieli na sobote; "Lew Izraela", wypisano na sztandarze zwycieskich purytanów1079. Juz Heine powiedzial, ze "purytanizm jest judaizmem z wieprzowina"1080. W najnowszych czasach Max Weber zgromadzil poszlaki, jako purytanizm przejal sie zydowskimi zapatrywaniami na kapitalizm, a Sombart wywodzi, jako "dokladne zbadanie dowodzen Webera
wykazalo, ze wszystkie skladniki dogmatów purytanskich, które posiadaly podlug mnie znaczenie zasadnicze dla uksztaltowania ducha kapitalizmu, sa zapozyczone ze swiata idealów religijnych zydowskich"1081.
To wszystko sklonilo Sombarta, iz sformulowal pytanie: "Czy to wszystko, co nazywamy purytanizmem, nie jest wlasciwie w swych rysach zasadniczych judaizmem?"1082. Nie ulega watpliwosci, ze wytworzyla sie osobna kultura angielsko-zydowska. Historia jej (az do dni dzisiejszych) wymaga osobnej ksiazki. Problem ten pozostaje w zwiazku z Kosciolem "niskim" i walka o samorzady. Niejedna zagadka z polityki angielskiej (zwlaszcza w czasach najnowszych) wyjasnia sie wplywami uwielbianego Izraela. W tymze wieku XVII uczeni prawnicy sprzeczali sie o zakres wladzy królewskiej z pentateuchem w reku1083. A potem filozofia Saint-Simona, nosi znów w szerokim zakresie "pietno ducha
zydowskiego1084. Dzis zdumieni jestesmy, dowiadujac sie, jako w Anglii XVII wieku mozna bylo domagac sie wprowadzenia prawa zydowskiego dla Anglików; a jednak nasi antytrynitarze takze bliscy byli tym idealom. Co wiecej, Szwecja, która nigdy nie posiadala liczniejszego zaludnienia zydowskiego, otarla sie równiez o prawo zydowskie. Od najlepszego biblisty protestanckich Niemiec z polowy XVII w. Michaelisa, dowiadujemy sie, jako prawo Mojzeszowe cywilne az do niedawna ("bis auf ganz neue Zeiten") przed rokiem 1769 stanowilo w Szwecji ius subsidiarum, z czego slad pozostal jeszcze w przysiedze sedziowskiej az do "dnia dzisiejszego" (pisano w roku 1769).
Obecnie (1769) sady nie powoluja sie juz wprawdzie w Szwecji na prawo mojzeszowe, ale czy nie ma sladów poprzedniego stanu rzeczy w szwedzkim prawie krajowym?" - zapytuje Michaelis profesora z Upsali, Rabeniusa, któremu Stany szwedzkie polecily uklad nowego zbioru praw. Informuje zarazem Michaelis Rabeniusa, jako wielu uczonych niemieckich twierdzi, ze "bei uns", tj. w Niemczech protestanckich, prawo mojzeszowe posiada taka wlasnie moc obowiazujaca1085. Co za ciekawy temat dla historyków prawa, poniekad i dla filozofii prawa! Mnie tu wystarcza samo stwierdzenie tych okolicznosci, jako dowód, ze powtarzalo sie ciagle uwielbienie Izraela. Jakzez mialo nie trwac, skoro wierzono,
jako kazda litera Tory stanowi przykazanie boskie!
Uczeni chrzescijanscy na wyscigi sadzili sie na to, zeby wykazac, ze w prawodawstwie piecioksiegu nie ma najmniejszej usterki; uczeni zas protestanccy dlugo pedzili w pierwszym szeregu wyscigów. Typowym balwochwalca prawa zydowskiego jest Michaelis, przy czym okazuje zaciecie karaimskie, bo nie uznaje interpretacji Talmudu, rad gdy moze cos zganic na Talmud. Tak np. przeczy jakoby w Palestynie przepadaly byly w siódmym roku, sabatowym, wszelkie dlugi. To tylko Talmud, mianowicie Miszna w traktacie Szebit, imputuje cos tak absurdalnego, ale "talmudysci sa zlymi komentatorami prawa mojzeszowego"; a naprawde zakazywano tylko egzekwowania dlugów w siódmym roku.
Nie ma tez nic zlego w tym, ze w takim roku nie wolno sie bylo upominac o dlugi u Zyda, lecz wolno u obcego. Nie bylo bowiem zniwa u Zydów (przynajmniej w mysl prawa), wiec Zyd nie ma z czego placic, ale obcych wolno upominac, boc oni nie posiadaja roli w Palestynie1086. Ilez argumentacji u Michaelisa, zeby tylko zwolnic piecioksiag od zarzutu, ze Zydom nie wolno bylo walczyc w soboty - i ze ulegli skutkiem tego zakazu tak absurdalnego na wojnie. Wprawdzie sami Zydzi to twierdza i lubia sie na to powolywac, zeby nie sluzyc wojskowo - ale to szacherka, która nie ma nic do rzeczy. Zawsze walczono w soboty obronnie, a tylko nie zaczepnie, i to nieprzyjaciele wyzyskiwali! Ale nie brak swiadectw,
ze staczali boje w sabat.
Rejestruje je Michaelis starannie. Zreszta, jego zdaniem watpliwosci powstaly dopiero w 1.300 lat po Mojzeszu, podczas przesladowania syryjskiego, kiedy na pustyni wymordowano w sabat grono Zydów bezbronnych1087. Zartownisie znajdowali zawsze wdzieczny temat z powodu zdejmowania i wreczania bucika przy przenoszeniu wlasnosci. Michaelis wywodzi, jako juz za Dawida czasów przytoczone to jest w ksiedze Ruth, jako ... przezytek. Zarecza, ze nigdzie nie znalazl tego zwyczaju1088. Wierzymy tedy, jako w polowie VIII wieku utrzymal sie ten symbol w Niemczech juz tylko przy "chalicy" (wiam), ustepujac poza tym miejsca wymienianemu u Mendelsohna "Mantelgriff" (zob. w nastepnym
rozdziale), ale zeby mial byc przezytkiem za Dawida! Skadzez tedy zawital do Polski? Wszystko wytlumaczy, wszystko usprawiedliwi! Np. w sprawie o kradziez naczyn srebrnych i zlotych, wyludzonych od Egipcjanek na odchodnem.
Bylo to tak: Naczynia byly wypozyczone do uczty, az tu nagle od uczty kazano im wstawac i tej chwili udac sie w droge; wzieli wiec naczynia z soba, zeby to nie poginelo, a ze w kilka dni potem nastal stan wojenny pomiedzy Izraelem a Egiptem, wiec majatek egipski, wiadomo, prawem wojennym itd.1089. Wszystko wytlumaczy! Trzeba bowiem wiedziec, jako Mojzesz pozwalal na niejedno, czego nie pochwalal, a to "um der Herzenshärtigkeit willen", dla zatwardzialosci serca Izraela, na co tez ksiegi Starego Testamentu istotnie nieraz sie powoluja, jako na okolicznosc ... lagodzaca, i to wielce lagodzaca. Dlatego - miedzy innymi - dozwolona byla poligamia. Naloznice zas dozwolone sa z powodu ...
goracego klimatu. A jakzez wyrzeka, ze chrzescijanskie prawodawstwa nie nasladuja prawa mojzeszowego w kontrolowaniu panienstwa!1090
Jakoz popada nieraz az w dziwactwa, byle wykazac, ze prawo zydowskie mialo zawsze slusznosc i bylo doskonaloscia jako prawo ... boskie. Uwielbienie Izraela za jego prawo, zachwyt wprost serdeczny, podziw i zal, ze sie samemu takich praw niezrównanych nie posiada, przemawiaja tez z broszury zawierajacej odczyt profesora wilenskiego, ks. Gdanskiego, wygloszony "na publicznej sesji imperatorskiego uniwersytetu 15 wrzesnia 1804 roku", ale drukiem ogloszony az dopiero w roku 1815, a spisany jezykiem powaznym a pieknym. Pierwsza do uwielbienia Izraela podnieta, jak zwykle, w podziwie jego trwalosci, niezniszczalnosci: "Lud, którego dzieje ciagle i nieprzerwanie do
najstarozytniejszych ponad wszystkie zgola starozytnosci, bo do najpierwszych poczatków rodzaju ludzkiego naleza. Wielki to zaiste jest obraz i wielce zastanawiajacy" ... "nie ginie dotad i zyje"1091. (A czyz malo i teraz takich, którym sie zdaje, jako Adam z Ewa takimi samymi byli Zydami, jak potem Jakub i Rachela?) Nastepuje istny wylew uczuc z powodu doskonalosci prawodastwa.
Toc z góry wiadomo, ze tam wszystko sama doskonaloscia, skoro genezy jest boskiej! Ksiadz Gdanski posiada jednak obok argumentacji powszechnej takze wlasna: Mojzesz "z jednego zródla czerpal ustawy religijne i spoleczne. Co pózniejsze legalizacje nazbyt od siebie oddzielaly i oddzielaja. Przez co najtezsza sprezyna rzadom odjeta"1092. Ma slusznosc, ze ustawodawstwo nazbyt oddalilo sie od religii, ale gdyby prawo kanoniczne zastosowac na nowo, czyz zblizylibysmy sie do prawa mojzeszowego? I czy prawo koscielne wiodlo kiedykolwiek do uwielbienia Zydów? Oto niekonsekwencja, której wilenski ksiadz profesor nie dostrzegal; znac bowiem na calym jego referacie, ze dobrze byl
obznajomiony z ówczesna biblistyka, lecz nie znal dziejów prawa kanonicznego i zapatrywan Kosciola na kwestie zydowska.
Wyslawiajac po kolei wszystkie dzialy prawa mojzeszowego, podoba sobie nasz autor w palestynskim prawie agrarnym, tudziez w polityce handlowej, zeby popierac handel wewnetrzny, lecz zewnetrznego nie i nie sciagac pieniedzy z obcych krajów; a bez rzemiosl tez sie widocznie mozna obejsc, skoro rzemieslnicy palestynscy pospolicie bywali cudzoziemcami. A priori uznaje, ze wszystko, co tylko znajdzie sie w starym prawie zydowskim, bedzie przykladem dla wszystkich innych. Czesto oprze sie jednostronnie na tekstach sobie dogodnych, opuszczajac inne. W taki sposób umotywuje, ze prawo wojenne starozydowskie bylo szlachetne, wyniesie wysoko cale prawo cywilne i karne1093. Przykazanie o milosci
blizniego nie tylko wezmie scisle w rozumieniu chrzescijanskim, ale doda uwage, jak to nawet pozadac nie wolno, chocby o grzesznym czynie nie bylo zgola mowy1094. Równiez doskonaloscia jest stosunek miedzy spoleczenstwem a rzadem, albowiem nie ma tam "samowoli w rzadzie, bo wszedzie sa rady ze znaczniejszych mezów" ... i "nigdy zaden rzad nad izraelski wiekszej ufnosci nie zyskal, bo sie naden zaden bardziej do naturalnego tj. do rodzicielskiego rzadu nie zblizyl".
