2906543839

133

Człowiek przeciwko sobie? Praca zbiorowa pod red. Antoniny Leńkowej, PAX, Warszawa 1977, str. 390, ilustracje, rysunki

W książce zamieszczone zostały następujące artykuły: A. Leńkowa — Przedmowa; Część pierwsza: Idea ochrony przyrody: W. Goetel — Widzieć — chcieć — działać, A. Leńkowa — Ochrona środo-wiska a ochrona przyrody, S. Myczkowski — Po-< Utyka współczesnej ochrony przyrody. Część druga: Z dziejów ochrony przyrody: A. Leńkowa —

Ochrona przyrody na świecie, A. Leńkowa — Ochrona przyrody w Polsce, A. Leńkowa — Idea parków narodowych, M. Iwanejko — Międzynarodowe starania na rzecz ochrony środowiska. Część trzecia: Zagrożenie: S. Michalik — Zagrożenie świata roślin, A. Leńkowa — Zagrożenie świata zwierząt, Z. Alexandrowdcz — Zagrożenie światowych zasobów mineralnych. Część czwarta: Człowiek przeciwko sobie: A. S. Kleczkowski — Woda w środowisku przyrodniczym, T. Lityński — Biologiczne skutki intensyfikacji rolnictwa, S.K. Więckowski — Z zagadnień chemizacji środowiska przyrodniczego, J. A. L e s i ń s k i — Jak giną lasy, J. Greszta — Wpływ przemysłu na użytkowanie terenów, W. B o-niecki — Ekonomiczne skutki nieprawidłowej działalności człowieka w przyrodzie. Część piąta: Zdrowie ludzkie a cywilizacja: J. Jankowdak — Człowiek w środowisku zurbanizowanym, A. Grabowski — Zieleń w mieście, W. Boniecki — Społeczne koszty postępu technicznego. Część szósta: Krajobraz i zabytki kultury: J. Bogdanowski — Ochrona krajobrazu, Z. Wzorek — Urbanizacja a kształtowanie środowiska, W. Zin — Ochrona zabytków kultury na tle przeobrażeń środowiska; J. Jankowiak — Zakończenie.

Wydawało się, że nikt już nie potrafi napisać prawdziwej książki o zagrożeniach, jakie niesie opacznie rozumiany postęp techniczny. Literatura przedmiotu została ostatnio niemal zupełnie zdominizowana przez ludzi nierozumiejących w pełni istoty środowiska przyrodniczego. Ubolewa się nad doraźnymi skażeniami rzek, zatruciem powietrza atmosferycznego, ale kompleksowo problemów tych na ogół nie podejmowano. Cieszono się, że mamy odpowiednie ustawodawstwo i jednocześnie tłumaczono niszczenie środowiska przyrodniczego pilnymi potrzebami natury ekonomicznej.

Przed stawiony wyżej zestaw artykułów świadczy, że znakomita autorka niezapomnianej Oskalpowanej Ziemi zdołała jeszcze raz wypowiedzieć się na temat zagrożeń spowodowanych niewłaściwą gospodarką człowieka. Mało — dobrała odpowiedni zespół autorów, którzy potrafili naświetlić w nawiązaniu do różnych czynników właściwą skalę zagrożenia. Na liście piszących znalazł się zmarły przed laty prof. W. Geo-tel oraz nieżyjący już prof. S. Myczkowski. W zespole autorskim są doskonali znawcy problemu, jak choćby dr Z. Alexandrowicz oraz prof. A. S. Kleczkowski, doc. J. Bogdanowski i prof. W. Zin. Są to uczeni autentycznie znający wszechstronnie problemy, którym poświęcili swe opracowania. Książkę wypełniają w dużym stopniu szkice dr A. Leńkowej, która nadała także ostateczny format całości, a także wybarła znakomite ilustracje (m. in. nieznana fotografia prof. Goetla).

Niektóre rozdziały tej książki są dość ogólnikowe. Myślę m. in. o części napisanej przez A. S. Kleczkowskiego na temat wody w środowisku przyrodniczym. Ale jest to rezultat wyzyskania materiału na ten temat w opracowaniach różnych autorów. Inne, przede wszystkim teksty A. Leńkowej, są przepełnione faktami. Wszystkie opracowania nie tylko wskazują na istniejące zagrożenia, dokonane zniszczenia, ale także na sposoby obrony przed dalszą dewastacją środowiska przyrodniczego. Tym jest to ciekawsze, że przedstawiono to w skali światowej.

Inną zaletą książki jest próba uporządkowania terminologii, zasadniczych pojęć dotyczących ochrony środowiska i ochrony przyrody. Wreszcie konsekwentny dobór tematów służył do wykazania, że racjonalne gospodarowanie zasobami przyrody jest wyrazem nie tylko wiedzy społeczeństwa, ale jego kultury.

