22

Wiadomość i Uniwersyteckie

W kręgu przyrody

„Pod Bożą i Waszą opiekę niech rośnie to drzewko” *

Florian Święs

Trudno jest zrozumieć, w jaki to sposób z kilkumilimetrowego nasionka wyrasta drzewo do półtorej setki metrów wysokości i średnicy pma do kilkunastu metrów. W szacunkowym przeliczeniu jest to ponad 58- miliardowe zwielokrotnienie masy na-sionka w masę drzewa. Za najstarsze drzewo świata uchodzi obumarły już okaz sosny kolczastej (Pinus ansiata), żyjącej 7112 lat (masyw Whilc Mountains. Arizona). Do znanych najstarszych żyjących ponad 5000 lat drzew na świccie należy okaz wspomnianego gatunku sosny ościstej. Sosna ta dorosła do wysokości zaledwie kilku metrów i to w stanic półuschmętym. Odkryto ją w wyższych partiach gór w Kolorado, w rejonie Doliny śmierci. Do drzew o najpotężniejszych pmach i to rosnących często należą afrykańskie baobaby (Adansorua dięita-la) i kalifornijskie mamutowce olbrzymie (.Sequoidendron kiranleum). Jako sensację należy podać ze stwierdzono takie przypadki, ze przez pnie najpotężniejszych tych drzew przebiegają wydrążone tunele dla szlaków drogowych i kolejowych. Na bezkresnej, trawiastej sawannie istniejące dziuple w olbrzymich pmach baobabów służą tubylcom za kryjówki, więzienia, miejsca schadzek I zabaw. Do najwyższych drzew świata należy sekwoja wiecznie zielona (Seąuoia sempemrens) dorastająca w Parku Narodowym w Kalifornii do wysokości 132 m W Australii okazy eukaliptusa królewskiego (Eucahphus rrgnans) dorastają do 150 m wysokości. Obwód pma najgrubszego na świccie okazu cypryśmka meksykańskiego (Taxodium mucronaium). rosnącego w Meksyku w stanie Oaxaca koło Tulc wynosi 42 m o średnicy 13 m. Niektórzy botanicy twierdzą, że to najstarsze drzewo na święcie, to nie wymieniony cypryśnik meksykański. lecz cyprys wici koszyszkowy (Cupressus macrocarpa).

W Polsce najstarsze drzewo reprezentuje cis pospolity (Taxus baccaia) rosnący w Henrykowie Lubańskim na Dolnym Śląsku. Cis ten juz z oznakami wierzchołkowego obumierania żyje ponad 1250 lat (o obwodzie pnia 512 cm. średnicy 165 cm ). Do najpotężniejszych drzew rosnących w kraju należą okazy m.in.: platanu klonolistncgo (Chojnice, Dobrycza, Nieborów. Łańcut, 206-268 lat, o obwodach pni mniej i ponad 900cm), topoli białej (Leszno koło Warszawy. 302 lata, 969 cm obwód pma) i wiązu szypułkowego (Komorów koło Gubina. 431 lat. 887 cm obwód pnia). Bezspornym naszym krajowym rekordzistą pod względem osiągniętej grubości pnia jest dąb szypułko-wy (Quercus prdunculata), rosnący w Ka-dynie koło Elbląga. Ten wyjątkowy okaz żyjącego dębu doczekał wieku ponad 670 lat. o obwodzie pma w picrśnicy wynoszącym 990 em.

Maksymalna wysokość krajowych drzew rzadko dochodzi do 40-50 m. Najwyższe rozmiary rosnących u nas drzew osiąga świerk pospolity (Pieta ahies) w ekotypie istcbmańskim (= świerk istebmański) w borach Beskidu Żywieckiego w okolicach Istebnej. Rekordowa krajowa wysokość świerka istebmańskiego osiąga 56.5 m.

Zadziwiają i te gatunki drzew, które rosną tylko samotnie lub w rozproszeniu, jak i

Jan III Sobieski sadzący drzewa w Wilanowie. Moment, gdy nieznany poeta ofiarowuje królowi egzemplarz swojej „Sobicsciady” - kopia obrazu Gersona

Najgrubszy, światowy okaz drzewa - cypryśnik meksykański (Taxodium mucronatum).

Meksyk. Santa Maria dcl Tulę.

inne, które z łatwością tworzą zwarte i rozległe odstępy leśne. W końcu niepojęte jest i to, ze zachodzą az tak duże różnice w ilości rosnących gatunków drzew w przeliczeniu na jednakowe powierzchnie. W strefie klimatycznej umiarkowanej i chłodniejszej zwarty las liściasty lub iglasty na powierzchni I ha tworzy zaledwie od I do kilku gatunków drzew, a w tropikalnej dżungli na takiej samej I ha powierzchni ich liczba dochodzi do tysiąca gatunków drzew. W końcu mc znamy nawet w przybliżeniu, ile jest gatunków drzew, o wyraźnie zarysowujących się charakterystycznych elementach ich pokroju, jak: strefy korzeniowej, jednego smukłego, zdrewniałego pma i korony rozgałęzionej, ulistmonej z kwiatami wydającymi nasiona lub owoce. Rosną i liczne gatunki paprotników drzewiastych, a nawet osobliwe drzewiaste trawy - bambusy. Postacie drzew przybierają także określone gatunki roślin zielnych i na wpół zdrewniałych z grupy grubo-

szowatych. bromcliowatych i innych, jak np kaktusy, opuncje, bromclic.