"Wskazuje tez na brak fiskalizmu, jako na pierwszorzedna zalete rzadu wedlug prawa mojzeszowego1095. Jak widzimy, chodzi tu o roztrzasanie zakresu wladzy panstwowej z pentateuchem w reku, kiedy metoda ta przebrzmiala juz dawno na Zachodzie. W wieku XVII nie bralismy jednak udzialu w tych dysputach i polemikach! Co za spóznienie znamienne! Wielbiciele Izraela opusciwszy teren panstwowosci, dopatrywali sie tymczasem innych rzeczy, budzacych w nich zachwyt. Pochwale zyskal sobie nawet ubój rytualny, kwestia tref i koszer. Albowiem Mojzesz odkryl byl trychniny i tuberkuloze, a nauka medycyny jest juz na dobrym torze, zeby stwierdzic, ze mieso z pewnych czesci ciala zwierzecego wywoluje u
ludzi choroby skórne, inne zas choroby udzielaja sie przez krew, której Zydowi spozywac nie wolno, itd.
Nawet obrzezke wychwalano tak goraco, iz az dziwno, ze nie wystapiono z projektem zaprowadzenia tego zabiegu w panstwach europejskich! Co wszystko znajdziemy zebrane i u wielkiego chwalcy Izraela, który w przedmowie do swego dziela zastrzegl sie, jako pisze je "Francuz i chrzescijanin"1096. Tenze autor francuski nadaje sie doskonale na trzeciego do towarzystwa Michaelisa i naszego ks. Gdanskiego. Wszystko tlumaczy, wyjasni, wykomentuje na dobre. Mielismy juz jego próbki, ale punktem zapewne kulminacyjnym jest ustep nastepujacy: "Judaizm jest religia zapewne najmniej wylaczna ze wszystkich. Nie zmienia tego stanu rzeczy duch ekskluzywnosci narodowej, którym zdaja sie tchnac
niektóre stronice Biblii. Nalezy tu rozrózniac prawa polityczne od religijnych, co jest sprawa panstwa zydowskiego, a co religii zydowskiej".
W przypisku dodano jeszcze: ";,Takie rozróznianie pomiedzy zarzadzeniami politycznymi, z natury swojej czasowymi i zmiennymi, a prawami religijnymi, nadanymi Izraelowi na wszystkie kraje i na wszystkie czasy, stwierdzone jest solennie przez wielki sanhedryn, zlozony pod Napoleonem"1097. O tym "sanhedrynie" byla juz mowa; jestesmy pelni podziwu dla naiwnosci autora, który w ogóle wierzyl wszystkiemu, co uslyszal od Zydów, sam zas nie poczynil zadnych a zadnych studiów judeologicznych. Ale slawa jego imienia (zasluzona skadinad) dzialala ... Gruba ksiege mozna by spisac o uwielbieniu Izraela, a bez zbytniego trudu, bo zródla sa znane i stoja otworem. Jak w niejednym
miejscu tej ksiazki podobniez i tu otwiera sie wdzieczne pole do studiów monograficznych. Ja musze poprzestac jakby na rejestrowaniu problemów i objawów, wkazujac drogi przyszlym pracom mlodszych badaczy.
Rozdzial niniejszy jest tylko spisaniem wiadomych dotychczas rodzajów uwielbiania Izraela. Przyczynia sie wielce do wynoszenia Izraela ta okolicznosc, ze sie nie odróznia (i po wiekszej czesci odrózniac sie nie chce) monoteizmu od monolatrii, laczac z monoteizmem wiele objawów, które bynajmniej do niego nie naleza. Nieswiadomie wprowadza sie przez to w umysly nasze niejeden pierwiastek cywilizacji zydowskiej. Szczytem uwielbienia jest oczywiscie samo przyjecie religii zydowskiej. Co bylo za czasów panstwa palestynskiego, to stanowi kwestie oddzielna, nie wiazaca sie zgola z zagadnieniem cywilizacji zydowskiej. W tym polu obserwacyjnym rzecz zaczyna sie dopiero od czasów
hellenistycznych.
O naturze prozelityzmu w owym okresie byla juz mowa; bylo to najwieksze "nieporozumienie". Rzymianie w nie nie popadli: nigdy tez moze nigdzie nie gardzono Zydami bardziej, jak u Rzymian. W calej arabskiej cywilizacji nie slychac nigdzie o przyjeciu judaizmu, ani nawet na pirenejskim pólwyspie nie. Lacinska cywilizacja najmniej do tego jest sposobna, ale - jakzez znamienne - zjawia sie prozelityzm zydowski na jej obszarach, skoro tylko cywilizacja ta sama u siebie poczela kulec; skoro tylko akcja przeciw Kosciolowi stala sie systematyczna i nabrala sil, zjawia sie zydowski prozelityzm. Jakzezby przed pojawieniem sie nowowierstwa (stary polski termin, uzywany w wiekach XVI i XVII),
mozna bylo wyobrazic sobie w Krakowie taka Katarzyne Melcherowa, idaca na stos za wiare zydowska? A kronika Marcina Bielskiego opowiada, jako takich bylo wiecej, nie w Koronie, lecz w granicach Wielkiego Ksiestwa; chociaz donosi zarazem o takich okolicznosciach, które budza podejrzenie, ze lezalo w interesie pewnych urzedów i urzedników, zeby prozelitów wykazywac i miec dochód ze scigania ich.
Potem nie slychac juz o tego rodzaju zmianach wiary, az dopiero w wieku XVIII i to na Litwie (lecz tym razem wsród rodów najwielmozniejszych). I znów cisza, az dopiero w Polsce na nowo niepodleglej czestsze zdarzaja sie wypadki. A nie jestesmy pod tym wzgledem sami: Rabin francuski, M. Lir, obwiescil w lipcu 1939 r., jako we Francji zdarzaja sie obecnie takze takie zydowskie powolania1098. Od uwielbiania Izraela odrózniac nalezy judofilstwo, samo sprzyjanie Izraelowi, z pobudek rozmaitych, czesto jak najszlachetniejszych.
Szlachetni doktrynerzy sklonni bywaja do judofilstwa.
Czasy sejmu czteroletniego wytworzyly najstarsza ich druzyne u nas, a tradycje ich kontynuowal i umacnial nawet nie byle kto, gdyz Tadeusz Czacki.
Wlasciwie stanal on juz na granicy przyjazni wzgledem Izraela a uwielbieniem dla niego. Byloby to zajmujacym przedsiewzieciem naukowym, gdyby stanowisko Czackiego wzgledem Zydów opracowac szczególowo dzisiejsza metoda historyczna i w stosunku do dzisiejszego stanu wiedzy. Najwydatniejsza bedzie oczywiscie jego "Rozprawa o Zydach" (1807). Wierzy on w asymilacje, pali sie do niej, a wyobrazni nie krepuje, gdy mu sie wydaje, ze natrafil na poczucie "wspólnej Zydom i Polakom ojczyzny". Jakzez charakterystyczne, co pisze o panowaniu Kazimierza Wielkiego: "Kupiec chrzescijanska nie sarkal na Izraelitów, a kiedy handel kwitnal pod cieniem wolnosci, chrzescijanin w kosciele
a Zyd w szkole blogoslawil niebu za jedna Ojczyzne i za równa sprawiedliwosc". Trafnie dodal do tego Kazimierz Bartoszewicz: "Istna sielanka - jakze daleka od rzeczywistosci"1099. Nie byle kto, Tadeusz Czacki! Alez nalezy tu imie jeszcze bez porównania wieksze.
Azeby w skrócie ustawic niejako graniczniki, przejdzmy od Czackiego do Mickiewicza. Tlumaczy sie to ... Kabala. Trzeba sie przyjrzec niektórym stronom jej dziejów w okresie nowozytnym, po Reuchlinie. Jeszcze za czasów Reuchlina wyszla drukiem ksiazka Bergera pt. "Cabbalismus judaico - Christianus" (Antwerpia, 1530), a w nastepnym pokoleniu pojawia ale juz "Apologia pro defensione Cabalae" (Bosson 1564). Wyrasta nowa galaz kabaly, pragnaca uchodzic za wyzszy (ezoteryczny) szczebel chrzescijanstwa, zmierzajaca jakoby do syntezy zydostwa z chrzescijanstwem. Niektórzy mogli jeszcze w to wierzyc, ale rezultat byl ten sam u kabalistów dobrej woli, czy zlej: podwazanie
chrzescijanstwa od wewnatrz. Kierunek ten przechodzil przez rozmaite fazy, a zawsze oparte na judaizmie.
Z kabaly rozchodzily sie zabobony o duchach, demonach, "geniuszach" i zaklinaniu ich; cale "czarnoksiestwo" w Europie chrzescijanskiej pochodzi z kabalistyki. W szeregi kabalistów wszedl najwiekszy uczony francuski okresu humanizmu, Bodin, który znaczna czesc zycia poswiecil na napisanie swej "Demonologii". W XIX wieku przylaczyly sie wplywy tzw. teozofii hinduskiej. Pasowano kabale na jakas prastara "wiedze tajemna", której kolebka w swiatyniach starozytnego Egiptu, okres dojrzewania w Indiach, a owoce w dzielach europejskich kabalistów, hermetystów, ezoteryków, okultystów, mistrzów "wiedzy tajemnej". Im blizej naszych czasów, tym
wiecej kabalistów, którzy mienia sie byc dobroczyncami chrzescijanstwa. Eliphas Leyi wystapil w roku 1891 z twierdzeniem, ze "znajomosc kabaly wyklucza powatpiewanie o religii, gdyz tylko kabala zawiera pojednanie rozumu z wiara"1100. Jaka mial na mysli religie? Zadnej pozytywnej!