Warto podkreślić, że rozdział opracowany przez A. Leńkową, poświęcony dziejom starań o ochronę przy

rody, eksponuje także zasługi Polskiego Towarzystwa Przyrodniczego im. Kopernika na tym polu. Autorka pisała m. in.: „Dzięki inicjatywie kół naukowych zawiązało się we Lwowie w 1874 r. Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika, które postawiło sobie za cel badania przyrody ojczystej oraz rozpowszechnianie wiedzy o jej wartościach i pięknie. Wypełniało ono gorliwie to zadanie, wydając od 1876 r. własne czasopismo „Kosmos” „(s. 88). W innym miejscu wskazano, że Towarzystwo odpowiadając w 1903 r. na apel Namiestnictwa we Lwowie przysłało „[...] natychmiast spis kilkudziesięciu najcenniejszych pod względem przyrodniczym zabytków oraz proponując utworzenie większych rezerwatów w Tatrach, Karpatach Wschodnich i na Podolu. Równocześnie rozesłało ono po kraju specjalny kwestionariusz w celu uzyskania pełniejszego obrazu, co jeszcze należałoby wziąć pod opiekę. Duszą tej akcji był Raciborski, który sam sporządził spis zagrożonych wyniszczeniem osobliwości florystycznych, a poparł ją X Zjazd Lekarzy i Przyrodników, który odbył się w 1907 r. we Lwowie” (s. 91).

Książkę Człowiek przeciwko sobie? wydano w nakładzie 3298 egzemplarzy. Stała się w związku z tym bibliograficznym rarytasem. Powinno się w drugim wydaniu powiększyć nakład co najmniej dziesięciokrotnie. Jej poszczególne rozdziały winny być treścią analiz na lekcjach wychowania w szkołach średnich. Wiedza zawarta w książce jest jednakowo przydatna dla przyszłych biologów, lekarzy jak i techników i humanistów.

Z. Wójcik

G. Brzęk: Krzysztof Kluk. Wydanie II rozszerzone i uzupełnione, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1977, str. 226, ilustracje

W 1976 r. w ramach „Monografii z Dziejów Nauki i Techniki” ukazł się obszerny tom pt. Krzysztof Kluk przyrodnik i pisarz rolniczy. Rok później Gabriel Brzęk, profesor Akademii Rolniczej w Lublinie, opublikował 'w drugim wydaniu (pierwsze ukazało się w 1957 r.) obszerne opracowanie omawiające w całości działalność zasłużonego przyrodnika z Podlasia. Dostępna jest ponadto monografia J. Kołodziejczyka, wydana w Krakowie w 1932 r., pt Ks. Krzysztof Kluk. Dzieła i twórczość.

Przedstawione publikacje świadczą o niesłabnącym zainteresowaniu przyrodnikiem, którego cała twórczość powstała w drugiej połowie XVIII w. w skromnym Ciechanowcu na krańcu Korony. Była ona zresztą doceniana przez współczesnych. Fakt, że książkami Kluka poświęconymi geologii, botanice i zoologiii posługiwano się we wszystkich szkołach Komisji Edukacji Narodowej świadczy najlepiej o wadze jego pisarstwa przyrodniczego. Nawet dostojna Szkoła Główna w Wilnie w 1786 r. obdarowała Kluka doktoratem, a król Stanisław August Poniatowski wyróżnił go w 1781 r. medalem Merentibus. Wielu współczesnych czerpało swą wiedzę z dzieł gospodarskich przyrodnika z Ciechanowca. Znajdujemy wyraźne oddźwięki tego nawet w instrukcjach ekonomicznych Anny Jabłonowskiej z Siemiatycz.

Prof. Brzęk w swej nowej książce (niesłusznie zresztą nazwanej wydaniem drugim, gdyż znacznie ją rozszerzył) przedstawił sugestywny obraz działalności przyrodnika ciechanowieckiego. Rozważania swe zawarł w następujących rozdziałach: Życie i działalność naukowa Krzysztofa Kluka na tle stosunków społeczno--ekonomicznych, politycznych i kulturalnych w Polsce w XVII wieku; Kluk jako uczony; Botanik i propagator nowego rolnictwa; Zoolog i propagator nowej hodowli zwierząt; Mineralog, metalurg i geolog; Współpraca Kluka z Komisją Edukacji Narodowej; Elementy naukowego nowatorstwa w dziełach Kluka; Szermierz postępowych idei polskiego Oświecenia.

Z zestawu tytułów poszczególnych rozdziałów wynika, że Kluk był jednym z najbardziej światłych pisarzy w drugiej połowie XVIII w. w Polsce. Tak było istotnie i Autor dobrze uzasadnił swe tezy. Może zbyt mało powiedziano o warunkach w jakich przy-