Drzewa chroni i uznaje się za żywe pomniki przyrody jeśli mają wartości historycz-no-pamiątkowc, estetyczne lub naukowe. Pojęcie „pomnik przyrody" (Naturdcnk-mall) po raz pierwszy wprowadził na trwałe do nauki niemiecki przyrodnik, podróżnik Aleksander von Humboll od czasu swej wyprawy naukowej do Ameryki Południowej w latach 1799-1804. Za pierwszy pomnik przyrody uznał on potężny okaz drzewa smoczego (Drucena draco) rosnącego w Wenezueli. ocenianego (z przesadą) na 800- letni okres życia. Następnie pojęcie „pomnik przyrody" w odniesieniu do sędziwych drzew użył nasz Mickiewicz w „Panu Tadeuszu”.

Nawet w przybliżeniu nie znamy, ile w kraju, a tym bardziej w innych częściach świata rośnie drzew sławnych, prawnie chronionych. uznanych za żywe pomniki przyrody. W Polsce znanych jest około 4000 po

mnikowych okazów drzew. Świeżo odkryte okazy tych drzew zabezpieczamy prawną ochroną, a ich okazy usychające ze starości lub żywe powalone przez wichury - skreślamy z ewidencji. Nader słynne są żyjące sędziwe okazy drzew posadzonych w Ogrodzie Botanicznym w Paryżu przez zasłużone dla świata osobistości, m.in.: przez botanika Je ssie u‘a (cedr. sosna), filozofa Buffona (platan wschodni) i artystę malarza Vcspa-siana (judaszowicc wschodni). Godny odwiedzenia jest także okaz drzewa robinii akacjowej posadzony przez zasłużonego dla nauki królewskiego ogrodnika Robina na przydrożnym skwerze w Paryżu. Do tej pory można podziwiać tam również okazy dębu posadzone przez Carota w Mur-dc-Breta-gnc. wierzby • przez Moneta w Giverny, jak i okazu sosny zasadzonej przez Cezanne'a w Tholonnet. Zastanawiająca, wręcz „czysto ludzka” jest historia wielu sławnych okazów drzew. W Irlandii często odwiedzany jest okaz buka zwyczajnego z wydrążonymi na pmu autografami wielu znanych pisarzy (np. Shaw, Yeats). Legendarny XII-XIV -wieczny Robin HikkJ prawdopodobnie nigdy me istniał. Ale w lesic Sherwood ma on swoje historyczne miejsce częstego przebywania. z potężnym, rozłożystym dębem pod którym biwakował ze swą drużyną zawadiacką. Jest to drzewo wyjątkowo troskliwie chronione. Któż z nas mc chciałby mieć przynajmniej jednego liścia lub gałązki z lego drzewa, na pamiątkę ulubionego bohatera powieści z dziecinnych lat? Specyf iczny jest także okaz drzewiastej figi z miejscowości Roscoffa w Bretanii. Ponad 400-letnie rosnące tam zdrowe drzewo figowe o nisko rozgałęzionej koronie az na przestrzeni 60(1 m^:zostało beztrosko ścięte przez prywatnego właściciela placu z tym słynnym drzewem. Niesamowita okazała się historia tysiąca okazów słynnych masowo, okazjonalnie zasadzonych drzew we Francji. Dla uczczenia końca istnienia Królestwa juz w pierwszym roku istnienia Republiki sadzono tysiące okazów lip i dębów, jako żywych symboli - „drzew wolności”. Wkrótce pamiątkowe drzewa te stały się symbolem opozycji nowego reżimu. W rewolucyjnym entuzjazmie wycięto w pień tysiące posadzonych „drzew wolności”, a cudem ocalałe ich okazy - oszpecono, podziurawiono pociskami. Aby historii stało się zadość niektóre z ocalałych i sędziwych „drzew wolności” nazwano drzewami Napoleona. W końcu i te drzewa, po odnowieniu dynastii Burbonów, manifestacyjnie w większości wycięto. Zagadkowa jest historia okazu drzewkowatej akacji zasadzonej na Wyspie WielkamKnej. Okazało się. ze wszelkie intensywne i kosztowne próby rozmnożenia tego jedynego zasadzonego tam okazu akacji, jak dotąd nie powuniły się. A ileż to milionów młodych jodeł i świerków wycinamy co roku na choinki.

W naszym kraju słynne są drzewa związane z osobistościami świata nauki (Raciborski. Szafer. Jackiewicz, Czerniakowski), artystów malarzy (Wyczółktiwski. Matejko). W regionie lubelskim pomnikowy okaz drzewa ofiarowano pamięci najbardziej zasłużonego badacza Hory i pioniera ochrony przyrody na Lubelszczyznic - emerytowanego prof. UMCS Dominika Fijałkowskiego. Jest to pomnik przyrody dębu szypułkowego prawnie chroniony o ustalonej nazwie -„Dąb Dominik”. Sędziwy okaz tego dębu z niewielkimi oznakami obumierania, o obwodzie pma 380 cm. rośnie przy ścieżce dydaktycznej. na północno-zach(>dmm skraju Poleskiego Parku Narodowego.

Pomnikowe okazy drzew ofiarowano pamięci m. m.: Mickiewicza, Słowackiego. Reymonta. Pomnikowe okazy drzew posiadają i nasi monarchowie, a najwięcej - król Jan III Sobieski.

Sobieski w historii polskiej wsławił się między innymi jako jeden z najbardziej walecznych obrońców Ojczyzny przed najazdami tatarskimi i tureckimi oraz jednocześnie mecenas sztuki o czynnie okazywanej wielkiej miłości do przyrody ojczystej. Na naszych obecnych i historycznych sąsiadujących ziemiach występuje wyjątkowo dużo

2000, numer 9