Równoczesnie Encausse i cala jego szkola wciagali coraz czesciej chrzescijanstwo w swa doktryne. Wreszcie sam Encausse (Papus) zamiescil wsród rad dla poczatkujacego okultysty nastepujaca (czwarta): "Pamietac, ze wszelka potega niewidzialna pochodzi od Chrystusa, Boga wcielonego, który dotarl do nas poprzez wszystkie plany i unikac wszelkich stosunków z istotami astralnymi lub duchowymi, które by tej zasady nie wyznawaly"1101. Ma z tego wynikac, ze kabala nie uwlacza chrzescijanstwu. W innym miejscu czytamy u tegoz Encausse'a: Kabala "podaje synteze materializmu, panteizmu i teizmu w jednej jednostce i analizuje ich czesci, chociaz nie mogac okreslic ich calosci inaczej, jak
mistyczna formula Wronskiego"1102.
Wronski wliczony jest pomiedzy najwiekszych kabalistów: "Wronski, Fabre d'O1ivet i Eliphas Levi zawdzieczaja kabale to, co jest najglebszego w ich nauce poznania i sami chetnie to przyznaja". Powoluje sie na "Messianisme on reforme absolute du Savoir humain"1103. Stwierdzajac, ze "podstawa niewzruszona nauczania ezoterycznego jest doktryna trzech pierwiastków", dodaje Encausse nastepujaca uwage: ,Prawo tych wszystkich podzialów sformulowane zostalo pod wzgledem matematycznym przez Hoene-Wronskiego w roku 1800 pod nazwa prawa tworzenia (przetlumaczono tak slusznie "loi de création"; nastepnie tlumacze tlumacza to absurdalnie, jako prawo
stworzenia").
Wskazawszy, jako "podstawa teozofii" jest poznanie "siedmiu skladników, wynikajacych z pierwszej analizy", pisze dalej: "Lecz Wronski idzie dalej i wyprowadza trzy nowe skladniki, pochodzace z dzialania pierwiastków pozytywnych na negatywne i odwrotnie, co podnosi do dziesieciu liczbe skladników analizy dziesiec sefirotów kabaly). Syntetyzujac je w jednosci, otrzymujemy kompletna serie Wronskiego, który osiagnal najwyzsza synteze, jaka zna wiek XIX"1104. Najwyzsza synteze w czym? W kabalistyce! Tym sie wyjasnia, dlaczego narzuca sie Polsce Wronskiego na wielkiego "filozofa narodowego". Z kabaly i okultyzmu wywodzi sie reforma nauk, miedzy innymi
"reforma historiozofii, stworzenie polityki syntetycznej"1105. Robi to Wronski, posylal w tych materiach memorialy do papieza, do Napoleona III i do Mikolaja I. Twierdzil, ze tych dwóch monarchów wybrala Opatrznosc do wcielenia jego "idei mesjanistycznej".
Równoczesnie wiescil Mickiewicz swój "mesjanizm polski". Byli wspólczesni, chociaz Wronski starszym byl o cale 20 lat (1778-1853 i 1798-1855). Nie znali sie osobiscie (Wronski mieszkal w Marsylii), a nawet jest watpliwym, czy Mickiewicz wiedzial o istnieniu Wronskiego. Natomiast Wronski znal Mickiewicza, a nienawidzil go - mozna powiedziec - ze wszystkich sil swoich. Lzyl go w sposób prostacki o to, ze smial uzywac wyrazu mesjanizm; bo on go uzyl wczesniej i w innym znaczeniu - o czym Mickiewicz zgola nie wiedzial. Nie wiedzial równiez o tym, ze go z Wronskim laczy ... kabala. Mickiewicz zajmowal sie mistyka i padl ofiara pomieszania kabalistyki z mistycyzmem. W kabale nie ma nic
mistycyzmu. Jest to jedna z najdotkliwszych pomylek intelektu!
Z tej przyczyny Böhme i St.Martin naleza równiez do kabalistyki a Towianski jest stanowczo kabalista. Czesc i sympatie wielkiego poety dla Izraela - o ile przedmiot ten jest dzis jasny - nie szly droga od Starego Testamentu, lecz od kabaly. Mickiewicz nalezy do tych licznych, uwazajacych kabale za galaz mistyki. Kabalistyczny mistycyzm byl za jego czasów pospolitym zjawiskiem w Europie, a kabala i wszystko co z niej sie wywodzi, wiedzie do uwielbienia Izraela. Wielbil go wiec St. Martin, wielbil Towianski, Do prawdy, wolno zadac pytanie, czy towianizm byl sekta chrzescijanska, czy zydowska? Zwazywszy "chmury duchów" (angelologia zydowska), igry "mistyczne" z liczbami,
nadzwyczajne (jak na chrzescijanstwo) pojmowanie kwestii kobiecej, tudziez niemalo oznak drobniejszych. Czy Towianski nie podlegl potem naciskowi katolickiego otoczenia emigracji w Paryzu? A czy Mickiewicz nie marzyl, ze przez towianizm latwiej bedzie o nawrócenie Izraela?
Posród materialów, wydobytych w ostatnim dwudziestoleciu, a opracowanych nieraz znakomicie, znacza sie tu i ówdzie sciezki, naprowadzajace na podobne mysli1106. Miejmy otuche, ze pióro kompetentne da nam monografie o stosunkach Mickiewicza z kabalistami i Zydami w ogóle, o jego pojeciach co do zydostwa itd., a wszystko na tle ówczesnej literatury bezposredniej i posredniej tych przedmiotów. To pewna, ze wiersz o dziecinie klutej przez Zydów szpilkami (odnoszacy sie do mordu rytualnego; nie inaczej!) swiadczy, ze bywal wielbicielem Izraela tylko w pewnej koncepcji. Badz co badz faktem jest, ze mial kazanie w bóznicy i potem oglosil "starszemu bratu Izraelowi szacunek, braterstwo,
pomoc na drodze do wiecznego i czasowego dobra, równouprawnienie polityczne l obywatelskie".
Co za ironia losu, ze powstalo przypuszczenie, jako padl ofiara trucizny zydowskiej - jak wynikac to moze z okolicznosci podniesionych przez samychze Zydów, a przedyskutowanych na wszystkie strony w r. 19331107. Stanowi przeto Mickiewicz (a raczej kawalek Mickiewicza) daleki posredni owoc kabaly i stad jego miejsce przy Towianskim w obrazie uwielbienia Izraela przez nie-Zydów. Owoc nie dojrzal, nasion nie wydal, nie odrastal zadnymi mlodymi pedy. Gdyby nie wielkosc Mickiewicza - wielkosc zgola w czym innym, niz w mistyce lub judeologii - nie byloby o czym tak dalece mówic. We dwa pokolenia potem zjawil sie w Polsce poeta, bedacy aktywnym kabalista. Przybyszewskiemu zeszlo (jak sam powiada)
"z góra cwierc wieku" na studiach wywodzacych sie z kabaly. Zachwycony byl ksiega kabaly (Zoharem?), niewypowiedzianych tajemnic boskich pelna, jedna z najglebszych ksiag, jaka ludzkosc posiada".
Zaciekawila go i pociagnela "tajemnica androgynizmu", która jakoby wyjasnia sie w kabale, itp. Poszedl sladami Bodina: Przez przeszlo 25 lat studiowal czary, czarownice i czarnoksiestwo. Wierzyl w transcedentalna materie, "astrosomy", znana od wieków calych pod mnóstwem rozmaitych nazw: akasa w hinduskim jezyku"1108. Kroczyl sladami kabaly, nieswiadomie zazydzony. Czy Przybyszewski wiedzial o nowej sekcie ruchu kabalistyczno-teozoficznego, o antroposofii Rudolfa Steinera (szerzonej nastepnie wsród oficerów pilsudczyzny)? Wybitna rola "szechiny" swiadczy o wplywie kabaly na system Steinera. O zwiazku zas (zapewne nieswiadomym) zaswiadcza "akasa"
z astrosomy, z pseudo-astronomicznych rojen o czasach przed-ziemskich; u Steinera plaze sie ja: "akasza" (jest nawet "Kronika akaszy", tlumaczona na polskie).
Glówny w Polsce chorazy antroposofii, M.K. Wolowski (potomek frankistów) twierdzi, ze "metoda antroposofii jest dalszym etapem tego, co niegdys teologowie podawali wiernym do praktykowania". Tworzy sie pewna "synteza" (zupelnie jak Encausse!). Najwiekszym teologiem chrzescijanskim byl sw. Tomasz z Akwinu, a po nim najwyzsze miejsce nalezy sie Wronskiemu. Jest to "niby drugi Arystoteles" ... "Po Hoene-Wronskim, tym, by tak rzec, szczytowym zjawisku, ostatecznym dorobku filozofii, dalszej filozofii w znaczeniu rozwojowym byc nie moze"1109. Czyzby zacheta do stagnacji? Takie miewala kabala sciezki, wiodace (nie tylko w Polsce) az do szczytów
pismiennictwa; ale to wszystko tylko sciezki. Glówny gosciniec byl gdzie indziej. Od poczatku XVIII wieku rozrosla sie kabala wielce, rozrzucajac swe nasiona na caly swiat, plawiac sie w bezliku odrosli.
To masoneria! Prawdziwa "kabala praktyczna", a skuteczna w tym, iz Zydom daje, co zdola odebrac cywilizacji lacinskiej. Byloby to wylamywaniem otwartych na osciez drzwi, gdybym ja tutaj stracic mial chocby jeden wiersz na wykazywanie zwiazku masonerii z zydostwem. Kabalisci sami to glosza. Przy obecnym stanie badan mozna juz przyjac za pewnik, jako wolnomularstwo naszych czasów stanowi ekspozyture zydostwa, a stosunek ten polega wprost na uwielbieniu Izraela. Sa przeciez "poszukiwaczami zaginionego slowa", maja w swych rytach odbudowe swiatyni Salomona wraz z Hiramem, maja drabine Jakubowa itd. Niemal wszyscy historycy masonerii uwazaja Rózokrzyzowców za jej dzial,
zwiazany scisle z kabala, a wielu wywodzi propagande teozofii "hinduskiej" z masonerii. Nie brak po temu oznak wyrazistych!
"Moze to sluzyc przyczynkiem do wykazania scislej lacznosci masonerii, zydostwa i teozofii"1110. A wszystko rodem jest z kabaly. Masoneria stanowi kulture cywilizacja zydowskiej; totez latwo zrozumiec, dlaczego najbardziej jest rozpowszechniona w Anglii, w kraju, gdzie sie Zyda uwielbia. Nie ma za to najmniejszego zwiazku z kabala inny prad, genezy równiez zydowskiej i równiez uwielbiajacy Izraela: socjalizm. Wypowiedziawszy wojne panstwu religijnemu pod haslem, jakoby religia byla rzecza prywatna, nie zwrócil sie ni razu przeciw religii zydowskiej; przeciwnie, broni jej zawsze gorliwie przeciw wszelkim zaczepkom, sam wojujac dzien w dzien z katolicyzmem. Caly marksizm jest
wybitnie aprioryczny, a ksiedze Marxa przypisuje sie znaczenie niemal sakralne, azeby zastosowac do niej zycie cale. Czegoz-bo marksizm nie przewidzi, nie ureguluje z góry, nie ujmie w zakazy i nakazy, lubujac sie w eksperymentowaniu?
Caly socjalizm miesci sie w cywilizacji zydowskiej. Zyd a socjalista, to cywilizacyjnie jedno! Teoria i praktyka zawieraja w sobie mnóstwo zydowskich metod. Czyz móglby ten prad istniec bez ustawicznego doplywu mózgów zydowskich? Sam aprioryzm, jego namietne pragnienie, zeby spoleczenstwo przystosowac do obmyslonych z góry przepisów, wymyslonych "z glowy", przypomina ustawodawstwo agrarne, ukladane na pustyni przez koczowników. Caly swiat zmieniaja na fabryke homunculusów. A socjalista, biegly w swej kulturze, wie wszystko a wszystko, i to na predce; od czegóz hydra wyksztalcenia broszurkowego? Wedlug Arnolda Zweiga "w mesjanskiej idei zydowskiej znajduje sie taki wzór
socjalizmu, jak nigdzie indziej"1111.
Pozostaje to wszystko w zwiazku z kwestiami religijnymi, zydowska religia posiada pewne wlasciwosci, dzieki którym mysliciele zydowscy sami uznali ja za "polityczna". Longum esset enumerare te sprawy. Zwróce tylko uwage, jako mysl zydowska dotarla do tej prawdy jeszcze w XVIII wieku. Oto slowa Salomona Majmona: "Polityka, jako taka, nie potrzebuje dbac ani o prawdziwa religie, ani o prawdziwa moralnosc. Szkodzie z tego powstajacej da sie zapobiec przez inne srodki, dzialajace równoczesnie na ludzi i w taki sposób utrzymac wszystko w równowadze. Kazda religia polityczna jest zarazem pozytywna, lecz nie kazda pozytywna takze polityczna"1112. Czy nadzieja, ze religia
zydowska odegra role rozstrzygajaca w klebach i wirach powszechnego zawiklania ludzi i rzeczy, w co wierzy wielu Zydów, a co nie-Zydom jasno sprecyzowal rabin M. Liber1113, nie polega wlasnie na tym, ze to jest religia "polityczna"?
Dosc, bo by sie rozdzial rozdal na tom! Trzeba jednak jeszcze jedno wyjasnic. Czemu olbrzymia wiekszosc mieszkanców Europy jest tak bardzo nakloniona ku judaizmowi mysla, mowa i uczynkiem? Antysemitów niby nie brak, ale lubuja sie po zydowsku w eksperymentatorstwie, sa apriorystami, za objaw madrosci uwazaja elephantiasis ustawodawcza, nie chca historyzmu, moralnosc maja za cos prawniczego itp., slowem grzezna w judaizmie! Nasze zycie zbiorowe przepojone jest wprost uwielbieniem Izraela, zdaniem sie na jego rozum. Skad powszechna wiara w to, ze jednak Izraelowi nalezy sie uznanie i przyznanie stanowiska uprzywilejowanego w rozwoju powszechno-dziejowym? Z czego prosty juz wniosek, ze w waznych
momentach zycia zbiorowego nie od rzeczy bedzie siegnac do Starego Zakonu i ... komentarzy "oryginalnych", tj. zydowskich?
Skad wiara w zasadnicza wyzszosc Izraela? Uczono nas tego w szkolach i to na lekcjach religii katolickiej; katecheci nam tlumaczyli, jak to Izrael pierwszy posród narodów nie tylko z wybranstwa Bozego (co zmarnowal), ale z racji swego naczelnego miejsca w historii "ludzkosci". Uznawanie powagi Izraela wszczepiono w dziatwe szkolna, jakby jakis warunek prawowiernosci katolickiej. Tak przynajmniej bylo za moich lat szkolnych - a czy sie duzo zmienilo w katechetyce biblijnej? Przyznanie Zydom centralnego stanowiska w historii pochodzi od Orosima, presbytera przy sw. Augustynie, który napisal po r. 410 (po zdobyciu Rzymu przez Alaryka) dzielo: Historiarum libri VII, a w nim pierwszy
nadal Zydom najwieksza wage w toku dziejów powszechnych, jako poprzednikom chrzescijanstwa1114. Zachodzilby w takim razie nieprzerwalny watek religijny rozstrzygajacy o okresach dziejów. W 1250 lat potem znajdujemy ten sam pomysl u Bossueta.
Od niego przyjelo sie to, spopularyzowalo, az doszlo do izb szkolnych. Jest to tzw. judeocentryzm historyczny. Jacques Benigne Bossuet (1627-1704) wielki teolog, zwan przez wspólczesnych "ostatnim Ojcem Kosciola", najslynniejszy kaznodzieja, biskup, wychowawca delfina, byl autorem wydanego w r. 1681 dziela, dedykowanego delfinowi, gdyz zawierajacego opracowane dokladniej lekcje historii z nim odbywane: Discours sur l'histoire universelle jusqu' a l'empire de Charlemagne. Jaka tej ksiazki geneza naukowa i czym zwiazana ze wspólczesna aktualnoscia z drugiej strony, to tutaj nie nalezy, ani tez pytanie, czemu utknal na Karolu Wielkim1115. Linia zasadnicza dziejów jest u Bossueta fakt,
ze "religia prawdziwa zawsze byla jedna". Widzi nieprzerwana nigdy jednosc historyczna wiary chrzescijanskiej z izraelska, jednosc istniejaca jego zdaniem od poczatku swiata. Teza ta stanowi u niego temat systematycznych dociekan i obleczona jest przez niego w synteze jednolitego toku mysli, zeby wykazywac nieprzerwalny zwiazek Starego Zakonu z Nowym.
Religia jest u niego w zasadzie odwiecznie ta sama, skoro zydowska, jedyna prawdziwa az do przyjscia Zbawiciela, jest mu zarazem kolebka ideowa chrzescijanstwa. A zatem historia powszechna kierowana przez Opatrznosc, jest historia etapów jedynej prawdziwej religii, w starozytnosci zatem zydowskiej religii. Czasy od stworzenia swiata do Karola Wielkiego dzieli Bossuet na siedem "wieków" i dwanascie "epok". Adam, Noe, Abraham, Mojzesz - oto cztery epoki historii zydowskiej, jako tla historii powszechnej. Piata, pod tytulem: Wziecie Troi, opowiada wprawdzie o Troi, ale nacisk kladzie na wspólczesnych - jak mniemal -- sprawach Samsona, Samuela, Saula itd. Szósta epoka:
Salomon. Siódma: Romulus, ale znów nieproporcjonalnie duzo tam historii Izraela. Dlaczego okres ósmy zowie sie "Cyrus", wyjasni sam tytul: "Cyrus, albo Zydzi przywróceni"; ten Cyrus potrzebny tedy na eponomosa okresu ze wzgledu na Zydów. W epoce pt. "Scypion albo Kartagina zwyciezona" nie uroni Bossuet zadnego Machabejczyka, Oniasza, Hirkasa itp. Potem nastepuja poczatki chrzescijanstwa, epoka Konstantyna "czyli pokój Kosciola" i Karol Wielki, "czyli zalozenie nowej monarchii".
Okresliwszy "siedem wieków swiata" "w tych dwunastu "epokach", przechodzi Bossuet w czesci drugiej swego dziela, do sprawy "nastepstwa religii". Historii wylacznie zydowskiej poswiecona jest lwia czesc tego dzialu (str. 209-490). Starozytna historia zydowska stanowi nie tylko os calej historii powszechnej, ale jej sens, bo powszechna nalezy ujmowac w odniesieniu do zydowskiej. Czesc III: "Panstwa", ze wszystkimi "odmianami panstw", ma za zadanie przede wszystkim wykazac, jaki zwiazek z historia Izraela mieli Scytowie, Etiopczykowie Egipcjanie, Assyryjczykowie, Medowie, Persowie, Grecy i Aleksander Wielki, wreszcie Rzymianie z dalszymi
"odmianami" tego panstwa. "A najprzód panstwa te scisly po wiekszej czesci maja zwiazek z dziejopisarstwem ludu Bozego. Uzyl Bóg Assyryjczyków i Babilonczyków na ukaranie ludu tego; Persów dla podzwigniecia go, Aleksandra i pierwszych jego nastepców dla jego obrony; Antiocha slawnego i innych po nim nastepujacych królów na udreczenie go; Rzymian dla utrzymania jego wolnosci naprzeciw królom syryjskim, którzy mu ja gwaltem wydrzec zamyslali"1116.
Slowem Izrael staje sie centrem, ogniskiem, okolo którego swiat sie obraca, az do wcielenia Zbawiciela. Dzieje zydowskie stanowia fundament ogólnej budowli historycznej i w dalszym ciagu sciany jego, glówne, dzialowe. A zwlaszcza cala historia powszechna przed Chrystusem to Izrael z dodatkami... drugorzednymi. Dzieje Izraela stanowia u Bossueta trzon, osrodek glówny i os zasadnicza calej przedchrzescijanskiej historii powszechnej. Zydzi stanowili calego pochodu historycznego centrum i zarazem motor; okolo nich kreci sie cala historia powszechna. "Dyskurs z historii powszechnej" obiegl cala Europe, byl tlumaczony na wszystkie jezyki cywilizowane, stal sie podlozem podreczników
szkolnych licznych narodów, miedzy nimi takze polskiego.
Uzywal Bossueta w przekladzie Pijara ks. Linowskiego1117, wychowanek szkól pijarskich, Kosciuszko; nie latwo przypuscic, zeby go byl nie znal Mickiewicz. Przeróbki Bossueta kursowaly jeszcze w trzeciej cwierci XIX w. po szkolach prywatnych. Od dziela Bossueta wywodza sie tez wszystkie "Historie biblijne Starego Zakonu" w szkolach srednich i poczatkowych. Judeocentryzm historyczny wszedl w krew spoleczenstwa chrzescijanskiego, a okolo niego mialy juz wielce ulatwione grupowanie sie . .. inne judeocentryzmy. Czyz Zydom nie wiadome te wszystkie, tak liczne, objawy uwielbienia Izraela, skoro mówiac o stosunkach swych do "narodów", wspominaja tylko antysemityzm? A tamto? A
gdyby obliczyc glowy rzeszy wielbicieli i antysemitów z osobna, ja nie mam watpliwosci, ze wielbiciele Judy okazaliby sie wiekszoscia.
Kwestie Izraela uwielbianego przez gojów, akrich, akumów, trzeba, podniesc, uwypuklic, i akcentowac odpowiednio, zeby nie szla w zapomnienie. Potrzebne to do zupelnosci w obrazie Prawdy, a niezbedne do rozumienia wplywów zydowskich w "rozproszeniu". Lecz suum cuique: nigdy Izrael chrzescijan sie nie prosil, zeby go uwielbiali.
XXI. NEOJUDAIZM
W protestantyzmie byli Zydzi (przynajmniej az do polowy XIX w.) strona bierna, na która sie powolywano bez jakiegokolwiek przyczynienia sie z ich strony. Nie da sie nigdzie wykazac swiadomej wspólpracy Izraela ze swej wlasnej inicjatywy z protestantyzmem przeciwko katolicyzmowi. Dopiero w dobie deizmu stali sie Zydzi czynnymi wspólpracownikami nowego pradu antykatolickiego. Poczatki mieszcza w sobie podobienstwo do czasów hellenistycznych, w tym mianowicie, ze jak wówczas w starozytnosci, podobniez w wieku XVIII i na poczatku XIX okazac sie mialo, ze zachodzi nieporozumienie.
Zydom zdawalo sie tylko, jakoby deizm, odrzucajac wszelkie "dodatki" do wiary w jednego Boga, stawal sie religia nowa, na podobienstwo zydowskie; deistom uroilo sie tylko, jakoby Zydzi wyznawali deizm "bez dodatków", jakoby tedy posiedli od wieków to, do czego oni doszli dopiero w Encyklopedii i jakoby stanowili przyrodzone deizmu posilki, a to z religijnego punktu widzenia. Zludzenie religijnosci pierzchnelo, nie przetrwawszy jednego pokolenia. Pozostawal atoli wspólny interes walki z chrzescijanstwem. Protestantyzm walczyl tylko z katolicyzmem i to coraz slabiej, zuzywajac najwiecej energii na swoje wojny domowe, sekty przeciw sekcie; deizm zwracal sie przeciw
chrzescijanstwu w ogóle, a potem przeciwko wszelkiej religii pozytywnej.
Najradykalniejszy chocby protestantyzm uznawal jeszcze wówczas bóstwo Chrystusowe, przez co niemilym byl zydostwu; deizm, odrzucajacy sam fundament chrzescijanstwa, byl im nader milym. Oscien kryl sie dopiero w dalszym rozwoju calego kierunku, gdy deisci potepili wszelka organizacje koscielna, wszelka religie ulozona w zrzeszenia pozytywne, a dla zydostwa nie robili wyjatku. Okazalo sie, ze zydowscy zwolennicy deizmu wyjatek taki czynia, ze wiec radykalny kierunek w deizmie popieraja o tyle tylko, o ile wymierzony jest przeciwko chrzescijanstwu. Deizm polegal miedzy innymi na zasadniczym twierdzeniu o równosci religii. Niektórzy deisci zezwalali bowiem na istnienie religii pozytywnych do
czasu, az szerokie warstwy zostana "oswiecone", uwazajac, ze dla warstw tych, nieokrzesanych, analfabetycznych, sklonnych do gwaltów, religia jest doskonalym "idealnym zandarmem". Proklamowano wiec do czasu tolerowanie religii, traktujac wszystkie na równi, jako jednako nieprawdziwe i jednako skazane na niedaleki koniec.
Otóz przyznac nalezy, ze o ile mnóstwo inteligencji chrzescijanskiej (mówiac sciele: ochrzczonej) przyswoilo sobie zapatrywanie o równosci i jednakowej wartosci (czy braku wartosci) religii, o tyle posród Zydów punkt ten stanowil kamien obrazy - i stanowi dotychczas. Deizm prowadzil w konsekwencji do bezwyznaniowosci. Spostrzezono to i doswiadczono tego wpierw na chrzescijanach, a wcale nie na Zydach, bo ci, w bezwyznaniowosci szli dopiero szlakiem gojów. Bezwyznaniowcy, ekschrzescijanie nie mogli zaznaczyc wyrazniej, ze dla nich religia jest sprawa obojetna, jak wyróznieniem Zydów, przyjmujac ich pomiedzy siebie, jako równouprawnionych, a wielce pozadanych towarzyszów. Tu zaczyna
sie wspólpracownictwo zydowskie w zyciu zbiorowym Europy zachodniej, co utrzymalo sie, pomimo zacieklego votum separatum Voltaire'a.
Nietrudno zrozumiec, jako Zyd garnal sie do kierunku, niosacego mu uznanie i równosc. Zdobywszy nastepnie pelne prawo zabierania glosu i wywierania wplywu na sprawy spoleczenstw chrzescijanskich, jeli sie popierac z calych sil bezwyznaniowosc, chociaz nie czynili tego bynajmniej posród swoich wspólwyznawców. Od deizmu zaczyna sie prad, nazwany przez uczestników swych "postepowym", a który przybieral potem rozmaite formy, sam sobie nieraz przeczac. Jedna tylko sprawa przewija sie w nim stale, stanowiac niezachwianie istotne jego kryterium: zeby zwalczac katolicyzm. Wykazalismy juz w rozdziale o nieuchronnych nieporozumieniach, jak Zydzi musieli uwazac Kosciól za swego wroga, bo
marzeniem ich bylo obalenie panstwa religijnego.
Do tego samego celu dazyl "postep" bezwyznaniowy, a wiec stanal sojusz scisly. Zyd stal sie "postepowym", a "postep" pracowal nad zazydzeniem zycia zbiorowego, bo to byla najsilniejsza bron w walce z Kosciolem. Pierwszym etapem tego postepu jest tzw. neojudaizm. Zydzi przyjmuja od chrzescijanskiego otoczenia formy zewnetrzne zachowania sie, przyswajaja sobie oswiate europejska, uczestnicza w roztrzasaniu zagadnien naukowych, wywolywanych przez uczonych chrzescijan, a nastepnie sami wytwarzaja problemy dalsze, smielsze, rozwazane wsród Zydów wylacznie przez warstwe nieliczna, ale popularyzowane posród "gojów". Neojudaisci, przyjmujac wyglad i tryb
zycia europejski, nie mogli nie dojsc do reformy obyczaju bózniczego; z czasem musialo zaczac sie upodabnianie form zewnetrznych nabozenstwa do porzadków panujacych po domach modlitwy protestanckich. Asymilacja do liturgii katolickiej bylaby absurdem, o którym nikt nie pomyslal.
Równosc religijna wymagala, by chrzescijanin nie natrafial w zydostwie na nic takiego, co by w nim budzilo wstret, a chocby tylko pobudzalo do szyderstwa. Totez neojudaizm pracowal forsownie okolo zreformowania bóznicy "w duchu nowoczesnym ". Ale to stanowilo drugi etap sprawy. Pierwszym etapem jest przyjecie jezyka chrzescijanskiego otoczenia. Nie posiadala Europa zadnej "kojne", trzeba bylo w kazdym kraju przyswajac sobie inny jezyk. Ambicja neojudaistów bylo, zeby wladac jezykiem gojów bez zarzutu, mówiac i piszac; a poniewaz ubierali sie i zachowywali wedlug tegoz wzoru, wyszlo to na to, iz Zyd dbal odtad wielce o to, by sie od otoczenia nie odrózniac. Juz to
wszystko Historia widziala dwa razy: w zydowskim uniwersalizmie hellenistycznym i arabskim (o babilonskim nie mówiac).
Neojudaizm stanowi jakby nowe wydanie starego dziela, mutatis mutandis w szczególach, ze wzgledu na zmienione czasy i okolicznosci. W zasadzie jest to samo. Jak niegdys i Grecy i Arabowie mniemali, ze Zydzi asymiluja sie do nich, podobniez od drugiej polowy wieku XVIII powstaje domniemanie, jakoby Izrael przyjmowal cywilizacje "europejska". A w takim razie róznica Zydów a gojów polegalaby "tylko" na róznicy religii. Jest to doprawdy igra slów, wobec tego, ze cywilizacja zydowska jest sakralna. Ale "postepowcy" przyjmowali, jako religie nie dlugo juz beda istniec. Rzecz ciekawa, ze neojudaizm nie powstal tam, gdzie wkrótce obwieszczono haslo "emancypacji
Zydów", lecz w kraju, w którym najdluzej opierano sie obywatelskiemu równouprawnieniu Izraela, mianowicie w Prusiech. Problem wart zastanowienia; nie watpie, ze bedzie stanowil przedmiot zajmujacej monografii. Ja powiem otwarcie, ze tego wyjasnic nie umiem.
(Trudno, wiadomo, ze w miare rozwoju studiów przybywa czlowiekowi myslacemu niewiadomych). Klade nacisk na to, ze wyrazilem sie powyzej "w Prusiech", a nie "w Niemczech". Cala Europa miesza te dwie rzeczy, a tymczasem nie wszystko co pruskie jest zarazem ogólnoniemieckim! Prusy i prusactwo stanowily do niedawna antyteze drugiej polowy Niemiec, rozdwojonych cywilizacyjnie od wieku X-go. W Niemczech cywilizacji lacinskiej trzeba bylo dluzej czekac na deizm i jego nastepstwa, takze na neojudaizm; kolebka pradu stala w obrebie kultury bizantynsko-niemieckiej, w jej centrum w Berlinie. Okres neojudaizmu zaczynaja od Mojzesza Mendelsohna (1729-1786). Nazwisko jest prostym
tlumaczeniem miana zydowskiego Mojsze ben Mendel, zydowskie dziejopisarstwo obdarzylo go przydomkiem jak najzaszczytniejszym: trzeciego Mojzesza (drugim Mojzesz Majmonides). Przydomek mówi sam przez sie, ze mamy do czynienia z wielkim slupem historii. Lessing z Mendelsohna wlasnie bral model do swego "Nathana medrca".
"Trzeci Mojzesz" figuruje we wszystkim, co Zydzi napisali o sobie, jako przeciwstawienie wszczetego przezen neojudaizmu mrocznemu judaizmowi talmudycznemu. Przyjrzyjmy sie blizej dzialalnosci zydowskiej Mendelsohna (naukowa, jako taka, nie obchodzi nas tu bezposrednio). Z glównych dziel jego charakterystyczne sa: "Betrachtungen über die Quellen und die Verbindungen der schönen Künste und Wissenachaften" (1757) i potem juz na schylku zycia: "Jerusalem, oder i über religiose Macht und Judentum" (1783). Najbardziej atoli omawianym bywalo i bywa inne :"Phaedon oder über die Unsterblichkeit der Seele" (1767), parafraza Platona, bardzo wolna, która sam
autor okreslil jako "Mittelding zwischen einer Übersetzung und eigener Ausarbeitung".
Kwestia niesmiertelnosci duszy bywala sporna w judaizmie i nie wymagalo sie, by w to wierzyc, ani w XVIII wieku; nie wierzono tez w nagrode i kare w zyciu przyszlym. Deizm nie sprzyjal tym dogmatom wcale, i nie byly one bynajmniej uwazane za czesc religii zydowskiej w otoczeniu Mendelsohna, ani tez on sam nigdy nie wyrazil sie o tym z zupelna stanowczoscia; sam "Phaedon" tu nie decyduje, gdyz glównym dzielem jego jest inne, mianowicie ogromnie wówczas popularne "Morgenstunden" (1785). Warto przytoczyc ustep z listu pisanego do Mendelsohna przez Abbta, profesora uniwersytetu w Rinteln (nad Wezera w okregu kasselskim; zniesiony w roku 1809), dnia 11 stycznia 1764 r., a wiec
na trzy lata jeszcze przed ogloszeniem "Phaedona", poslanego mu do oceny w rekopisie: "... der Satz, der mir so wahr zu sein scheint: dass keine Tugend und kein Laster eine Belchung nach diesem Leben, wen auch die Seele unsterblich seien, zu fordern haben, weil sich beide hier selbst belohnen und kein sicherer Masstab für Vergnügen und Missvergnügen, Glück oder Unglück, ist" - a zatem kara lub nagroda tylko w tym zyciu (w ziemskim, a wiec tez tylko po ziemsku)1118.
Nas tu jednak obchodzi glównie inne dzielo tegoz Mendelsohna, mianowicie kodyfikacja prawa zydowskiego, praktykowanego za jego czasów. Dwór pruski uznawal autonomie Zydów i pozwalal im rzadzic sie wlasnym prawem; ale tym bardziej nalezalo znajomosc tego prawa uprzystepnic prawnikom pruskim, gdyz czesto wypadalo orientowac sie w sprawach zydowskich, zwiazanych z niezydowskimi prywatnymi, a nawet z publicznymi panstwowymi interesami. Wezwano przeto berlinskiego wielkiego rabina (Oberrabiner) Hirschla Lewina, by sporzadzil odpowiednie kompendium. Ten poruczyl zebranie i opracowanie materialu Mendelsohnowi, który wywiazal sie z zadania sumiennie, badajac zwlaszcza urzadzenia gmin zydowskich w
Spirze, Wormacji i Moguncji1119, i w ten sposób powstalo dzielo wydane w roku 1778 pod tytulem: "Ritualgesetze der Juden, betreffend Erbschaften, Vormundschaften, Testamente und Ehesachen, in so weit sie das Mein und Dein angehen. Entworfen von Moses Mendelsohn auf Veranlassung und unter Aufsich R. Hirschel Lewin, Oberrabiners zu Berlin".
Ksiazka ta zainteresowala rzady polskie.
Wiadomo, jak od Sejmu Wielkiego kwestia zydowska byla na porzadku dziennym statystów naszych. Obfita literatura do tej materii, przerwana trzecim rozbiorem, ozwala sie na nowo glosno za Ksiestwa Warszawskiego i potem znowu za "Kongresówki". Tlumaczono prace Mendelsohna na polskie i w koncu wydano, z wielkim niestety juz opóznieniem, w roku 1830, pod tytulem: "Obrzedowe ustawy Zydów co do spadków, opiek, testamentów i stosunków malzenskich, o ile sie te dotycza wlasnosci, przez ... z polecenia Dworu pruskiego po niemiecku ulozone, tlumaczyl Jan Nepomucen Janowski". Na egzemplarzu ofiarowanym Bibliotece Jagiellonskiej tlumacz dopisal pod swym nazwiskiem: "Referent
prawny w Komisji rzadowej przychodów i skarbu bibliotekarz król. Warsz.
Towarzystwa Przyjaciól Nauk". Skoro w roku 1830 wydawano owe "obrzedowe ustawy w Warszawie, widocznie obowiazywaly one wciaz w Prusiech (a wiec i w Wielkopolsce), nie zastapione zadnym nowszym wydawnictwem, w Kongresówce zas byly uzywane pomocniczo w sadach i administracji i dlatego wypadalo dac urzedom tekst polski. Mozna tedy wydawnictwo Mendelsohna uznac za dobre zródlo do zagadnienia, co z prawa zydowskiego, sakralnego, zachowalo walor jeszcze w roku 1830, pomimo to, ze róznilo sie od wszelkich prawodawstw europejskich. Jesli zas w Polsce odwolano sie do tego zbioru w roku 1830, jako do obowiazujacej normy, obowiazywala ona w Prusiech oczywiscie dlugo jeszcze potem boc takie
sprawy nie zmieniaja sie nagle. Obowiazywaly te "obrzedowe ustawy" przynajmniej do roku 1848, do roku unifikacji prawnej wszystkich mieszkanców kraju.
W przeciwienstwie do norm europejskich mozna sporzadzac testament tylko w chorobie; czlowiek zdrów moze czynic tylko darowizny. Ale w "oddziale" trzecim, poswieconym specjalnie testamentom, czytamy, co nastepuje: "Z testamentów w stanie zdrowia sporzadzonych pierwszy, a z testamentów z powodu smierci (na smiertelnym lozu sporzadzonych) ostatni jest wazny. Dlatego testament w stanie zdrowia, jako nieodwolalny, uchyla i uniewaznia testamenta na smiertelnym lozu"1120. Sprzecznosc widoczna, a zasadnicza. Jakgdyby na poczatku chodzilo o zaznaczenie zasady prawa talmudycznego, po czym wydaje sie przepis z praktyki prawnej, zmuszonej liczyc sie z tym, ze czesto zdarzaja sie
wypadki nieposluszenstwa Talmudowi.
W tej sprawie widocznie zycie wymuszalo zmiane przepisów. "Córki moga tylko wówczas dziedziczyc, kiedy braci nie ma" - glosi w dalszym ciagu kompendium Mendelsohna. Gdyby atoli majatek ojcowski nie starczyl na wychowanie i utrzymanie wszystkich dzieci, "tu nawet córki maja pierwszenstwo przed synami ... córki zostaja utrzymywane, a synowie sie oddalaja" . .. "Pierwsza córka, majaca isc za maz, dostaje dziesiata czesc spadku na posag, druga dziesiata czesc reszty" ... Chlopiec pierworodny bierze "podwójna czesc spadku"1121. Pelnoletnim staje sie chlopiec majac lat 13, dziewczyna 121122. Nie brak wiec przepisów, majacych zródlo az w Piecioksiegu;
niektóre zywcem przejete, inne uzupelnione szczególami, pochodzacymi z Talmudu.
Silnie obwarowane jest prawo kazdego Zyda do studiów religijnych. Czytamy o tym w ustepie o prawie malzenskim, które - po staremu - opracowane jest ze szczególnym zamilowaniem. Otóz wspólnosc stolu moze byc zaniechana (z wyjatkiem sabatu) za zezwoleniem zony. Moze wiec zona pozwolenia udzielic lub odmówic; w jednym jednak wypadku odmówic nie wolno: "Uczonemu jednak nie moze zona wzbronic dla nauki byc nieobecnym dwa albo trzy lata", a wiec calkiem opuscic wspólne mieszkanie ..., "równiez jak nie moze rzemieslnikowi wzbronic byc uczonym, chociazby przez ten czas wypelnianie powinnosci malzenskiej bylo w zawieszeniu"1123. Ale zachodzi wyjatek od wyjatku: "Jezeli
zona uwalnia meza od powinnosci malzenskiej, maz moze wprawdzie takowej nie wykonywac, przeciez tylko wtenczas, gdy zadosc uczynil przykazaniu boskiemu wzgledem mnozenia sie i przepisana liczbe dzieci splodzil; lecz gdy to nie nastapilo, nie moze go zona od powinnosci malzenskiej uwolnic"1124.
Orientalny obowiazek posiadania syna laczy sie tu z przykazaniem samej Tory, zeby sie mnozyc jak najbardziej. Jaka ilosc dzieci jest przepisana "przykazaniem boskim", o tym w Torze glucho; to pochodzi z Talmudu, a ilosc zalezna zapewne od okolicznosci przez Talmud wyluszczonych. Mendelsohn ich nie przytacza, a zatem tu uznaje prawodawstwo talmudyczne. O bezdzietnosci nic w tym zbiorze nie powiedziano; ani wzmianki. Widocznie uwaza sie to za bezprzedmiotowe, a zatem bezplodnej zonie nalezalo dac rozwód - skoro monogamia juz od dawna sie przyjela. Mendelsohn naucza wprawdzie, jako z zona nie powinno sie rozwodzic bez jej przyzwolenia, lecz prawnie okresla sprawe rozwodu w ten sposób,
ze zalezy to od dobrej woli meza, który badz co badz "ma prawo zniewolic zone do rozwodu"1125. Dzieci stanowia "przykazania boskie", wiec byc musza. Totez obowiazuje dawny nakaz, zeby brat nieboszczyka poslubial wdowe bezdzietna.
W "Dodatku" podano wzory na szesc kontraktów, z czego cztery w sprawach malzenskich, mianowicie umowe przedslubna, slubna, nastepnie osobno jeszcze "akt slubny", czyli zapis malzenski", tudziez charakterystyczny dla prawa zydowskiego akt "chalicy", tyczacy wlasnie takiej bezdzietnej wdowy po bracie. Dajmy w tej sprawie glos samemu Mendelsohnowi: "Bracia pana mlodego zwykli takze przy slubie podpisywac pannie mlodej akt chalica zwany, tj. dawac jej ze swej strony pisemne zapewnienie, ze jezeli maz bezdzietnie umrze, uwolnia ja zdjeciem trzewika od malzenstwa z soba, ksiega piata Mojzeszowa nakazanego, i zrzekaja sie za to wszelkiego
wynagrodzenia"1126. Skoro sie zrzekaja, a zatem mogliby sie nie zrzec, a mogliby tez zrzec sie za wynagrodzeniem; czyli poprostu wdowa popada w niewole u dzierzawców, z której pozwola lub nie pozwola sie wykupic. Trwa wciaz poczucie, jako zona jest wlasnoscia meza, ograniczane w ciagu wieków, lecz az do naszych czasów nie zupelnie wyplenione.
Niegdys - w Palestynie - stan "chalicy" byl ponizeniem, a syn takiej nie mógl byc kaplanem; ktoby zas wystapil przeciw kaplanowi nieslusznie z zarzutem takiego pochodzenia otrzymywal 40 plag1127. Za dni Mendelsohna inteligencja zydowska nie wyzyskuje chalicy, zwalnia ja gratis, ale uznaje waznosci dawnych przepisów Mojzesza i Talmudu. Formalnie musi to byc zalatwione i Mendelsohn podaje wzór na akt chalicy. Bracia meza zareczaja w tym akcie, ze zzuja jej trzewik gratis, ale bratowa bedzie jednak musiala udac sie do dziewierza, a nie on do niej do spelnienia tej ceremonii1128. Rozumiane zas jest to w taki sposób, iz ja "szwagier, a brat" nieboszczyka meza jej przez zzucie
trzewika od zamescia z soba uwolnil"1129, a wiec po jej stronie zachodzi obowiazek, po stronie mezczyzny tylko prawo. W zbiorze praw Mendelsohna czesto jest mowa o formalnosci zwanej "Mantelgriff". zachowywanej przy kupnie - sprzedazy, a co tlumacz polski oddal wyrazem "sukniochwyt". Rzecz widocznie znana byla i wiadoma powszechnie, gdyz nie dodawano blizszych objasnien.
Jest to kabolat-kinion, jeden z najstarozytniejszych zwyczajów zydowskich. Zasadza sie na tym, ze przy kupnie kupujacy pociaga swa reka po pole sukni lub po chustce sprzedajacego i od tej chwili umowa uwaza sie za swieta i niezlamalna" ... "Kupujacy lub jego pelnomocnik podaje swoja pole od sukni lub tez chustke sprzedajacemu, przemawiajac tymi slowy: "Wez te rzecz, jaka ci podaje w zamian ziemi, domu lub innej wlasnosci, które mi sprzedajesz". Jezeli sprzedajacy pociagnie reka po pole lub chustce podawanej mu przez kupujacego, akt kupna i sprzedazy jest juz nieodwolalnie dokonany; a chociazby nabywca nie objal jeszcze w posiadanie nabytego przedmiotu, chociazby nie
zaplacil za niego, to sprzedany przedmiot, lub majetnosc, gdziekolwiek one sie znajdowaly, naleza juz prawnie do kupujacego i zadna z dwóch stron nie moze naruszyc tego aktu kupna i sprzedazy1130.
Chodzi tu oczywiscie o symbolike materialnego wejscia w stycznosc z przedmiotem kupowanym. Symbole tego rodzaju natrafiamy wszedzie w pierwotnych prawodawstwach, a we wszystkich spotykamy sie ze zwyczajowymi przezytkami niezbednych niegdys dla waznosci kupna symbolów, a choc przezytki te nie naleza juz do prawa obowiazujacego, bywaja jednak zwyczajowo zachowane. Mendelsohn byl dobrym talmudysta, uczniem rabbi Izraela, zwanego tez od glównego dziela talmudycznego Nezach Izrael (moc Izraela), który najpierw dzialal w panstwie polskim, zanim przeniósl sie do Niemiec. Z Zydami z Polski umial sie Mendelsohn przez cale zycie dobrze porozumiec i dogadac, dajac sobie rade z zargonem.
Blizszy swiadek dluzszego okresu jego zycia, filozofujacy lecz Talmud uznajacy Szalom Maimon, wystawia mu swiadectwo, jak "byl naprawde dobrym talmudysta"1131. Karaimskich tendencji nie bylo u Mendelsohna, chociaz nie byly rzadkoscia u Zydów w Niemczech. Maly kodeks Mendelsohna przejety jest duchem konserwatywnym; nie ma w nim zadnych innowacji, zadnych ustepstw, nigdzie najmniejszej tendencji, zeby prawo zydowskie zblizyc do ustaw obowiazujacych w panstwie pruskim. Jako przyklad konserwatyzmu niechaj posluzy punkt szósty z obowiazków zony: niektóre gatunki bydla pasc. Publikuje ten widoczny przezytek, chociaz zmuszony jest dopisac: "Dotad jednak nie rozstrzygnieto, które-to
sa te gatunki". Kodyfikuje tez pomiedzy prawami zony: przy ilu slugach domowych od czego zona jest wolna: "przy dwóch nadto od gotowania i karmienia dzieciecia"1132 Czyz to nie Talmud wznowiony i utrwalony?
A jakie wygórowane mniemanie o wyzszosci Izraela nad wszystkie ludy ziemi, skoro kobieta zydowska, chociaz "nie majaca Tory", wywyzszona jest nad niewiasty calej ziemi tak dalece, iz jeszcze w roku 1778 Mendelsohn wcielil do obowiazujacych w panstwie pruskim praw nastepujacy przepis: "Dzieci prawe i krewni nie wylaczajac dzieci nieprawych, a nawet w kazirodztwie zrodzonych; jednak matka musi byc wolna i z narodu"1133. Nawet kazirodztwo ale z Zydówka. Kobieta pochodzenia nie zydowskiego nie moze byc dopuszczona do spoleczenstwa - wtedy, kiedy nie-Zydzi wciagali Zydów do równosci z soba! Trudno tu wchodzic dalej w szczególy prawa prywatnego, objete podrecznikiem
Mendelsohna. Te przyklady starcza, by sie okazalo, jako nie zarzucal on Talmudu, lecz w momencie, kiedy sprawa musiala byc postawiona wyraznie, uznal go i oparl sie na nim.
Nie wymyslil Mendelsohn zadnego neojudaizmu, ani go tez wcale nie obmyslal; jego judaizm pozostal talmudycznym i nie wnosil niczego nowego w metode zycia zbiorowego w Izraelu. Wszelkie nowosci cywilizacyjne u Zydów pochodzily zawsze z oddzialywania niezydowskiego otoczenia, ale ani razu z zydowskich pomyslów. Jakzez móglby Zyd prawowierny poprawiac Zakon? Co najwyzej moze byc ten lub ów nakaz i zakaz zawieszony, jako niewykonalny w danych okolicznosciach. Lecz jesli Zyd mysli o czyms, czego nie ma w Torze ni w Talmudzie, azeby nowy wymyslec przepis; jesliby poszukiwal nowych podstaw do urzadzenia zycia zbiorowego swych wspólwyznawców - taki Zyd wychyla sie poza podstawe Zakonu, a zatem
poczyna stawac sie Zydem odzydzonym, Mendelsohn do takich nie nalezal. Wytwarzajac tylko nowe formy zewnetrzne, oddal jednakze Izraelowi przebywajacemu posród chrzescijan przysluge niezmierna.
Ci bowiem ulegli zludzeniu, jakoby Zydzi asymilowali sie. Otóz nabycie form "gojowskich" usposabialo chrzescijan tym zyczliwiej, skoro sadzili, ze przybywa nowy zastep sil ku wzmozeniu danego narodu i danej kultury. A zreszta nie trzeba tu zadnego "wnioskowania", albowiem on sam Mendelsohn, twórca rzekomego neojudaizmu, utwierdza powaga swa na nowo sakralnosc zycia, gdy mówi w przedmowie wyraznie: "Prawa i zwyczaje religijne terazniejszych Zydów zasadzaja sie czescia na pisanych, czescia na ustnych ustawach. Prawo pisane objete jest w pieciu ksiegach Mojzesza. Wszelkie rozporzadzenia w nich zawarte (a mianowicie tyczace sie dzieci Izraelitów, którym te prawa byly
nadane, tj. tyczace sie dzisiejszych), uwazane sa za obowiazujace, wyjawszy te, które sie bezposrednio sciagaja do Ziemi Obiecanej, do kosciola Jerozolimskiego i sluzby Bozej w tymze, lub do sadu glównego w Jeruzalem, jak np.: rozporzadzenia boskie, mówiace o rolnictwie, o podatkach z owoców ziemi, o ofiarach i oczyszczaniu, nadto o karze smierci, chloscie itd., te bowiem od czasu zburzenia kosciola Jerozolimskiego i ustania sadu glównego same z siebie upadly.
Wszystkie inne Pismem objete prawa i rozporzadzenia sa uwazane od Izraelitów za rozkazy boskie na zawsze obowiazujace"1134, a wiec takze gdziekolwiek w rozproszeniu i az do naszych i pózniejszych dni". A jednak posypaly sie na Mendelsohna zarzuty o odstepstwo. Glównym kamieniem obrazy i przedmiotem zgorszenia byl przeklad Pisma (Pentateuchu i Psalmów) na jezyk niemiecki, do czego dodal swoje komentarze. Przeklad taki byl juz gwaltownie potrzebny, zupelnie tak samo jak Septuaginta grecka, bo ogól Zydów w Niemczech hebrajskiego tekstu juz czytywac nie mógl. Tlumaczenie niemieckie sprawilo, ze Zydów niemieckich dalo sie utrzymac przy Torze. A jednak ten przeklad sprowadzil na
niego gromy oficjalnych strózów prawowiernosci. Wspólczesnym nie dziwimy sie. Byly to czasy, kiedy nawet w takim miescie portowym, jak Hamburg, miano za zle Zydowi zgolenie brody! (Spotkalo to Majmona)1135. Zrazu budzilo tez zgorszenie to, ze wprowadzal jezyk niemiecki do pismiennictwa religijnego - totez wiekszosc wspólwyznawców wcale nie zachwycala sie swym "Medrcem Natanem" (o ile wiedziala w ogóle o jego istnieniu!).
Ale potomni? Jakzez mozna zarzucac mu lekcewazenie religii i obyczaju? Jemu, tak wyraznemu talmudyscie? Boc co do zewnetrznych stron zycia powszedniego i co do uzywania jezyka "gojów", nikt z inteligencji zydowskiej nie gorszy sie ni tuzurkiem, ni "salonem", ani pisywaniem w jakimkolwiek jezyku swiata. Odpadaja tedy zarzuty wspólczesnych, a jakzez znalazly sie nowe i skad? Przed 30 laty dal haslo na nowo przeciw Mendelsohnowi historyk Martin Philippson (znany i bardzo czytany za mej mlodosci autor prac z historii francuskiej i hiszpanskiej), w swej trzechtomowej "Neueste Geschichte des jüdischen Volkes" (1907-1911). Duzo tu zgorzknienia z powodu niedoceniania
osoby jego ojca, Ludwika, rabina magdeburskiego zamieszkalego nastepnie w Bonn, wybitnego judeologa, twórcy kierunku "historisch gemässigte Reformpartei", zmuszonego do walki z deizmem i indyferentyzmem, a co stanowilo jakby posiew Mendelsohna, "mendelsohntum", widoczny juz u bezposrednich jego uczniów i nastepców. Zarzut stanowczo niesluszny.
Niemniej nieslusznie sa z drugiej strony pochwaly Mendelsohna za utworzenie jakiegos "neojudaizmu". Zajmowal sie nauka na wzór "niewiernych", ubieral sie i mieszkal wedlug ich mody, obcowal z nimi niemalo; oto caly zasób jego nowinek. Wszystkie li zewnetrzne, i nie mieszczace w sobie nic nowego, powtarzajace tylko to, co sie juz robilo w swiecie hellenistycznym i po wtóre arabskim. Na wewnatrz jest to judaism stary, talmudyczny; ani nawet nie wznawial karaimstwa. Wmówiono w pamiec Mendelsohna, jakoby naukowo odrodzil byl zydostwo na podstawach hellenskich, dzieki oswiezeniu sie duchem Hellady, czego dowodem jego "Phaedon". W te pomylke popadl takze najwiekszy
humanista polski, Tadeusz Zielinski, dawszy sie uniesc sympatiom za parafraze Phaedona. Ale w samymze owym "Mittelding" wiecej hellenistycznosci starto, niz Zydom wskazano; dalej zas w calej dzialalnosci Mendelsohna ducha hellenskiego nigdzie dopatrzec - nie mozna, interesowal sie Grekami, bo sie nimi zajela wlasnie usilniej nauka niemiecka, do której przyprzagl sie wcale szczesliwie.
Chwalebny ten krok - i dla Zydów nader pozyteczny - nie z hellenskosci ducha sie wywodzi, Ani tez szczypty tego ducha nie wchlonal w siebie caly rzekomy "neojudaizm", dostarczajacy tylko nowych form staremu duchowi talmudycznemu. Przypomnijmy, ze niemiecki oryginal pracy Mendelsohna wyszedl w r. 1778. Wraz z przyjmowaniem jezyka niemieckiego za swój i w zamian za to, stanowisko rzadu pruskiego stawalo sie zyczliwszym dla Zydów. W roku 1797 zamianowano Dawida Friedläandera urzedowym rzeczoznawca do spraw zydowskich, liczac zdaje sie na jego karaimskie poglady na Talmud. W roku 1812 otrzymali Zydzi w Prusiech prawa obywatelskie, siegajace tak daleko, iz prócz wojska stawali sie
wszedzie równouprawnionymi. Gdy atoli Friedländer wystapil z projektami asymilatorskimi, siegajacymi poza formy zewnetrzne, staneli Zydzi wrogo przeciw calemu temu kierunkowi1136. Po wojnach napoleonskich znac jeszcze bylo wprawdzie w Niemczech ruch przeciw Talmudowi, ale w nauce zydowskiej pozyskal zaledwie trzech przedstawicieli i ulegl talmudystom.
Pierwszym z tych trzech uczonych byl ów Dawid Friedländer, "radca konsystorza izraelskiego w Kassel". Nazwisko jego nalezy do dziejów Królestwa Polskiego Kongresowego. Rzad, kontynuujac tradycje sejmu czteroletniego, jal sie zalatwiac "kwestie zydowska", a biskup kujawski (pózniej warszawski), Malczewski, zwrócil sie w imieniu rzadu do tegoz Friedländera o opinie, listem z 21 stycznia 1816 roku1137. Ten zrywal wlasnie wtenczas z Talmudem. Udzielajac odpowiedzi publicznie, wydal z tego powodu dzielko pt. "Über die Verbesserung der Israeliten im Königreich aus polen. Ein von der Regierung da selbst im Jahre 1816 abgefordertes Gutachten" - i tam wywodzi
Friedländer, jako "na zniknieniu Talmudu polega cala nadzieja reformy Zydów polskich"1138. Dwaj drudzy uczeni zydowscy, odrzucajacy Talmud, pochodzili z rodziny Greizenachów, znanej równiez w Polsce.
Michal Greizenach, nauczyciel zydowskiej szkoly realnej, utrzymywanej przez slynny zaklad "Philantropin" we Frankfurcie n/M., matematyk i talmudysta, ulozyl i wydal encyklopedie z Szulchan-Aruchu, pracowal tedy w talmudystyce, Przyczyniajac sie do jej rozwoju. Atoli w roku 1831 oglosil "32 Thesen über den Talmud", odmawiajac Talmudowi kanonicznosci. Syn jego, Teodor, odrzucil okolo roku 1850 Talmud calkowicie, a w roku 1853 przyjal juz chrzest (wnuk Michala, a syn Teodora, Wilhelm, byl od roku 1883 profesorem literatury niemieckiej w Krakowie; pozostawil po sobie pamiec pod kazdym wzgledem jak najlepsza). A wiec w ciagu lat przeszlo 30 ledwie trzech uczonych weszlo na tory
karaimskie; nie zanosilo sie nigdy na jakikolwiek neokaraimizm. Natomiast obroncy Talmudu wystapili zwarcie i zorganizowani.
Na czele stal rabin poznanski, Akiba Eger, uzywajacy z poczatkiem XIX wieku najwiekszej powagi, a w nastepnym pokoleniu, slynny Samson Rafal Hirsch. Ten ustanowil nastepujaca teze: "Prawo zydowskie jest doskonale, a wszystko w nim jest fundamentalne. Ma sie wybór: albo wyznawac je w calosci i w zupelnosci (voll und ganz), albo wyprzec go sie". Dodac nalezy, ze ów Hirsch przyjmowal w synagodze wszelkie formy "postepowe", pomendelsohnowskie. A zalozony w r. 1855 miesiecznik równiez postepowy "Jeszurim", obwiescil: "Ten tylko jest Zydem, kto skrupulatnie spelnia przepisy rabinów sredniowiecznych, Szulchan-Aruchu i jego komentatorów". I ten kierunek
zwyciezyl, chociaz zwolennicy jego mówili i pisali plynnie po niemiecku i ubierali sie w tuzurek1139. Zapiszmy jeszcze glos najwybitniejszego zydowskiego prawnika, Auerbacha, pochodzacy z roku 1870: "Nacja zydowska odrózniala sie od innych wspólczesnych cywilizowanych przez wiare jako cale jej prawo pochodzi we wszystkich szczególach bezposrednio od Boga i jako spelnianie kazdego przepisu z osobna jest spelnieniem nakazu Boskiego" - i zaznacza wyraznie, ze prawo boskie zawarte jest nie tylko w piecioksiegu, lecz takze jest nim "nauka ustna, a która sklada sie z prawa tradycyjnego tudziez naukowego.
Wszelkie prawo, wynikajace z tych zródel, uwaza sie za boskie. Z drugiej strony istnieja przepisy rabinów ... tam, gdzie zycie rzeczywiscie nie dalo sie pogodzic z prawem obowiazujacym, jako przepisy pomocnicze, lub tez wprowadzone dla lepszego utrzymania poszczególnych przepisów prawnych. Przepisy rabinów sa nieliczne ... Dalsze rozwijanie tych zarzadzen nie bylo dozwolone"1140. Rzecz naturalna! Sakralizm kazdy ma pewne daty, poza którymi juz nic sie nie tworzy. "Prawo tradycyjne" Auerbacha, to Talmud, dzielo skonczone, któremu nie mozna juz nic przydac, tylko komentowac wolno, a prawo Talmudu "uwaza sie za boskie (als göttliche bezeichnet)". Obok tego radby
Auerbach wykoncypowac "prawo naukowe (wissenschaftliches Recht)", a wiec i komentatorstwo Gemary, równiez za boskie uwazane". Komentarze pózniejszych uczonych, czesci Talmudu nie stanowiace, nigdy nie byly uwazane za przepisy boskie - a zatem mowa jest w tym ustepie Auerbacha wciaz o Talmudzie samym, lecz o calym.
A w czasach najnowszych oswiadcza sie nauka zydowska w Niemczech, gdzie juz nie ma Zydów innych, jak tylko "postepowi", za spelnieniem wszystkich nakazów i zakazów Tory i Talmudu. "Punktualnie i sumienne zachowywanie wszystkich zakazów, których 243 jeszcze dzis obowiazuje, wywiera wplyw szczególnie uswiecajacy. Kazdej mysli i kazdemu uczuciu, kazdemu slowu i czynowi, towarzyszy pytanie, czy zgodnie z wola Boza wolno tak wlasnie myslec i czuc tak mówic lub postepowac? Nie spelniamy atoli jeszcze w zupelnosci nakazów swiatobliwosci, gdy tylko do tych przepisów sie stosujemy; Tora zada, zebysmy byli umiarkowani i wstrzemiezliwi nawet w zakresie rzeczy dozwolonych"1141.
A w ostatnim czasie literatura zydowska jezyka niemieckiego - calkowicie "postepowa" - sieje uwielbienie nie tylko do Talmudu, ale wrecz juz dla chasydyzmu. Martin Buber pisze w roku 1908, co nastepuje: "W wieku XVI nie Józef Karc, lecz Izaak Luria - a w XVIII nie gaon wilenski, lecz Baalszem istotnie wzmocnili i ograniczyli zydostwo"1142. A w innym miejscu tenze autor pisze "Doktryna chasydzka jest tym, co diaspora wytworzyla najsilniejszego i najbardziej zydowskiego (das Eigenste). Ona stanowi zapowiedz odrodzenia. Nie bedzie mozliwym zadne odrodzenie zydostwa, które by nie miescilo w sobie pierwiastków chasydzkich1143. A zatem rzekomy neojudaizm bylby neotalmudyzmem, czy moze neochasydyzmem?! W
rzeczywistosci jest to neorabinizm.
> > > Ciag dalszy - czesc 17
> > > Kliknij - Do Gory - Poczatku strony < < <
Close this window - Zamknij to okno
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Cywilizacja zydowska&Cywilizacja zydowskaCywilizacja zydowskaCywilizacja zydowska$Cywilizacja zydowskaCywilizacja zydowskaCywilizacja zydowskaCywilizacja zydowska 3Cywilizacja zydowska#Cywilizacja zydowskaCywilizacja zydowskaCywilizacja zydowskaCywilizacja zydowska 4Cywilizacja zydowska 5Cywilizacja zydowska 8Cywilizacja zydowska!Cywilizacja zydowska 7Cywilizacja zydowskawięcej podobnych podstron